Tài liệu ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược mỹ trung tại đông nam á đến độc lập dân tộc các nước trong khu vực từ năm 2001 đến năm 2015

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ HẢI YẾN ¶NH H¦ëNG C¹NH TRANH CHIÕN L¦îC Mü - TRUNG T¹I §¤NG NAM ¸ §ÕN §éC LËP D¢N TéC CñA C¸C N¦íC TRONG KHU VùC Tõ N¡M 2001 §ÕN N¡M 2015 LUẬN ÁN TIẾN SỸ LỊCH SỬ HÀ NỘI – 2016 HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ HẢI YẾN ¶NH H¦ëNG C¹NH TRANH CHIÕN L¦îC Mü - TRUNG T¹I §¤NG NAM ¸ §ÕN §éC LËP D¢N TéC CñA C¸C N¦íC TRONG KHU VùC Tõ N¡M 2001 §ÕN N¡M 2015 LUẬN ÁN TIẾN SỸ LỊCH SỬ C u nn n : Lịch sử Phong trào cộng sản, công nhân quốc tế và giải phóng dân tộc M số : 62 22 03 12 N ƣời ƣớng dẫn khoa học : PGS.TS Nguyễn Hoàng Giáp HÀ NỘI - 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của bản thân, được xuất phát từ yêu cầu trong công việc để hình thành hướng nghiên cứu. Các số liệu có nguồn gốc rõ ràng, tuân thủ đúng nguyên tắc và kết quả trình bày trong luận án được thu thập trong quá trình nghiên cứu là trung thực, chưa từng được công bố trước đây. Tác giả luận án Nguyễn Thị Hải Yến MỤC LỤC MỞ ĐẦU 01 NỘI DUNG 06 C ƣơn 1 : TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 06 1.1.Các công trình liên quan đến Đông Nam Á trong chiến lược của Mỹ và Trung Quốc 1.2. Các công trình liên quan đến ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung tại Đông Nam Á tới các nước trong khu vực 1.3.Các công trình liên quan đến đối sách của các nước Đông Nam Á trước ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung C ƣơn 06 9 19 2 : NHỮNG NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG CẠNH TRANH CHIẾN LƢỢC MỸ - TRUNG TẠI ĐÔNG NAM Á TỪ NĂM 2001 24 ĐẾN NĂM 2015 2.1. Một số quan niệm về cạnh tranh chiến lược và độc lập dân tộc 24 2.2. Nhân tố quốc tế và khu vực châu Á - Thái Bình Dương 32 2.3. Đông Nam Á trong lợi ích chiến lược của Mỹ và Trung Quốc 39 2.4. Diễn biến quan hệ Mỹ - Trung 45 C ƣơn 3 : THỰC TRẠNG ĐỘC LẬP DÂN TỘC CỦA CÁC NƢỚC ĐÔNG NAM Á TRONG CẠNH TRANH CHIẾN LƢỢC MỸ - 51 TRUNG TỪ NĂM 2001 ĐẾN NĂM 2015 3.1. Diễn biến cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung tại Đông Nam Á 51 3.2. Ảnh hưởng đến độc lập dân tộc của các nước Đông Nam Á 69 3.3. Ảnh hưởng đến độc lập dân tộc của Việt Nam 97 C ƣơn 4 : NHẬN XÉT VỀ ẢNH HƢỞNG CẠNH TRANH CHIẾN LƢỢC MỸ - TRUNG TẠI ĐÔNG NAM Á TỪ NĂM 2001 ĐẾN NĂM 2015 VÀ ĐỐI SÁCH CỦA CÁC NƢỚC KHU VỰC NHẰM BẢO VỆ ĐỘC LẬP DÂN TỘC 109 4.1. Nhận xét về ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung đối với độc lập dân tộc của các nước Đông Nam Á 109 4.2. Đối sách của ASEAN và các nước Đông Nam Á trước ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung đến độc lập dân tộc của 113 các nước trong khu vực 4.3. Kinh nghiệm về đối sách của các nước Đông Nam Á và đề xuất đối sách với Việt Nam trước ảnh hưởng từ cạnh tranh chiến lược 137 Mỹ - Trung tại Đông Nam Á nhằm bảo vệ độc lập dân tộc hiện nay KẾT LUẬN DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 153 157 TÀI LIỆU THAM KHẢO 158 PHẦN PHỤ LỤC 183 CÁC TỪ VIẾT TẮT ST Chữ T viết tắt 1. AEC 2. APEC 3. APSC 4. 5. 6. ARF ASC ASEAN 7. ASCC 8. CATBD COC 9. N ĩa Tiếng Anh Cộng đồng kinh tế ASEAN Diễn đàn Hợp tác kinh tế châu Á – Thái Bình Dương Cộng đồng chính trị - an ninh ASEAN Code of Conduct Bộ Quy tắc ứng xử của các bên về Biển Đông Khu vực Thương mại tự do Trung Quốc – ASEAN Tuyên bố về Ứng xử của các bên ở Biển Đông Đông Nam Á Độc lập dân tộc Hội nghị Thượng đỉnh Đông Á Liên minh châu Âu Đầu tư trực tiếp nước ngoài Hiệp định thương mại tự do Khu vực Thương mại Tự do Châu Á Thái Bình Dương Quan hệ quốc tế Hiệp định đối tác kinh tế toàn diện khu vực Hiệp ước thân thiện và Hợp tác Đông Nam Á Toàn cầu hóa Hiệp định Đối tác Kinh tế Chiến lược xuyên Thái Bình Dương Thương mại và Đầu tư ASEAN – Mỹ China - ASEAN Free Trade Area 11. DOC Declaration on Conduct of the Parties in the South China Sea South east asia National independence East Asia Summit European Union Foreign Direct Investment Free Trade Agreement Free Trade Area of the Asia – Pacific International Relations Regional Comprehensive Economic Partnership Treaty of Amity and Cooperation in Southeast Asia Globalization Trans-Pacific