Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Giáo dục - Đào tạo Cao đẳng - Đại học Biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình người việt (nghiên cứu trường hợp tại x...

Tài liệu Biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình người việt (nghiên cứu trường hợp tại xã an cầu huyện quỳnh phụ tỉnh thái bình)

.PDF
185
765
97

Mô tả:

VIỆN HÀN LÂM VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THANH HUYỀN BIẾN ĐỔI KHUÔN MẪU ỨNG XỬ TRONG GIA ĐÌNH NGƯỜI VIỆT (Nghiên cứu trường hợp tại xã An Cầu huyện Quỳnh Phụ tỉnh Thái Bình) Chuyên ngành: Xã hội học Mã số: 62310301 LUẬN ÁN TIẾN SĨ XÃ HỘI HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Lê Ngọc Văn HÀ NỘI – 2017 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Lê Ngọc Văn. Các số liệu và kết quả trình bày trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo quy định... Tác giả NGUYỄN THANH HUYỀN ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án tiến sỹ này, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Khoa Xã hội học - Học viện khoa học xã hội đã giúp đỡ tạo điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành chương trình học nghiên cứu sinh. Đặc biệt, em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc, chân thành tới PGS.TS Lê Ngọc Văn, người đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ, truyền thụ kiến thức và chỉ bảo tận tình từ khi hình thành ý tưởng đề tài nghiên cứu đến khi hoàn thành luận án tiến sỹ. Tôi xin cảm ơn tập thể cán bộ, hội phụ nữ và nhân dân xã An Cầu (Quỳnh Phụ - Thái Bình) đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình thu thập thông tin tại địa phương. Tôi cũng xin cảm ơn Trường đại học Lao động – Xã hội và khoa Công tác xã hội đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận án. Tôi xin cảm ơn bạn bè và các đồng nghiệp, những người đã chia sẻ, động viên, giúp tôi có thêm nhiều kinh nghiệm, kiến thức khoa học. Lòng biết ơn sâu sắc của tôi dành cho gia đình và những người thân yêu. Sự động viên, khích lệ của họ có giá trị rất lớn để tôi hoàn thành đề tài nghiên cứu này. Hà Nội, tháng 7 năm 2016 iii MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................ i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................. ii MỤC LỤC ..................................................................................................... iii DANH MỤC VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN ................................................. v DANH MỤC CÁC BẢNG.............................................................................. vi DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ ....................................................................... viii MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ............................... 9 1.1. Đôi nét về nguồn tài liệu .......................................................................... 9 1.2. Các nghiên cứu có liên quan đến khuôn mấu ứng xử giữa vợ và chồng ... 10 1.2.1. Khuôn mẫu ứng xử trong đời sống tâm lý tình cảm vợ chồng ............... 10 1.2.2. Khuôn mẫu ứng xử vợ chồng trong phân công lao động ....................... 16 1.2.3. Khuôn mẫu ứng xử quyền lực vợ chồng trong gia đình ........................ 20 1.3. Các nghiên cứu có liên quan đến khuôn mẫu ứng xử giữa các thế hệ trong gia đình ......................................................................................................... 26 1.3.1. Khuôn mẫu ứng xử giữa cha mẹ và con cái .......................................... 26 1.3.2. Khuôn mẫu ứng xử giữa con cháu với người cao tuổi ........................... 29 1.4. Một số nhận xét và định hướng nghiên cứu của đề tài ............................. 31 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ......... 