Partnership ĐNA ĐLDT EAS EU FDI FTA FTAAP 19. QHQT 20. RCEP 21. TAC 22. TCH 23. TPP 24. TIFA ĩa Tiếng Việt ASEAN Economic Community Asia-Pacific Economic Cooperation ASEAN Political-Security Community ASEAN Regional Forum ASEAN Security Community Association of Southeast Asian Nations ASEAN Socio-Cultural Community Asia Pacific 10. CAFTA 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. N Trade and Investment Framed Agreement 25. ODA Official Development Assistant 26. United Nations Convention on UNCLOS Law of the Sea Diễn đàn khu vực ASEAN Cộng đồng an ninh ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á Cộng đồng văn hoá - xã hội ASEAN Châu Á - Thái Bình Dương Nguồn vốn vay ưu đãi từ nước ngoài Công ước Liên Hợp Quốc về Luật biển 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bước sang thế kỷ XXI, tình hình khu vực và thế giới có những thay đổi to lớn và nhanh chóng. Châu Á - Thái Bình Dương (CA-TBD) trong đó có khu vực Đông Nam Á (ĐNA) đang trở thành trung tâm phát triển năng động của thế giới, là địa bàn cạnh tranh chiến lược của các nước lớn, trong đó có Mỹ và Trung Quốc. Sau gần bốn thập niên tiến hành cải cách, Trung Quốc nổi lên trở thành một cường quốc ở khu vực đe dọa vị trí bá chủ thế giới của Mỹ. Sự kiện 11/9/2001 cùng với những mâu thuẫn, xung đột tại khu vực và hành động ngang nhiên độc chiếm Biển Đông và biển Hoa Đông của Trung Quốc, Mỹ nhận ra sự lơ là của mình ở CA-TBD đặc biệt là ở ĐNA. Do đó, Mỹ đã quyết định thực hiện chiến lược “xoay trục” từ châu Âu - Đại Tây Dương sang CATBD nhằm duy trì việc kiểm soát tốt hơn lợi ích của mình trước sự vươn lên mạnh mẽ của Trung Quốc. Những thay đổi lớn này kéo theo các nước lớn, các thực thể khác cũng thay đổi chính sách đối ngoại, can dự nhiều hơn vào ĐNA, điều này tác động không nhỏ đến nhận thức và hành động chiến lược của các nước trong khu vực xây dựng và bảo vệ đất nước. ĐNA có vị trí quan trọng trong chiến lược của các cường quốc trên thế giới. Khu vực này không chỉ là nơi có nền kinh tế năng động, phát triển với tốc độ cao mà còn có các tuyến hàng hải huyết mạch của thế giới, có nguồn tài nguyên phong phú, quý hiếm, và đặc biệt là nơi Trung Quốc dễ dàng hơn trong việc xác lập quyền lực đối với Tây Thái Bình Dương. Đây là một trong những nhân tố hàng đầu thúc đẩy các nước lớn, trong đó có Mỹ và Trung Quốc ngày càng gia tăng cạnh tranh chiến lược nhằm mở rộng ảnh hưởng tại ĐNA hiện nay. Trong 15 năm qua, cạnh tranh chiến lược giữa Mỹ - Trung tại ĐNA khá phức tạp, tác động đa chiều đến tương quan ảnh hưởng và trật tự quyền lực, đến các hình thức hợp lực lượng, đến an ninh và phát triển nói chung, đến độc lập dân tộc (ĐLDT) của các quốc gia và sự đoàn kết của ASEAN. Chính vì vậy, việc nhận diện, đánh giá tác động can dự các 2 nước lớn, nhất là cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung đến an ninh và hợp tác khu vực, của từng nước ASEAN trong đó có Việt Nam là nhu cầu của thực tiễn. Từ đó, nghiên cứu này góp phần đề xuất đối sách cho Việt Nam xây dựng một chính sách đối ngoại khôn khéo, mềm dẻo nhằm bảo vệ vững chắc chủ quyền quốc gia, ĐLDT duy trì môi trường hòa bình để phát triển bền vững. Vì những lý do trên, tác giả lựa chọn đề tài: “Ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung tại Đông Nam Á đến độc lập dân tộc các nước trong khu vực từ năm 2001 đến năm 2015” làm luận án Tiến sỹ chuyên ngành Lịch sử Phong trào cộng sản, công nhân quốc tế và giải phóng dân tộc. 2. Mục đíc v n iệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu của luận án: Luận án phân tích và làm rõ ảnh hưởng của sự cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung tại ĐNA đến ĐLDT của các nước trong khu vực từ năm 2001 đến năm 2015, đồng thời đề xuất những đối sách nhằm bảo vệ vững chắc ĐLDT và chủ quyền quốc gia của Việt Nam trong bối cảnh gia tăng can dự của các nước lớn. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án Luận án tập trung giải quyết những nhiệm vụ chủ yếu sau: Thứ nhất, làm rõ khung khái niệm cơ bản và khung lý thuyết làm cơ sở để triển khai và phân tích các nội dung trong luận án; làm nổi bật những nhân tố ảnh hưởng đến cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung tại ĐNA hiện nay. Thứ hai, làm rõ thực trạng cạnh tranh chiến lược của Mỹ - Trung tại ĐNA từ năm 2001 đến năm 2015; phân tích ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược của Mỹ Trung tại ĐNA đến ĐLDT của các nước trong khu vực trong đó có Việt Nam. Thứ ba, rút ra những nhận xét, đối sách và kinh nghiệm trong việc bảo vệ và củng cố ĐLDT của các nước ĐNA và đề xuất đối sách với Việt Nam trước ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung. 3 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu: ảnh hưởng của cạnh tranh chiến lược của Mỹ Trung đến ĐLDT của các nước ĐNA. 3.2. Phạm vi nghiên cứu: - Phạm vi nội dung: Luận án sẽ đi sâu phân tích ảnh hưởng của cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung tại ĐNA trên một số lĩnh vực chủ yếu như an ninh, chủ quyền quốc gia, phát triển đất nước và khu vực, vị thế quốc tế và tập hợp lực lượng của các nước ĐNA. - Phạm vi không gian: nghiên cứu tại các nước ĐNA, tập trung chủ yếu vào các nước trong khối ASEAN. - Phạm vi thời gian: tập trung nghiên cứu những diễn biến diễn ra trong 15 năm đầu của thế kỷ XXI. Xuất phát từ ba lý do sau: Một là, vụ khủng bố 11/09/2001 ở Mỹ gây ra những ảnh hưởng phức tạp tới tình hình chính trị khu vực và thế giới, tuy nhiên, nó lại là cơ hội giúp Mỹ tập hợp lực lượng, áp dụng lối ứng xử của một siêu cường. ĐNA được Mỹ coi là “mặt trận thứ hai” chống khủng bố. Hai là, trong giai đoạn này, Trung Quốc trỗi dậy nhanh chóng, cả Mỹ và Trung Quốc đều thay đổi các chiến lược, chiến thuật trong chính sách đối ngoại nhằm lôi kéo, tập hợp lực lượng và đẩy lùi ảnh hưởng của nước kia ra khỏi khu vực gây ra những hệ lụy cho nền ĐLDT của các nước ĐNA. Ba là, sự ra đời của Cộng đồng ASEAN vào cuối năm 2015 đã giúp các nước thành viên có điều kiện để củng cố nền độc lập đất nước và dân tộc. 4. Cơ sở lý luận v p ƣơn p áp n i n cứu của luận án 4.1. Cơ sở lý luận Hệ thống các quan điểm và phương pháp luận của chủ nghĩa Mác Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, lý luận quan hệ quốc tế, lý thuyết chủ nghĩa hiện thực để lý giải những ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung tại ĐNA; những quan điểm đường lối, chính sách đối ngoại, các chủ trương chính sách trong cương lĩnh, văn kiện, nghị quyết của Đảng và Nhà nước Việt Nam để đề 4 xuất những biện pháp bảo vệ ĐLDT ở khu vực trước ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung. 4.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp lịch sử: luận án đặt trong tiến trình lịch sử cụ thể, không gian, thời gian là bối cảnh chung của quan hệ Mỹ - Trung, tình hình thế giới, khu vực từ năm 2001 đến năm 2015; theo giai đoạn phát triển nhất định; phù hợp với logic lịch sử... - Phương pháp phân tích địa- chính trị: luận án được xem xét trước hết dưới góc độ cạnh tranh địa- chính trị, cạnh tranh quyền lực trong không gian địa lý tự nhiên và địa lý nhân văn của khu vực, từ đây thấy rõ lợi ích, mục tiêu chính trị chiến lược của Mỹ - Trung tranh giành ảnh hưởng đối với khu vực. - Phương pháp lôgic, nghiên cứu tình huống, so sánh hệ thống: Các nghiên cứu sẽ phải từ những thay đổi chính sách của Mỹ và Trung Quốc tại ĐNA, diễn biến, sự kiện đã và đang xảy ra để phân tích được tầm ảnh hưởng của cạnh tranh này đối với khu vực và từ đó rút ra được những kinh nghiệm, những đối sách thích hợp cho các nước trong khu vực trong công cuộc xây dựng và củng cố ĐLDT. - Phương pháp phân tích và tổng hợp: được sử dụng để thu thập và đánh giá các nguồn tài liệu liên quan đến đề tài, bao gồm văn kiện của Đảng các khóa gần đây, nhất là khóa XI và XII, chủ trương chính sách của Nhà nước, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về các chủ đề liên quan đến đề tài. Ngoài ra tác giả luận án còn sử dụng phương pháp sưu tầm tư liệu, hệ thống, đính chính, phân loại, thống kê, phương pháp liên ngành lịch sử, quan hệ quốc tế, chính trị quốc tế được sử dụng làm phương pháp bổ trợ. 5. Đón óp mới về khoa học của luận án 5.1. Làm rõ những ảnh hưởng của sự gia tăng cạnh tranh chiến lược Mỹ Trung ở ĐNA đến các khía cạnh của ĐLDT. 5 5.2. Làm rõ đối sách của các nước ĐNA (chủ yếu là các nước thuộc ASEAN) đến đấu tranh duy trì và bảo vệ nền ĐLDT trước sự gia tăng can dự và cạnh tranh địa chính trị giữa Mỹ và Trung Quốc. 5.3. Từ thực tiễn đấu tranh, rút ra một số kinh nghiệm cho Việt Nam trong duy trì nền độc lập, phát triển và hội nhập quốc tế 6. Ý n ĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Về lý luận: Góp phần làm rõ thêm những nội dung về vấn đề mới trong bối cảnh gia tăng cạnh tranh địa chính trị và hội nhập quốc tế. Xác định rõ và hệ thống hóa khái niệm cạnh tranh chiến lược, ĐLDT và các khái niệm có liên quan, góp phần xây dựng cơ sở lý luận cho chuyên ngành Lịch sử phong trào cộng sản, công nhân Quốc tế và giải phóng dân tộc. 6.2. Về thực tiễn: Nhận diện các khía cạnh tác động của cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung và phản ứng của các nước trong khu vực, từ đó góp phần cung cấp các cứ liệu khoa học cho hoạch định chính sách và giảng dạy về lịch sử phong trào cộng sản, công nhân quốc tế và giải phóng dân tộc, về lịch sử thế giới hiện đại và quan hệ chính trị quốc tế. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục và danh mục chữ viết tắt, tài liệu tham khảo, nội dung luận án được kết cấu gồm 4 chương, 13 tiết. 6 NỘI DUNG C ƣơn 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung tại ĐNA đến ĐLDT các nước trong khu vực từ năm 2001 đến năm 2015 là đề tài được giới nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm. Tuy nhiên, nghiên cứu về đề tài này không có nhiều mà chủ yếu nghiên cứu về cạnh tranh chiến lược của Mỹ - Trung ở Đông Á, CA-TBD hoặc cạnh tranh chiến lược của các nước lớn ở ĐNA. Vì vậy, cho đến nay, đề tài của luận án ở trong cũng như ngoài nước chưa có công trình nghiên cứu nào mang tính hệ thống, chuyên sâu, tổng hợp, phân tích và đánh giá một cách toàn diện về ảnh hưởng của cạnh tranh chiến lược giữa Mỹ - Trung ở ĐNA đối với ĐLDT của các nước ở khu vực trong 15 năm đầu của thế kỷ XXI. Các công trình nghiên cứu liên quan đến luận án hiện nay chủ yếu tập trung theo 3 hướng: thứ nhất, ĐNA trong chiến lược của Mỹ và Trung Quốc; thứ hai, ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược Mỹ -Trung tại ĐNA đến khu vực; thứ ba, đối sách của các nước ĐNA trước ảnh hưởng của sự cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung. 1.1. CÁC CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN ĐÔNG NAM Á TRONG CHIẾN LƢỢC CỦA MỸ VÀ TRUNG QUỐC 1.1.1. Các nghiên cứu tron nƣớc Trước hết phải kể đến công trình nghiên cứu như: sách “Những vấn đề chính trị, kinh tế Đông Nam Á thập niên đầu thế kỷ XXI” của Trần Khánh (2006) [89] đã tập trung xem xét ĐNA trong các vòng xoáy chiến lược tạo nên bởi xu thế toàn cầu hóa và sự thay đổi địa chính trị khu vực; chuyển động phức tạp của ASEAN hiện nay; cơ hội và thách thức đối với khu vực, từng quốc gia để từ đó cải cách và đẩy mạnh hội nhập sâu rộng hơn tạo cho ĐNA hòa bình ổn định và năng động có tính cạnh tranh cao. Những dữ liệu này giúp tác giả trong việc phân tích tình hình chính trị, kinh tế của ĐNA hiện nay. Cuốn sách “Biển Đông: Địa chính trị, lợi ích, chính sách và hoạt động của các bên liên quan”, của Đặng Đình Quý và Nguyễn Minh Ngọc (2013) [155], đã 7 khẳng định tầm quan trọng địa chính trị của Biển Đông và chỉ ra những tính toán phức tạp của các nước liên quan và ngoài khu vực. Theo các tác giả thì chính những mâu thuẫn lợi ích và cạnh tranh chiến lược này đang tác động trực tiếp đến những diễn biến hàng ngày trên Biển Đông và đặt ra nhu cầu bức thiết và quản lý xung đột, hướng tới giải quyết tranh chấp cùng hợp tác và phát triển thịnh vượng. Đây là cuốn sách để tác giả kế thừa để làm rõ vai trò địa chính trị của Biển Đông. Sách “Tri thức Đông Nam Á” của Lương Ninh và Vũ Dương Ninh (2008) [144] và sách chuyên khảo “Địa chính trị thế giới” của Nguyễn Thị Quế và Ngô Thúy Hiền (2014) [154] đã trình bày những kiến thức cơ bản về đặc điểm địa lý tự nhiên, lịch sử và văn hóa và quá trình vận động địa - chính trị của ĐNA, qua đó giúp tác giả luận án có cơ sở phân tích, giải thích các diễn biến chính trị trên nền của các yếu tố địa lý, sự ảnh hưởng tác động qua lại giữa yếu tố địa lý và chính trị đối với sự phát triển quốc gia, khu vực. Trên tạp chí khoa học cũng có hàng loạt nghiên cứu về ĐNA trong lợi ích chiến lược của Mỹ và Trung Quốc như: bài “Châu Á – Thái Bình Dương trong chiến lược của Mỹ và Trung Quốc” của Nguyễn Ngọc Ánh (2012) [7], bài “Châu