34 2.1. Cơ sở lý luận .......................................................................................... 34 2.1.1. Một số khái niệm làm việc ................................................................... 34 2.1.2. Thao tác hóa Khái niệm “Khuôn mẫu ứng xử trong gia đình” ............... 47 2.2. Các cách tiếp cận lý thuyết của đề tài ..................................................... 50 2.2.1. Lý thuyết biến đổi và tiếp biến văn hóa................................................ 50 2.2.2. Lý thuyết hiện đại hóa (Modernization theory) .................................... 52 2.2.3. Lý thuyết cấu trúc – chức năng ............................................................ 56 2.3. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án ..................... 58 2.3.1.Phương pháp luận ................................................................................. 58 2.3.2. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................... 58 iv 2.3.2.4.1.. Chuẩn bị bảng hỏi ......................................................................... 59 2.3.2.4.2. Chọn mẫu khảo sát ........................................................................ 59 2.2.4..2. Thu thập, xử lý và phân tích số liệu ................................................. 61 CHƯƠNG 3: KHUÔN MẪU ỨNG XỬ TRONG GIA ĐÌNH VIỆT NAM TRUYỀN THỐNG ........................................................................................ 64 3.1.Sự hình thành khuôn mẫu ứng xử trong gia đình Việt Nam truyền thống .. 64 3.2. Những biểu hiện của khuôn mẫu ứng xử trong gia đình Việt Nam truyền thống ............................................................................................................ 69 3.2.1. Khuôn mẫu ứng xử giữa vợ và chồng ................................................... 70 3.2.2. Khuôn mẫu ứng xử giữa các thế hệ trong gia đình ................................ 77 CHƯƠNG 4: XU HƯỚNG BIẾN ĐỔI KHUÔN MẪU ỨNG XỬGIỮA VỢ VÀ CHỒNG TRONG GIA ĐÌNH ....................................................................... 86 4.1. Xu hướng biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong đời sống tâm lý tình cảm vợ chồng ............................................................................................................ 87 4.1.1. Xu hướng biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong giao tiếp vợ chồng ........... 87 4.1.2. Xu hướng biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong tình yêu vợ chồng .......... 102 4.1.3. Xu hướng biến đổi khuôn mẫu ứng xử về sự chung thủy và đời sống tình dục vợ chồng .............................................................................................. 107 4.2. Xu hướng biến đổi khuôn mẫu ứng xử vợ chồng trong phân công lao động .. 114 4.3. Xu hướng biến đổi khuôn mẫu ứng xử quyền lực vợ chồng trong gia đình .... 120 CHƯƠNG 5: XU HƯỚNG BIẾN ĐỔI KHUÔN MẪU ỨNG XỬ................. 134 5.1. Biến đổi khuôn mẫu ứng xử giữa cha mẹ và con cái .............................. 134 5.2.Biến đổi khuôn mẫu ứng xử giữa con cháu với người cao tuổi ............... 144 PHẦN KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .................................................... 156 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ................. 160 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................... 161 PHỤ LỤC ................................................................................................... 