Á – Thái Bình Dương: Tâm điểm quan hệ của các nước lớn” của Nguyễn Thành Đồng (2014) [40], bài “Đông Nam Á trong lợi ích chiến lược của Mỹ và Trung Quốc” của Lê Minh Trang và Trần Khánh (2014) [200], bài “Nhân tố ASEAN trong Chính sách đối ngoại của Trung Quốc đầu thế kỷ XXI” của Lưu Việt Hà (2014) [54] và bài “Vị thế của ASEAN trong cuộc cạnh tranh giành thị trường châu Á của Trung Quốc và Mỹ” của Hồ Văn Chiểu (2015) [25]. Các công trình nghiên cứu đều khẳng định: ĐNA có một vị trí vô cùng quan trọng trong chiến lược của các nước lớn. ĐNA không chỉ có tuyến hàng hải và hàng không huyết mạch của thế giới mà còn có nhiều tài nguyên phong phú và quý hiếm. Ngoài ra, khu vực này đông dân cư, có chế độ chính trị hết sức đa dạng, là khu vực đa sắc tộc và tôn giáo, có nền kinh tế phát triển với tốc độ cao nhưng không đồng đều chính những nhân tố này đã biến ĐNA trở thành tâm điểm trong cuộc “ganh đua” giữa các nước lớn. Hiện nay, khi Trung Quốc đang nổi lên thách thức vị trí bá 8 quyền của Mỹ trong khu vực và thế giới, ĐNA bị rơi vào “vòng xoáy” cạnh tranh chiến lược của Mỹ - Trung và các cường quốc khác. Các công trình khoa học này đã giúp tác giả phân tích rõ nét hơn về các nhân tố tác động đến ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung tại ĐNA. Đặc biệt có khá nhiều công trình nghiên cứu chuyên sâu về Biển Đông như bài “Lợi ích của Mỹ ở Biển Đông” của Phạm Thùy Trang (2009) [201], bài “An ninh Biển Đông nhìn từ tranh chấp lợi ích kinh tế giữa các nước liên quan” của Đỗ Minh Cao (2010) [20], bài “Lợi ích của các cường quốc và thể chế khu vực trong vấn đề an ninh Biển Đông” của Đỗ Minh Thái (2011) [167] và bài “Vì sao các nước quan tâm hơn đến Biển Đông?” của Nguyễn Nhâm (2015) [140]. Các công trình nghiên cứu này đã đã đưa ra những đánh giá về vai trò của Biển Đông không chỉ liên quan đến lợi ích của các nước ASEAN và Trung Quốc, mà còn gắn liền với lợi ích nhiều mặt của các cường quốc cũng như nhiều nước khác ngoài khu vực, đặc biệt là Mỹ. Các tác giả đề cập đến lợi ích chiến lược đang thay đổi của Mỹ và Trung Quốc ở ĐNA để từ đó góp phần giải thích tại sao hai cường quốc này ngày càng gia tăng can dự nhiều hơn vào khu vực, cả về hợp tác và cạnh tranh. 1.1.2. Các nghiên cứu nƣớc ngoài Công trình của các nhà nghiên cứu đi sâu phân tích sự biến đổi của tình hình an ninh khu vực ĐNA như : “Ethnic Conflic in Southeast Asia” (Mâu thuẫn dân tộc ở Đông Nam Á), Singapore (2005); “The New Global Polictics of the Asia - Pacific” (Chính trị toàn cầu mới của Châu Á – Thái Bình Dương), của các tác giả Michael K.Connors, Resmy Davison (Australia) và Jorn Dosch (Anh) (2004) [251], đã phân tích tình hình an ninh khu vực, đặc biệt là điểm nóng Biển Đông, Hồi giáo cực đoan và các nhóm nổi dậy địa phương do kinh tế còn yếu kém và thiếu một mạng lưới an ninh khu vực. Đây là những tư liệu hữu ích cung cấp thông tin bổ ích giúp tác giả trong quá trình nghiên cứu nội dung tình hình khu vực ĐNA hiện nay. Bài “Tình hình cơ bản Việt Nam và quan hệ Trung - Việt” (Vietnam Basic Situation and the China – Vietnam Relationship) của Cổ Tiểu Tùng (2009) [234], 9 giáo sư Cốc Nguyên Dương cũng có hàng loạt bài viết như: “Bàn cờ ĐNA và nước cờ đột phá Việt Nam” (The Southeart Asia Chessboard and the Ground – breaking Movement of Vietnam), “Trung - Việt chung ý thức hệ và quan hệ thương mại sâu sắc hơn” (Chinese – Vietnamese Joint Ideology and Deeper Trade Relation) và bài “Trung - Việt đã giải quyết 2/3 tranh chấp lãnh thổ” (China – Vietnam have Resolved 2/3 of Territorial Disputes) [235]. Các tác giả đều nhận định ĐNA là trọng điểm bố trí chiến lược của Trung Quốc cũng là nơi được các nước lớn bên ngoài khu vực quan tâm “chăm sóc” vì lợi ích của chính họ khiến tình hình nơi này thiếu ổn định. Tác giả cũng phân tích vai trò địa kinh tế và chính trị của Việt Nam từ đó đề xuất Trung Quốc cần coi trọng ý nghĩa của ĐNA trong địa chính trị toàn cầu. Việt Nam nên trở thành một trong những quốc gia trọng điểm được coi trọng của Trung Quốc và hợp tác kinh tế toàn diện với Việt Nam; nên là một trong những trọng điểm để tăng cường ngoại giao xung quanh với ĐNA của Trung Quốc. Nhìn chung, những công trình trên đã phân tích khá toàn diện toàn cảnh về tình hình chính trị, an ninh, kinh tế tại khu vực và vai trò địa - chính trị của ĐNA đối với các cường quốc, đặc biệt là Mỹ và Trung Quốc. Đây là những nghiên cứu quan trọng giúp tác giả khái quát bối cảnh quốc tế, khu vực CA-TBD và ĐNA hiện nay, từ đó phân tích sâu sắc hơn lý do nào đã khiến Mỹ và Trung Quốc điều chỉnh chiến lược ở ĐNA tạo nên những ảnh hưởng đến hòa bình và ổn định của các quốc gia trong khu vực. Tuy nhiên, do hướng nghiên cứu khác với luận án nên các công trình trên chưa thể hiện một cách đầy đủ bối cảnh quốc tế và khu vực, cũng như vai trò địa chiến lược của ĐNA ảnh hưởng đến ĐLDT của các quốc gia ĐNA. 1.2. CÁC CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN ẢNH HƢỞNG CẠNH TRANH CHIẾN LƢỢC MỸ - TRUNG TẠI ĐÔNG NAM Á TỚI CÁC NƢỚC TRONG KHU VỰC 1.2.1. Các nghiên cứu tron nƣớc Những công trình nghiên cứu có tính hệ thống, chuyên sâu mang tầm chiến lược về cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung ở ĐNA và Việt Nam phải kể đến đề tài “Cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn ở khu vực Đông Nam Á trong hai thập niên đầu thế kỷ XXI và tác động đến Việt Nam” của Nguyễn Hoàng Giáp (2010) [46], 10 đã tập trung phân tích những diễn biến chủ yếu của các cặp quan hệ cạnh tranh chiến lược giữa một số nước lớn có vị trí, vai trò quan trọng ở ĐNA từ đó làm rõ quá trình cạnh tranh chiến lược và ảnh hưởng của một số nước lớn trong khu vực cùng với khuynh hướng biến đổi của quá trình đó trong hai thập niên đầu thế kỷ XXI, đồng thời chỉ ra tác động của nó đến an ninh và phát triển của Việt Nam hiện nay. Công trình khoa học thứ hai là “Hợp tác và cạnh tranh chiến lược Mỹ Trung ở Đông Nam Á ba thập niên đầu sau chiến tranh lạnh” của Trần Khánh (2014), Nxb Thế giới. Tác giả đã tập trung nghiên cứu sự vận động, biến đổi của hợp tác và cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung ở ĐNA thời kỳ sau Chiến tranh Lạnh, từ đó góp phần việc nâng cao năng lực nghiên cứu, đào tạo và tư vấn chính sách liên quan đến các vấn đề chính trị quốc tế. Đây là một đề tài nghiên cứu mang tính khoa học và thực tiễn cao, chứa đựng nội dung rộng lớn và hết sức phức tạp, đa diện của vấn đề hợp tác và cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung cả ở cấp độ khu vực và toàn cầu thời kỳ sau Chiến tranh Lạnh. Hai công trình trên là những nghiên cứu quan trọng giúp tác giả luận án phân tích, định hướng đúng đắn, có những tài liệu sát thực để nghiên cứu đề tài của mình. Đề cập đến mối quan hệ Mỹ và Trung Quốc trong giai đoạn hiện nay, các nghiên cứu trong nước có các sách tiêu biểu như: Sách tham khảo “Quan hệ Trung - Mỹ có gì mới” của Nguyễn Văn Lập (2001) [104], sách “Quan hệ của Mỹ với các nước lớn ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương” của Vũ Dương Huân (2003) [74], đề “Quan hệ Trung - Mỹ giai đoạn 2006 - 2010: Triển vọng và tác động” của Bộ Ngoại giao (2010) [19], tác giả Nguyễn Thái Yên Hương (2011) với cuốn sách “Quan hệ Mỹ - Trung hợp tác và cạnh tranh luận giải dưới góc độ cân bằng quyền lực” [85], sách “Quan hệ Mỹ - Trung Quốc: thập nên đầu thế kỷ XXI” của Lê Khương Thùy (2012) [186]. Các tác giả đều nêu rõ quan điểm về quan hệ Trung - Mỹ sẽ phát triển theo hình sin: quan hệ phụ thuộc, đan xen lẫn nhau giữa hợp tác - kiềm chế, phối hợp - cạnh tranh, bạn bè - đối thủ. Các nghiên cứu này đã đề cập tới quan hệ Trung - Mỹ trong giai đoạn nghiên cứu, lợi ích của hai nước ở ĐNA và nhấn mạnh để bảo vệ lợi ích của mình Mỹ và Trung Quốc đều coi trọng việc lôi kéo, tập hợp lực lượng trong khu vực, tăng cường ảnh hưởng tạo lợi thế 11 chiến lược nhằm chi phối khống chế các quan hệ quốc tế ở ĐNA, CA - TBD. Đây là những tư liệu hữu ích để tác giả hiểu rõ hơn bản chất trong quan hệ Mỹ - Trung trước những biến đổi chính trị của thế giới hiện nay. Ngoài ra, còn có một số bài báo viết về vấn đề này như: Bài “Xu hướng và bản chất của quan hệ Mỹ - Trung thời kỳ sau Chiến tranh lạnh” của tác giả Trần Khánh (2014) [96], nhận định rằng: trong hai thập niên đầu sau Chiến tranh lạnh, mối quan hệ Mỹ - Trung tiếp tục thiếu ổn định và tính cạnh tranh ngày càng lớn trên tất cả các mặt, trong đó tính chất tranh thủ, lợi dụng lẫn nhau giảm đi, tính kiềm chế, xung đột lợi ích nhất là về kinh tế, an ninh quân sự và địa chính trị tăng lên chứa đựng nhiều nguy cơ bất ổn không chỉ cho họ mà còn cho cả ĐNA và nhân loại. Bài “Tìm hiểu về khuôn khổ “mối quan hệ nước lớn kiểu mới” Trung - Mỹ” của Linh Tú và Dương Đăng (2014) [206], đã nêu lên quan điểm của hai nước Trung Quốc và Mỹ về mối quan hệ nước lớn kiểu mới. Tác giả nhận định mối quan hệ hai bên sẽ vẫn dựa trên cơ sở duy trì hiện trạng để phát triển, nhưng tránh xung đột, đối kháng và cạnh tranh trong hợp tác thì đó là những bước mở đầu cho mối quan hệ nước lớn kiểu mới Trung - Mỹ trong tương lai. Các công trình đề cập đến vấn đề chiến lược của Mỹ và Trung Quốc phải kể đến sách tham khảo “Tìm hiểu những thay đổi lớn trong chiến lược quân sự của Mỹ” của Trần Bá Khoa (2000) [99], sách “Nhân tố địa – chính trị trong chiến lược toàn cầu mới của Mỹ đối với khu vực Đông Nam Á” của tác giả Nguyễn Văn Lan (2007) [101], công trình “Chiến lược an ninh quốc gia của Mỹ với Đông Nam Á sau chiến tranh lạnh”, của các tác giả Nguyễn Hoàng Giáp, Nguyễn Thị Quế và Nguyễn Thị Lệ (2007) [49], sách “Chiến lược đối ngoại của các nước lớn và quan hệ với Việt Nam trong hai thập niên đầu thế kỷ XXI” của Nguyễn Xuân Sơn và Nguyễn Văn Du [160]; sách “Chính sách đối ngoại của các nước lớn” của Phạm Minh Sơn (2010) [161] đã phân tích các giai đoạn chuyển biến và sự điều chỉnh chiến lược và quá trình triển khai của Mỹ và Trung Quốc sau chiến tranh lạnh trong đó có khu vực ĐNA và Việt Nam. Đây là các tư liệu hữu ích giúp tác giả có nhận định đúng hướng trước những ý đồ và mục tiêu chiến lược của Mỹ và Trung Quốc tại ĐNA. 12 Các công trình nghiên cứu về vấn đề ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược Mỹ Trung tại CA-TBD và ĐNA được đề cập khá nhiều ở các bài báo khoa học trong nước tiêu biểu như: bài viết “Can dự và cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung ở Đông Nam Á thập niên đầu thế kỷ XXI” của tác giả Trần Khánh (2009) [92] đã nhấn mạnh, sự gia tăng can dự của cả Mỹ và Trung Quốc đối với ĐNA đang tác động và làm phân hóa quá trình tập hợp lực lượng và hình thành cục diện cân bằng mới trong trật tự ĐNA và Đông Á cũng như ở CA-TBD. Bài viết “Mỹ - Trung Quốc liệu có giải quyết được tình hình căng thẳng trên Biển Đông” của tác giả Đỗ Trung (2010) [204], khẳng định những bất đồng xung quanh vấn đề pháp lý về biển và mục tiêu, lợi ích khác nhau khiến cho hai nước khó có thể giải quyết được tình hình căng thẳng ở Biển Đông. Bài “Ảnh hưởng của cuộc ganh đua Mỹ - Trung đối với các nước Đông Nam Á” của tác giả Huệ Anh (2013) [3], có những kết luận cuộc “ganh đua” giữa hai cường quốc này sẽ tác động ảnh hưởng tới khu vực ĐNA, làm cho các nước ASEAN khó xử, “lâm vào thế kẹt” trong quan hệ đối ngoại với hai nước. Tuy nhiên, do tác giả nghiên cứu vấn đề này trên khía cạnh QHQT vì vậy đã không đi sâu phân tích kỹ sự cạnh tranh Mỹ - Trung tại ĐNA tác động thế nào tới an ninh quốc gia, đến sự phát triển của đất nước và vị thế quốc tế của các nước ASEAN. Tác giả Mai Hoài Anh (2013) với bài “Tác động cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn ở Đông Nam Á với Việt Nam [4] đã phân tích rõ những tác động tích cực như: tăng vai trò, vị thế chính trị; thuận lợi trong việc theo đuổi chiến lược đối ngoại đa phương hóa, đa dạng hóa quan hệ quốc tế; xu hướng hợp tác tăng lên; thuận lợi trong tiếp xúc giao lưu văn hóa... và tác động tiêu cực như: ảnh hưởng đến an ninh, ĐLDT, ổn định và phát triển khu vực; thách thức cho phát triển kinh tế... của Việt Nam trước cạnh tranh chiến lược các nước lớn. Các tác giả Trần Khánh và Hồ Thị Ái Phương (2015) viết bài “Triển vọng ASEAN và sự chi phối của các nước lớn – Những thách thức đối với Việt Nam” [98] thì cho rằng tác động của cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung đối với triển vọng Cộng đồng ASEAN gồm: về mặt tích cực, tạo ra cú hích mới cho ASEAN; thúc đẩy liên kết nội khối; làm tăng vị thế của ASEAN; về những thách thức, làm 13 cho các mâu thuẫn, xung đột địa chính trị của khu vục tăng nhanh, kéo theo nó là làm chạy đua vũ trang; tác động đến Việt Nam, đã tạo ra cơ hội thuận lợi hơn cho Việt Nam trong việc theo đuổi chính sách “đa cửa”, “đa đối tác”, “cân bằng chiến lược”; tăng sức đề kháng dân tộc. Đề cập đến ảnh hưởng chiến lược của Mỹ tại