170 v DANH MỤC VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN Cụm từ viết tắt Cụm từ viết đầy đủ KMUX Khuôn mẫu ứng xử CNH Công nghiệp hóa HĐH Hiện đại hóa TCH Toàn cầu hóa KTTT Kinh tế thị trường HNQT Hội nhập quốc tế VTN Vị thành niên PVS Phỏng vấn sâu TLN Thảo luận nhóm THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông NCT Người cao tuổi vi DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 4.1. Nguyên tắc giao tiếp hàng ngày giữa vợ và chồng theo giới tính và độ tuổi ............................................................................................................................. 89 Bảng 4.2. Nguyên tắc giao tiếp hàng ngày giữa vợ và chồng theo trình độ và nghề nghiệp ........................................................................................................................ 90 Bảng 4.3. Những thực hành về khuôn mẫu ứng xử trong giao tiếp giữa vợ và chồng theo giới tính và nhóm tuổi ....................................................................................... 97 Bảng 4.4. Những thực hành về khuôn mẫu ứng xửa trong giao tiếp giữa vợ và chồng theo học vấn và nhóm nghề ....................................................................................... 99 Bảng 4.5. Lý do kết hôn .......................................................................................... 103 Bảng 4.6. Tình yêu vợ chồng sau kết hôn ............................................................... 106 Bảng 4.7. Khuôn mẫu ứng xử trong đời sống tình dục vợ chồng theo giới tính và nhóm tuổi................................................................................................................. 112 Bảng 4.8. Khuôn mẫu ứng xử trong đời sống tình dục vợ chồng theo học vấn và nhóm nghề ............................................................................................................... 113 Bảng 4.9. Khuôn mẫu ứng xử vợ chồng trong phân công lao động theo giới tính và nhóm tuổi................................................................................................................. 118 Bảng 4.10. Khuôn mẫu ứng xử vợ chồng trong phân công lao động theo học vấn và nhóm nghề ............................................................................................................... 119 Bảng 4.11. Quyền quyết định của vợ chồng trong gia đình theo giới tính và nhóm tuổi ........................................................................................................................... 123 Bảng 4.12. Quyền quyết định của vợ chồng trong gia đình theo học vấn và nhóm nghề ......................................................................................................................... 125 Bảng 4.13. Các yếu tố ảnh hưởng đến quyền lực vợ chồng trong gia đình theo giới tính và nhóm tuổi .................................................................................................... 128 Bảng 4.14. Các yếu tố ảnh hưởng đến quyền lực vợ chồng trong gia đình theo học vấn và nhóm nghề ................................................................................................... 130 Bảng 5.1. Cách thức giáo dục con cái vị thành niên trong gia đình ............................. 136 vii Bảng 5.2. Kiểu ứng xử với các vấn đề của con cái trong gia đình theo giới tính và nhóm tuổi................................................................................................................. 140 Bảng 5.3. Kiểu ứng xử với các vấn đề của con cái trong gia đình theo học vấn và nhóm nghề ............................................................................................................... 142 Bảng 5.4. Quan điểm về khuôn mẫu ứng xử giữa con cháu với người cao tuổi trong gia đình truyền thống theo giới tính và nhóm tuổi .................................................. 146 Bảng 5.5. Quan điểm về khuôn mẫu ứng xử giữa con cháu với người cao tuổi trong gia đình truyền thống theo học vấn và nhóm nghề ................................................. 147 Bảng 5.6. Khuôn mẫu ứng xử giữa các thế hệ trong gia đình theo giới tính và nhóm tuổi ........................................................................................................................... 152 viii DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Trang Biểu 4.1. Nguyên tắc giao tiếp hàng ngày giữa vợ và chồng....................................88 Biểu 4.2. Những thực hành về khuôn mẫu ứng xử trong đời sống giữa vợ và chồng ...................................................................................................................................95 Biểu 4.3. Hôn nhân trong trường hợp .....................................................................102 Biểu 4.4. Tình yêu vợ chồng sau kết hôn ................................................................105 Biểu 4.5. Khuôn mẫu ứng xử trong đời sống tình dục vợ chồng ............................110 Biểu 4.6. Khuôn mẫu ứng xử vợ chồng trong phân công lao động ........................116 Biểu 4.7. Quyền quyết định của vợ chồng trong gia đình.......................................122 Biểu 4.8. Các yếu tố ảnh hưởng đến quyền lực vợ chồng trong gia đình ...............127 Biểu 5.1. Cách thức giáo dục con cái vị thành niên trong gia đình ........................135 Biểu 5.2. Kiểu ứng xử với các vấn đề của con cái trong gia đình ..........................139 Biểu 5.3. Quan điểm về khuôn mẫu ứng xử giữa con cháu với người cao tuổi trong gia đình truyền thống ..............................................................................................145 Biểu 5.4. Khuôn mẫu ứng xử giữa các thế hệ trong gia đình .................................150 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Gia đình là thiết chế có lịch sử lâu đời nhất của xã hội loài người và khuôn mẫu ứng xử (KMUX) trong gia đình cũng cổ xưa như gia đình vậy. Gia đình là một tập hợp người có những đặc trưng về giới tính, lứa tuổi, tâm sinh lý, vị trí, vai trò, quyền lực khác nhau, tương tác với nhau trong một không gian văn hóa đặc thù cùng sống chung dưới một mái nhà, cùng chia sẻ những giá trị vật chất, tinh thần, tâm linh… trên cơ sở của các mối quan hệ hôn nhân và huyết thống - các thành viên của gia đình không ứng xử với nhau một cách ngẫu nhiên, tùy tiện mà tuân theo những quy tắc chung. Những quy tắc đó được lặp đi lặp lại trong suy nghĩ và hành động của nhiều người, trải qua nhiều thế hệ, lâu dần sẽ trở thành các KMUX hay văn hóa ứng xử. Khuôn mẫu ứng xử trong gia đình được thể hiện thông qua những mối quan hệ giữa các thành viên và các thế hệ của gia đình như quan hệ giữa vợ và chồng, giữa ông bà/cha mẹ và con cháu... Mỗi mối quan hệ này lại chứa đựng trong nó hàng loạt các nghi thức, cách thức giao tiếp, bao gồm cả những nghi thức thông thường, xã giao, tự nguyện và nghi thức có tính bắt buộc. Các cách ứng xử này tạo thành hệ thống các KMUX mà các thành viên gia đình phải tuân thủ tùy thuộc vào vị trí, vai trò, tình cảm của các cá nhân trong các mối quan hệ. Khuôn mẫu ứng xử gia đình được hình thành trong những điều kiện sống nhất định và được tiếp nối từ thế hệ này qua thế hệ khác, nhưng nó không nhất thành bất biến mà thay đổi khi điều kiện sống thay đổi. Ở Việt Nam, khuôn mẫu/văn hóa ứng xử gia đình đã hình thành, tồn tại và biến đổi trải qua nhiều thời đại lịch sử khác nhau. Từ hình thái gia đình mẫu quyền đề cao quyền lực của người phụ nữ trước thời đại Hùng Vương, đến chế độ phụ hệ với sự thống trị của người đàn ông trong gia đình dưới các triều đại phong kiến ảnh hưởng văn hóa Nho giáo. Tiếp theo đó là gia đình một vợ một chồng ảnh hưởng văn hóa phương Tây, và ngày nay là ảnh hưởng của văn hóa toàn cầu hóa. Sự tiếp xúc 2 với các nền văn hóa khác nhau dẫn đến sự học hỏi, vay mượn nhiều nét đặc trưng của các nền văn hóa đó. Trong phạm vi gia đình, sự giao lưu tiếp xúc văn hóa một mặt giúp cho gia