ĐNA có hàng loạt các bài viết như bài viết “Mỹ trở lại Đông Nam Á có tác động thế nào đối với an ninh Biển Đông” của tác giả Quang Huy (2011) [79] đã đưa ra đánh giá rằng việc Mỹ “quay trở lại” ĐNA ảnh hưởng nhiều đến tình hình an ninh Biển Đông, thái độ của các nước ĐNA về vấn đề Biển Đông sẽ chịu sự “cổ vũ” trực tiếp hơn, sự quan tâm chú ý của các nước lớn ngoài khu vực như Nhật Bản, Ấn Độ. Bài “Chiến lược toàn cầu của Mỹ và những tác động ảnh hưởng tới môi trường hòa bình quốc tế” của Trịnh Thanh Liêm (2013) [107] thì cho rằng để thực hiện ý đồ tiếp tục lãnh đạo thế giới trong bối cảnh điều kiện quốc tế có những sự phát triển mới, Mỹ thực hiện điều chỉnh chiến lược quân sự toàn cầu. Sự điều chỉnh này của Mỹ không chỉ tác động đến cục diện khu vực CA-TBD mà cả toàn thế giới. Tác giả Lê Khương Thùy (2014) với bài “Điều chỉnh chính sách của Mỹ đối với Trung Quốc và tác động đến ĐNA/ASEAN” [187], đã cho rằng chính sách Mỹ đối với Trung Quốc đã làm tăng phức tạp về an ninh buộc các nước phải điều chỉnh chiến lược bảo vệ tổ quốc và tăng cường quan hệ đa phương, liên kết các nước ĐNA. Các bài báo nghiên cứu về ảnh hưởng chiến lược của Trung Quốc tới ĐNA gồm: bài “Tham vọng biển của Trung Quốc và phản ứng của Mỹ” của tác giả Nguyễn Vĩnh Thuận (2012) [185], cho rằng tham vọng về biển cuả Trung Quốc bằng hành động răn đe, gây sức ép với các nước láng giềng và chiếm lĩnh, quân sự hóa các hòn đảo mà họ chiếm đóng ảnh hưởng nghiêm trọng đến an ninh khu vực. Tác giả Hoàng Đình Nhàn (2015) với bài “Sự phát triển của hải quân Trung Quốc và những tác động đối với an ninh khu vực CA-TBD” [139] đã phân tích sự phát triển của hải quân Trung Quốc và hành động cứng rắn ở Biển Đông đã tác động trực tiếp đến hòa bình, ổn định, an ninh, an toàn hàng hải ở khu vực. Bài “Điều chỉnh chính sách đối ngoại của Trung Quốc hiện nay” của Đinh Công Tuấn (2015) [207] đã phân tích rằng sự điều chỉnh chính sách đối ngoại của 14 Trung Quốc đã tác động tiêu cực đến các nước trong khu vực về kinh tế, văn hóa, xã hội, gây chia rẽ nội khối, nguy cơ chạy đua vũ trang và xung đột vũ trang. Các bài báo đề cập đến việc Trung Quốc gia tăng sức mạnh mềm đối với ĐNA như: bài “Bàn về sức mạnh của Trung Quốc” của tác giả Ngô Xuân Bình (2008) [11], bài “Xu hướng gia tăng hợp tác kinh tế và chiến lược của Trung Quốc với Đông Nam Á trong hai thập niên đầu thế kỷ XXI” của tác giả Trần Khánh và Đàm Huy Hoàng (2014) [96], bài “Trung Quốc gia tăng sức mạnh mềm văn hóa ở khu vực Đông Nam Á” của tác giả Nguyễn Thu Phương [148] và hai tác giả Nguyễn Thị Thu Phương, Nguyễn Thu Hiền (2014) có bài “Học viện Khổng Tử và một số khuyến nghị đối với Việt Nam” [149] đã khái quát xu hướng gia tăng hợp tác kinh tế và văn hóa của Trung Quốc với ĐNA thông qua việc lập các thể chế và thúc đẩy hợp tác song phương, đa phương giữa Trung Quốc với khu vực này, đồng thời cũng cảnh báo cuộc “tấn công mê hoặc” của Trung Quốc đang làm ĐNA đứng trước nhiều thách thức và rủi ro, nguy cơ xâm lăng văn hóa, xâm phạm môi trường thể chế giáo dục bất chấp quy định pháp luật của nước sở tại. Những bài viết trên là tài liệu quan trọng giúp tác giả phân tích ảnh hưởng về lĩnh vực kinh tế, văn hóa - giáo dục trong cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung tại ĐNA. Đề cập tới vấn đề ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược của Mỹ và Trung Quốc đối với từng nước trong khu vực có các bài nghiên cứu như: “Quan hệ Trung Quốc - Thái Lan: thực trạng và xu hướng phát triển” của Nguyễn Văn Diện (2013) [32] và bài “Thái Lan trong chiến lược cạnh tranh ảnh hưởng giữa Trung Quốc và Mỹ thời kỳ hậu chiến tranh lạnh” của tác giả Nguyễn Quốc Toản và Dương Văn Huy (2014) [198] cho rằng chiến lược cạnh trạnh giữa Mỹ và Trung Quốc đã tác động đến Thái Lan về mọi mặt, việc khôn khéo trong ngoại giao của Thái Lan khi vừa gia tăng đồng minh chính trị và quân sự với Mỹ vừa tăng cường quan hệ về kinh tế với Trung Quốc đã thu được những thành công nhất định và là bài học kinh nghiệm cho các quốc gia ASEAN trong việc ứng xử với các cường quốc trong giai đoạn hiện nay. Bài “Cạnh tranh chiến lược Trung - Mỹ ở Campuchia” của tác giả Nguyễn Thị Hằng (2014) [62] và bài “Sự tiến triển của quan hệ đối tác hợp tác chiến lược