đình loại bỏ được những khuôn mẫu văn hóa lạc hậu, tiếp thu và sáng tạo ra những khuôn mẫu văn hóa mới; nhưng mặt khác, có thể dẫn đến sự lai căng hay lệch lạc về văn hóa. Đây không chỉ là vấn đề lý luận mà còn là vấn đề thực tiễn đặt ra trong đời sống gia đình khi mà văn hóa ứng xử trong xã hội nói chung, trong gia đình nói riêng đang vận động và biến đổi dưới tác động của công nghiệp hóa (CNH), hiện đại hóa (HĐH), kinh tế thị trường (KTTT) và hội nhập quốc tế (HNQT). Rõ ràng đây là vấn đề cần được quan tâm nghiên cứu từ góc nhìn xã hội học, trước hết là xã hội học gia đình. Tuy nhiên, trên bình diện khoa học, việc nghiên cứu về khuôn mẫu/văn hóa ứng xử gia đình lại chưa theo kịp nhu cầu nhận thức lý luận và sự thay đổi đang diễn ra trong cuộc sống. Phần lớn các nghiên cứu mà chúng ta biết được mới chỉ dừng lại ở việc mô tả chung chung, chưa đi sâu nghiên cứu một cách có hệ thống về các hợp phần của KMUX gia đình, cũng như những biến đổi của KMUX trong gia đình, chỉ ra sự vận hành của văn hóa ứng xử trong gia đình hiện nay có ảnh hưởng gì đến mục tiêu phát triển gia đình và xã hội bền vững mà Đảng và Nhà nước đang đặt ra. Làm rõ những vấn đề này cũng đồng nghĩa với việc cung cấp một bức tranh khái quát về những thay đổi đang diễn ra trong văn hóa ứng xử gia đình và những luận cứ khoa học cho việc định hướng xây dựng khuôn mẫu văn hóa gia đình Việt Nam thích ứng với thời kỳ CNH, HĐH, HNQT hiện nay và thời gian sắp tới. Từ những lý do nêu trên, tôi chọn đề tài: “Biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình người Việt (Nghiên cứu trường hợp xã An Cầu, huyện Quỳnh Phụ, tỉnh Thái Bình) cho luận án nghiên cứu sinh của mình. 3 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Nhận diện KMUX và xu hướng biến đổi KMUX trong gia đình người Việt hiện nay; qua đó, cung cấp những luận cứ khoa học cho việc định hướng xây dựng khuôn mẫu văn hóa ứng xử gia đình Việt Nam thích ứng với thời kỳ CNH, HĐH, HNQT. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục tiêu đã nêu, luận án thực hiện các nhiệm vụ sau đây: - Tổng quan vấn đề nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến đề tài nghiên cứu. - Làm rõ cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của đề tài, bao gồm việc định nghĩa và thao tác hóa khái niệm, các cách tiếp cận lý thuyết nghiên cứu đề tài, xác định rõ phương pháp nghiên cứu đề tài. - Trình bày một số nét khái quát về khuôn mẫu/văn hóa ứng xử của gia đình Việt Nam tuyền thống. - Mô tả và phân tích các hợp phần cơ bản của KMUX và xu hướng biến đổi của KMUX trong gia đình người Việt hiện nay qua kết quả khảo sát. - Đề xuất một số khuyến nghị xây dựng KMUX trong gia đình người Việt trong giai đoạn hiện nay. 3. Đối tượng, khách thể và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Khuôn mẫu ứng xử trong gia đình của người Việt. Cụ thể, đó là KMUX giữa vợ và chồng và KMUX giữa các thế hệ trong gia đình, bao gồm KMUX giữa cha mẹ với con cái vị thành niên và KMUX giữa con cháu với người cao tuổi. 3.2. Khách thể nghiên cứu Khách thể nghiên cứu của luận án này là các cá nhân đại diện cho các hộ gia đình. Cụ thể là phụ nữ và nam giới đang sống trong các hộ gia đình thuộc các nhóm tuổi, nghề nghiệp, trình độ học vấn, mức sống khác nhau, cộng đồng nơi cá nhân sinh sống(1). 1 Các thông tin chi tiết về khách thể nghiên cứu được trình bày trong phần chọn mẫu nghiên cứu. 4 3.3. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về không gian: nghiên cứu trường hợp tại xã An Cầu, huyện Quỳnh Phụ, tỉnh Thái Bình - Phạm vi về thời gian: Xã hội truyền thống và xã hội hiện đại - Phạm vi vấn đề nghiên cứu: Luận án giới hạn phạm vi nghiên cứu ở việc mô tả thực trạng và xu hướng biến đổi KMUX của người Việt ở đồng bằng châu thổ sông Hồng (trường hợp tại xã An Cầu huyện Quỳnh Phụ tỉnh Thái Bình). Cụ thể, đề tài tiến hành nghiên cứu hai hợp phần cơ bản của KMUX trong gia đình: Một là: Nghiên cứu KMUX giữa vợ và chồng. Hai là: Nghiên cứu KMUX giữa các thế hệ trong gia đình. 4. Câu hỏi nghiên cứu, giả thuyết nghiên cứu và khung phân tích 4.1. Câu hỏi nghiên - KMUX trong gia đình người Việt truyền thống như thế nào? - KMUX trong gia đình người Việt hiện nay đã có những biến đổi như thế nào? - Có sự khác biệt nào giữa các nhóm xã hội khác nhau về những biến đổi trong KMUX trong gia đình? 4.2. Giả thuyết nghiên cứu - KMUX trong gia đình người Việt hiện nay là sự tiếp nối của văn hóa ứng xử trong gia đình truyền thống. Nhiều KMUX hình thành từ rất lâu đời vẫn tồn tại trong gia đình Việt Nam hiện đại. Đó là tính liên tục của văn hóa gia đình. Nhưng mặt khác, do những biến đổi kinh tế - xã hội, do tiếp xúc giao lưu văn hóa sâu rộng với các nền văn hóa khác trong khu vực và trên phạm vi toàn cầu, KMUX của gia đình Việt Nam đã có nhiều biến đổi so với xã hội truyền thống. Đó là xu hướng cải tạo các KMUX không còn phù hợp và hình thành các KMUX mới trong gia đình người Việt. - Quá trình CNH, HĐH, phát triển KTTT làm xuất hiện nhiều ngành nghề mới và tầng lớp dân cư khác nhau, sự phân tầng xã hội và phân hóa giàu nghèo cũng ngày càng rõ nét hơn đang phá vỡ sự thuần nhất về nghề nghiệp cũng như lối sống 5 của xã hội nông nghiệp truyền thống. Điều này sẽ dẫn đến những khác biệt trong KMUX giữa các loại hình gia đình khác nhau. Tuy nhiên, trong các cộng đồng nông thôn do sự phân hóa chưa cao cho nên sự tương đồng trong KMUX giữa các nhóm xã hội vẫn còn chiếm ưu thế nhiều hơn so với sự khác biệt. - Biến đổi KMUX trong gia đình chịu tác động từ sự biến đổi về kinh tế - xã hội. Cụ thể là những tác động của nền kinh tế thị trường, quá trình phi nông nghiệp hóa và đô thị hóa nông thôn, của việc nâng cao trình độ học vấn của dân cư nông thôn, di cư lao động nông thôn - đô thị, tiếp cận đa dạng với các loại hình văn hóa, chính sách, pháp luật của nhà nước về bình đẳng giới, chủ trương xây dựng gia đình văn hóa mới, nông thôn mới... 6 4.3. Khung phân tích ĐIỀU KIỆN KINH TẾ - XÃ HỘI Đặc điểm nhân khẩu xã hội của khách thể: - Giới tính - Độ tuổi - Trình độ học vấn Nghề nghiệp - Quan niệm về khuôn mẫu ứng xử giữa vợ và chồng Quan niệm về khuôn mẫu ứng xử giữa các thế hệ: giữa cha mẹ và con cái, giữa con cháu với người lớn tuổi CHÍNH SÁCH XÃ HỘI VỀ GIA ĐÌNH VÀ VỊ THÀNH NIÊN Xu hướng vận hành và biến đổi của khuôn mẫu ứng xử gia đình; 7 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Luận án cung cấp một sự hiểu biết tương đối có hệ thống về các khuôn mẫu ứng xử và xu hướng biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình người Việt dưới tác động của biến đổi kinh tế - xã hội. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1.Ý nghĩa lý luận Thứ nhất, luận án vận dụng các nguyên lý cơ bản của lý thuyết hiện đại hóa, lý thuyết biến đổi xã hội và tiếp biến văn hóa trong bối cảnh xã hội và gia đình đang thay đổi nhanh chóng. Từ đó, kiểm nghiệm tính đúng đắn của các lý thuyết này trong nghiên cứu biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình tại địa bàn khảo sát. Thứ hai, luận án vận dụng và góp phần phát triển thêm một số khái niệm khuôn mẫu ứng xử (ứng xử, khuôn mẫu ứng xử, khuôn mẫu ứng xử trong gia đình...) trong điều kiện gia đình Việt Nam đang biến đổi mạnh mẽ dưới tác động của công nghiệp hóa, hiện đại hóa và quá trình toàn cầu hóa đang diễn ra. Thứ ba, việc thực hiện luận án còn có ý nghĩa góp phần bổ sung về nhận thức đối với các vấn đề xã hội học về văn hóa gia đình, đặc biệt là biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình, góp phần bổ sung nghiên cứu xã hội học về gia đình và xu hướng biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình. Thông qua các bằng chứng thực nghiệm, luận án góp phần kiểm nghiệm về mức độ đúng đắn, xác thực của các lý thuyết xã hội học được vận dụng trong bối cảnh cụ thể của thực tiễn Việt Nam. Đó là lý thuyết biến đổi và tiếp biến văn hóa và lý thuyết hiện đại hóa. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Thứ nhất, luận án cung cấp những bằng chứng lý thuyết và thực nghiệm cho việc xây dựng các giải pháp nhằm xây dựng những chuẩn mực văn hóa mang ý nghĩa điều chỉnh các hành vi xã hội, hướng hành vi xã hội đến sự biểu hiện văn hóa, giúp con người nhận thức được sắc thái văn hóa cá nhân và cộng đồng thông qua các ứng xử xã hội trong giai đoạn hiện nay. 8 Thứ hai, kết quả nghiên cứu của luận án tạo cơ sở cho việc định hướng hành vi cho các cá nhân trong gia đình và ngoài xã hội, cho việc xây dựng văn hóa ứng xử trong gia đình. Thứ ba, luận án nêu ra một số khuyến nghị cụ thể nhằm đề xuất một số giải pháp nêu trong luận án vào thực tiễn, từ đó góp phần duy trì cách thức ứng xử có văn hóa tạo nên các chuẩn mực, nền nếp tính kỷ cương trong gia đình để các thành viên trong gia đình cùng thực hiện ở địa bàn khảo sát và ở những nơi có hoàn cảnh tương tự. 7. Cơ cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, từ viết tắt, danh mục các bảng biểu, danh mục các công trình công bố kết quả nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận án của tác giả... Nội dung luận án gồm có 5 chương Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu Chương 2: Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu Chương 3: Khuôn mẫu ứng xử và cơ sở kinh tế - xã hội hình thành khuôn mẫu ứng xử trong gia đình Việt Nam truyền thống Chương 4: Xu hướng biến đổi khuôn mẫu ứng xử giữa vợ và chồng trong gia đình Chuơng 5: Xu hướng biến đổi khuôn mẫu ứng xử giữa các thế hệ trong gia đình 9 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Tổng quan này là phân tích, đánh giá các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài “Biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình người Việt” đã được công bố ở trong và ngoài nước, chỉ ra những đóng góp của các tác giả đi trước mà luận án cần tiếp thu kế thừa, cũng như những hạn chế và khoảng trống mà luận án cần tiếp tục đi sâu nghiên cứu. Từ đó, xác định mục tiêu, nội dung, phương pháp, câu hỏi, giả thuyết nghiên cứu của đề tài. 1.1. Đôi nét về nguồn tài liệu Tài liệu liên quan đến đề tài khá phong phú, bao gồm các báo cáo khoa học, sách, bài viết, luận văn, luận án của các tác giả trong và ngoài nước. Vấn đề mà đề tài luận án quan tâm được các tác giả đi trước bàn luận dưới nhiều góc độ khác nhau: từ khái niệm đến các nội dung và phương pháp nghiên cứu. Chủ đề này cũng thu hút được các nhà khoa học xã hội từ nhiều chuyên ngành khác nhau nghiên cứu như: xã hội học, tâm lý học, nhân học, sử học, luật học, văn hóa học… Tuy nhiên phần lớn các nhà nghiên cứu về biến đổi gia đình chứ không bàn về KMUX và biến đổi KMUX gia đình như Lê Ngọc Văn (2012), Lê Thi (2002), Nguyễn Hữu Minh Trần Thị Vân Anh, Nguyễn Thị Oanh (1999), Vũ Tuấn Huy (2003)… Một số tài liệu tâm lý học, văn hóa học bàn về ứng xử trong gia đình theo những chuẩn mực được mong đợi như Lê Thị Thanh Hương (2009), Lê Như Hoa (2001), Nguyễn Đắc Hưng (2010), Phan Ngọc (2010), Đào Duy Anh (2013), Hoàng Bích Nga (2005), Phạm Việt Long (2010)... Các nhà nhân học mô tả các mô hình quan hệ gia đình, các nhà sử học và luật học đề cập đến sự biến đổi mô hình quan hệ ứng xử gia đình trong các giai đoạn lịch sử khác nhau như Insun Yu (1994), Toan Ánh (2012), Dixon, Ruth (1971), Gooode, William (1982). Các nghiên cứu đã có rất ít khi đi sâu phân tích và đặc biệt là rất ít khi định nghĩa và gọi tên các khuôn mẫu ứng xử cụ thể trong các mối quan hệ gia đình là gì. Vì vậy, trong tổng quan nghiên cứu này, chúng tôi sẽ khái quát thành các KMUX 10 và đặt tên các KMUX trong gia đình người Việt và những thay đổi của các khuôn mẫu này theo thời gian. Dựa vào nguồn tài liệu thu thập được, trong phần tổng quan dưới đây, tôi sẽ đề cập đến những thảo luận của các tác giả trong và ngoài nước liên quan đến KMUX trong gia đình trên hai nội dung chính: 1/các nghiên cứu có liên quan đến KMUX giữa vợ và chồng; 2/ các nghiên cứu có liên quan đến KMUX giữa các thế hệ trong gia đình. 1.2. Các nghiên cứu có liên quan đến khuôn mấu ứng xử giữa vợ và chồng Ứng xử giữa vợ và chồng là một bộ phận hợp thành của KMUX trong gia đình. Nó được biểu hiện thông qua các mối quan hệ trong đời sống tâm lý tình cảm, trong phân công lao động và quyền lực giữa vợ chồng trong gia đình. Trong các nghiên cứu về biến đổi gia đình, KMUX vợ chồng thường được mô tả theo chiều hướng có sự biến đổi từ các khuôn mẫu mang tính chất bất bình đẳng trong xã hội nông nghiệp truyền thống sang các khuôn mẫu bình đẳng hơn trong xã hội công nghiệp và hiện đại. 1.2.1. Khuôn mẫu ứng xử trong đời sống tâm lý tình cảm vợ chồng Theo David H. Olson và John DeFrain (2000), có mười yếu tố ảnh hưởng đến sự hài lòng hay không hài lòng của cặp vợ chồng về mối quan hệ của họ trong hôn nhân. Thứ nhất, sự tương thích giữa hai người về tính cách. Người ta càng chấp nhận và ưa thích các đặc trưng về tính cách hay thói quen của nhau thì họ càng thấy hài lòng với mối quan hệ của họ. Các nhà nghiên cứu cho rằng, các cặp đôi nên hiểu rằng hầu hết các tính cách của con người sẽ không thay đổi hoặc biến mất sau khi người đó kết hôn. Thứ hai, có kỹ năng giao tiếp tốt sẽ thúc đẩy xây dựng mối quan hệ lâu bền giữa hai người. Thứ ba, kỹ năng giải quyết xung đột là yếu tố quan trọng và các cặp vợ chồng nên cùng nhau giải quyết các vấn đề hơn là né tránh. 11 Thứ tư, kỹ năng quản lý tài chính. Tài chính là vấn đề mấu chốt trong bất kỳ mối quan hệ nào và mối quan hệ giữa người vợ và người chồng càng được củng cố nếu cặp vợ chồng đó thống nhất về việc sử dụng thu nhập và chi tiêu. Mọi người có thể có quan niệm rất khác nhau về việc chi tiêu và đó là nguyên nhân của nhiều cuộc xung đột trong gia đình. Thứ năm, cùng tham gia các hoạt động giải trí. Các cặp vợ chồng nên tìm ra các thức nào đó thoả mãn đối với cả hai trong việc cùng dành thời gian thư giãn hay giải trí cùng nhau như thế nào. Sự khác nhau về sở thích trong lĩnh vực này cũng là nguyên nhân của những mâu thuẫn, cãi vã giữa vợ và chồng nhưng việc cùng chia sẻ thời gian bên nhau và cùng tham gia các hoạt động giải trí sẽ giúp cải thiện đáng kể mối quan hệ giữa họ. Thứ sáu, quan hệ tình dục. Tình dục là thước đo về tình cảm mối quan hệ, đó cũng là khía cạnh quan trọng trong mối quan hệ mà các cặp vợ chồng thường gặp khó khăn để trải qua. Các cặp vợ chồng có mối quan hệ tình dục tốt có thể thoải mái bày tỏ tình cảm với nhau và trở nên tôn trọng nhau về nhu cầu và mong muốn của nhau. Thứ bảy, mức độ thống nhất trong thái độ đối với con cái như thời điểm có con, số con, cách nuôi dạy con cái, v.v. Thứ tám, có quan hệ tốt với bạn bè và gia đình hai bên. Thứ chín, có sự thống nhất về vai trò và phân chia công việc. Thứ mười, có sự chia sẻ về đời sống tinh thần [84]. Những yếu tố được hai tác giả Olson và DeFrain nêu lên gợi ý về các KMUX giữa vợ và chồng trong đời sống gia đình phương Tây hiện đại. Theo đó, sự thỏa mãn tâm lý tình cảm của vợ chồng dựa trên các khuôn mẫu về sự chia sẻ, nghệ thuật giao tiếp, sự hòa hợp tình dục… là những nhân tố quyết định sự thành công của cuộc sống vợ chồng. Trong một báo cáo cấp Bộ về mối quan hệ vợ chồng (2012), các nhà nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Gia đình và giới cho rằng KMUX trong đời sống tâm lý
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan