Tài liệu Chính sách phát triển nguồn nhân lực từ thực tiễn tỉnh hải dương

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VŨ THỊ HẢI YẾN CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC TỪ THỰC TIỄN TỈNH HẢI DƢƠNG Chuyên ngành: Chính sách công Mã số: 60 34 04 02 LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: GS.TS. NGUYỄN HỮU KHIỂN Hà Nội, 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn với đề tài: “Chính sách phát triển nguồn nhân lực từ thực tiễn tỉnh Hải Dương” là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của GS.TS. Nguyễn Hữu Khiển. Các kết quả, số liệu và trích dẫn trong luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Hà Nội, ngày tháng Tác giả luận văn Vũ Thị Hải Yến năm 2017 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC Ở VIỆT NAM ........................................... 7 1.1. Một số vấn đề lý luận về chính sách phát triển nguồn nhân lực ............. 7 1.2. Nhận thức về chính sách phát triển nguồn nhân lực ............................... 13 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC Ở TỈNH HẢI DƢƠNG .......................................... 25 2.1. Khái quát điều kiện tự nhiên, tình hình kinh tế - xã hội của tỉnh Hải Dương .............................................................................................................. 25 2.2. Chính sách phát triển nguồn nhân lực tại Hải Dương ............................. 30 2.3. Tổ chức thực hiện chính sách phát triển nguồn nhân lực tại tỉnh Hải Dương .............................................................................................................. 40 Chƣơng 3: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC TẠI TỈNH HẢI DƢƠNG ....................................... 59 3.1. Quan điểm, mục tiêu và phương hướng phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Hải Dương đến năm 2020 ...................................................................................... 59 3.2. Các giải pháp hoàn thiện chính sách phát triển nguồn nhân lực ở tỉnh Hải Dương .............................................................................................................. 63 3.3. Một số giải pháp nhằm hoàn thiện chính sách phát triển nguồn nhân lực ở Việt Nam ......................................................................................................... 66 3.4. Đề xuất và kiến nghị ............................................................................... 76 KẾT LUẬN ................................................................................................... 78 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 80 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN PTNNL Phát triển nguồn nhân lực KT – XH Kinh tế - Xã hội UBND Ủy ban nhân dân HĐND Hội đồng nhân dân CNH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa GD – ĐT Giáo dục – Đào tạo NNL Nguồn nhân lực LĐTB&XH Lao động thương binh và xã hội KH&ĐT Kế hoạch và đầu tư TW Trung ương DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN VĂN STT Tên bảng Trang Bảng 1.1 Bảng tổng hợp các tổ chức ban hành chính sách 21 Bảng 2.1 Lao động từ 15 tuổi trở lên đang làm việc tại thời điểm 1/7 hàng năm phân theo thành thị, nông thôn 27 Bảng 2.2 Lao động từ 15 tuổi trở lên đang làm việc tại thời điểm 1/7 hàng năm phân theo thành thị, nông thôn 27 Bảng 2.3 Quy mô dân số và lực lượng lao động trên địa bàn tỉnh Hải Dương 30 Bảng 2.4 Hiện trạng lao động theo trình độ đào tạo của Hải Dương 33 Bảng 2.5 Số lượng học sinh, sinh viên từ năm 2012 – 2015 48 Bảng 2.6 Số lượng giáo viên giảng viên từ năm 2012 – 2015 48 Bảng 2.7 Số lượng các trường học từ năm 2012 – 2015 49 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong thời đại ngày nay, xu thế hội nhập và toàn cầu hóa đã trở thành nhu cầu tất yếu của mỗi quốc gia. Sự phát triển của khoa học công nghệ đặc biệt là sự ra đời và phát triển của nền kinh tế tri thức đã thúc đẩy lực lượng sản xuất của nhân loại phát triển ngày càng cao. Điều này đã tạo ra những thời cơ và thách thức cho mỗi quốc gia, khu vực trong quá trình phát triển. Vấn đề đặt ra cho mỗi quốc gia là phải lựa chọn khâu đột phá nào làm cơ sở nắm bắt được thời cơ và phát huy nội lực để phát triển đất nước. Bất cứ quốc gia nào muốn phát triển cũng cần có các nguồn lực khác nhau như: tài nguyên thiên nhiên, vốn, khoa học - công nghệ, con người… Trong các nguồn lực đó thì nguồn lực con người là quan trọng nhất và có tính chất quyết định tới quá trình tăng trưởng, phát triển kinh tế của đất nước. Một đất nước dù cho có tài nguyên thiên nhiên phong phú, máy móc kỹ thuật hiện đại nhưng không có những con người có năng lực, trình độ, sức khỏe… thì không thể khai thác các nguồn lực khác cho sự phát triển. Trong quá trình lãnh đạo sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước, Đảng ta đã thường xuyên quan tâm phát triển nguồn nhân lực nhằm tạo động lực để phát triển kinh tế nhanh và bền vững. Hiện nay, quá trình đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa (CNH, HĐH) đất nước, xây dựng nền kinh tế tri thức đã và đang đặt ra yêu cầu mang tính khách quan cấp thiết đối với vấn đề bồi dưỡng, phát triển nguồn nhân lực (PTNNL) của đất nước. Nhận thức rõ điều này, văn kiện Đại hội lần VIII của Đảng Cộng sản Việt Nam khẳng định: “Nguồn nhân lực con người Việt Nam là vốn quý nhất trong điều kiện các nguồn lực khác của chúng ta còn hạn chế, do đó phải lấy việc phát triển nguồn lực con người là yếu tố cơ bản cho sự phát triển nhanh và bền vững”. Nguồn nhân lực (NNL) không chỉ chi phối việc khai thác, phát huy các nguồn lực khác mà còn là yếu tố quyết định đến thành công của sự nghiệp đổi mới CNH, HĐH đất nước. Đảng và Nhà nước luôn quan tâm và có các chính sách quan tâm, bồi dưỡng PTNNL để khai thác tốt vai trò của NNL - chìa khóa giúp chúng ta phát huy nội lực đẩy nhanh quá trình CNH, HĐH đất nước, nâng cao chất lượng cuộc sống của nhân dân. 1 Tuy nhiên, so với các nước trên thế giới NNL nước ta xét cả về số lượng và chất lượng vẫn còn nhiều vấn đề bất cập. Theo đánh giá của các nhà kinh tế và hoạch định chính sách trong nước và quốc tế thì chính sách PTNNL ở nước ta còn thiếu đồng bộ, một số chính sách chưa phù hợp với yêu cầu của sự nghiệp CNH, HĐH. Tỉnh Hải Dương được tái lập từ ngày 01/01/1997 và là một trong 8 tỉnh thuộc vùng kinh tế trọng điểm ở đồng bằng Bắc Bộ với hệ thống giao thông đường thủy, đường bộ, đường sắt thuận lợi. Hải Dương là địa bàn cung cấp hàng hóa và là nơi trung chuyển hàng hóa ở các tỉnh phía Bắc. Hải Dương có nhiều tiềm năng, thế mạnh thu hút đầu tư, phát triển kinh tế - xã hội (KT-XH) nhưng nhìn chung chưa được khai thác hết và chưa sử dụng hiệu quả các nguồn lực sẵn có. Những tiềm năng, thế mạnh đó chỉ có thể phát huy được khi Hải Dương có NNL tương xứng để có thể nhanh chóng đưa Hải Dương trở thành tỉnh công nghiệp phát triển đáp ứng yêu cầu CNH, HĐH của đất nước. Những năm qua, các cấp chính quyền ở tỉnh Hải Dương rất quan tâm đến việc PTNNL và có nhiều cơ chế chính sách phù hợp với điều kiện của tỉnh. Chiến lược phát triển nguồn nhân lực của tỉnh Hải Dương giai đoạn 2011 – 2020 là nhiệm vụ trọng tâm để thực hiện thắng lợi nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh. Trong quá trình thực hiện các chính sách PTNNL bước đầu đã đạt được nhiều kết quả đáng khích lệ, tuy nhiên PTNNL tỉnh Hải Dương vẫn còn nhiều hạn chế, tồn tại và thách thức như sau: Một là, Hải Dương có dân số trẻ, nguồn nhân lực dồi dào nhưng cơ cấu NNL phân bổ chưa cân đối do phần lớn lao động là lao động phổ thông. NNL tập trung ở các khu vực nông nghiệp, các ngành công nghiệp và dịch vụ chiếm tỷ lệ nhỏ. Sự chênh lệch này đã ảnh hưởng không nhỏ đến sự phát triển kinh tế chung của tỉnh. Hai là, chất lượng NNL của tỉnh Hải Dương còn thấp, số lao động đông nhưng chưa đủ đáp ứng nhu cầu lao động cho các doanh nghiệp. Bởi tỷ lệ lao động qua đào tạo và có kỹ thuật chuyên môn còn thấp, phần lớn là lao động thủ 2 công chưa được đào tạo tay nghề, hoặc được đào tạo thì còn hạn chế về kỹ năng làm việc chưa đáp ứng được yêu cầu của quá trình CNH, HĐH của tỉnh trong thời gian tới. Ba là, trong quá trình CNH, HĐH và hội nhập quốc tế hiện nay yêu cầu về việc nâng cao chất lượng dân số và PTNNL là một trong những trọng điểm phát triển KT-XH của đất nước. Điều này đòi hỏi Việt Nam nói chung và tỉnh Hải Dương nói riêng phải có các cơ chế chính sách phù hợp để NNL đủ về số lượng, đảm bảo về chất lượng. Với những lý do trên, tôi lựa chọn đề tài “Chính sách phát triển nguồn nhân lực từ thực tiễn tỉnh Hải Dương” làm luận văn tốt nghiệp thạc sĩ ngành Chính sách công của mình. Việc nghiên cứu đề tài này là thiết thực và phù hợp với điều kiện phát triển KT-XH của tỉnh Hải Dương hiện nay. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Vấn đề về NNL, phát triển nguồn nhân lực, chính sách PTNNL được rất nhiều tác giả quan tâm nghiên cứu. Ở đây, xin được nêu một số công trình nghiên cứu tiêu biểu sau: - TS. Nguyễn Tuyết Mai (2000): “Chiến lược phát triển nguồn nhân lực của Việt Nam”, Đề tài khoa học cấp Nhà nước, Bộ Kế hoạch và đầu tư. Đề tài đã chỉ ra tầm quan trọng, quan điểm, mục tiêu, định hướng PTNNL của nước ta. - Tác giả Phạm Minh Hạc (2003), “Đi vào thế kỷ XXI phát triển nguồn nhân lực phục vụ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước”, Hội thảo về phát triển nguồn nhân lực KX-05-11 tại Thành phố Hồ Chí Minh ngày 2/3/2003, cho rằng PTNNL được hiểu theo nghĩa rộng là cả lực lượng lao động, tiềm năng lao động, đội ngũ lao động, đào tạo lại, đào tạo mới....và quản lý nguồn nhân lực. Do vậy, PTNNL đòi hỏi phải có hệ thống chính sách sử dụng NNL phù hợp bao gồm: chính sách tuyển dụng, chính sách phân công lao động, phân bổ nguồn nhân lực, chính sách tiền lương, khen thưởng.... - Nguyễn Thanh (2005), "Phát triển nguồn nhân lực phục vụ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước", Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. Tác giả đã khẳng định phát triển nguồn nhân lực là yếu tố quyết định sự thành công của sự nghiệp 3 CNH, HĐH ở nước ta hiện nay. Từ đó, nêu thực trạng một số định hướng chủ yếu phát triển nguồn nhân lực có chất lượng ở nước ta. - Nguyễn Minh Đường, Phan Văn Kha (đồng chủ biên – 2006), “Đào tạo nhân lực đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường, hội nhập quốc tế”, Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội. Cuốn sách đã phân tích, hệ thống hóa cơ sở lý luận, chỉ ra thực trạng của lực lượng lao động và đào tạo nhân lực các trình độ từ đó đề xuất các giải pháp nhằm phát triển nhân lực, đáp ứng yêu cầu CNH, HĐH đất nước trong điều kiện kinh tế thị trường, toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế. - Dương Văn Quảng, Bành Tiến Long, Trịnh Đức Dụ (Chủ biên - 2009): "Đào tạo nguồn nhân lực phục vụ hội nhập quốc tế". Cuốn sách này tập hợp những bài viết về đào tạo nguồn nhân lực phục vụ hội nhập quốc tế, nhiều bài phân tích, đánh giá thực trạng nguồn nhân lực, chỉ ra hạn chế, bất cấp của nguồn nhân lực của nước ta trước đòi hỏi của hội nhập quốc tế, làm rõ những vấn đề hạn chế do giáo dục đào tạo và xác định những vấn đề cơ bản đối với giáo dục đào tạo nguồn nhân lực phục vụ hội nhập quốc tế. - Trần Khánh Đức (2014), “Giáo trình Giáo dục và phát triển nguồn nhân lực trong thế ký XXI (tái bản lần thứ 2)”, Nxb Giáo dục Việt Nam. Giáo trình trình bày có hệ thống về những vấn đề cơ bản về NNL, PTNNL như khái niệm, chất lượng, mỗi quan hệ giữa phát triển dân số với NNL trong quá trình phát triển KT-XH, PTNNL trong thời kỳ CNH, HĐH ở nước và và hội nhập quốc tế. - Tô Huy Rứa (2015), Một số vấn đề về phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ở nước ta hiện nay, Tạp chí Xây dựng Đảng số 12-2014, số 1-2015, số 2+3-2015. Bài viết đã phân tích cơ sở lý luận khẳng định NNL chất lượng cao là nhân tố quyết định thành công trong cạnh tranh, hội nhập và phát triển; đưa ra một số luận điểm mới về PTNNL chất lượng cao và xây dựng đội ngũ cán bộ cấp chiến lược; đề xuất một số giải pháp PTNNL chất lượng cao. Trần Thị Minh Sơn (2015), “Chính sách phát triển nguồn nhân lực của tỉnh Hà Nam”, Luận văn thạc sĩ Quản lý kinh tế, Đại học Kinh tế - Đại học Quốc gia Hà Nội. 4 Phạm Ngọc Sơn (2016), “Chính sách phát triển nguồn nhân lực từ thực tiễn huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hóa”, Luận văn thạc sĩ Chính sách công, Học viện Khoa học Xã hội. Các công trình trên nghiên cứu chủ yếu về nguồn lực lao động và đã đề cập đến các chính sách PTNNL. Tuy nhiên, chưa có công trình nghiên cứu riêng nào đi sâu phân tích các chính sách PTNNL cụ thể tại tỉnh Hải Dương để đưa ra các giải pháp hoàn thiện về chính sách cho phù hợp với tình hình thực tế để phát triển KT - XH địa phương theo các mục tiêu định hướng đề ra. Vì vậy, đề tài “Chính sách phát triển nguồn nhân lực từ thực tiễn tỉnh Hải Dương” sẽ là công trình nghiên cứu có tính độc lập với mong muốn sẽ đóng góp thêm những giải pháp nhằm thực hiện có hiệu quả chính sách PTNNL của tỉnh Hải Dương trong thời gian tới. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích nghiên cứu: Vận dụng cơ sở lý luận cơ bản về phát triển nguồn lực, các số liệu và tài liệu thực tế, thực trạng nguồn nhân lực và các chính sách phát triển nhân lực tỉnh Hải Dương giai đoạn 2011 - 2015. Qua đó xác định phương hướng và đề xuất một số chính sách phát triển nguồn nhân lực của tỉnh đến năm 2020. - Nhiệm vụ nghiên cứu: Hệ thống hóa các cơ sở lý luận và nhận thức của bản thân về chính sách phát triển nguồn nhân lực ở Việt Nam. Phân tích, đánh giá mục tiêu, giải pháp và công cụ, vai trò của các chủ thể tham gia, thể chế, các yếu tố ảnh hưởng đến tổ chức thực hiện chính sách phát triển nguồn nhân lực tại tỉnh Hải Dương trong thời gian qua. Đánh giá khái quát thực trạng nguồn nhân lực và các chính sách phát triển nguồn nhân lực giai đoạn 2011 - 2015. Xác định phương hướng và đề xuất một số chính sách để phát triển nguồn nhân lực của tỉnh đến năm 2020. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Nghiên cứu nguồn nhân lực và các chính sách phát triển nguồn nhân lực 5 - Phạm vi nghiên cứu: Về không gian: nghiên cứu trên địa bàn tỉnh Hải Dương Về thời gian: giai đoạn 2011 - 2015. Đề xuất định hướng đến năm 2020 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Phương pháp luận: Đề tài được nghiên cứu dựa trên quan điểm, đường lối chính sách của Đảng. Sử dụng phương pháp nghiên cứu chủ yếu của khoa học chính sách công để làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về vấn đề chính sách phát triển nguồn nhân lực. Phương pháp nghiên cứu: - Phương pháp thu thập thông tin: Phương pháp thu thập thông tin thứ cấp là các thông tin thu thập từ các tài liệu chuyên ngành, nghị quyết, chương trình của Trung ương và tỉnh Hải Dương, đề án, kế hoạch, báo cáo tổng kết, tài liệu thống kê của Đảng, chính quyền, tổ chức đoàn thể, ban, ngành.... - Phương pháp khảo sát thực tế, so sánh đối chiếu để tìm hiểu và xử lý các dữ liệu trong quá trình viết luận văn. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Hệ thống hóa các vấn đề lý luận về nguồn nhân lực, phát triển nguồn nhân lực, chính sách phát triển nguồn nhân lực. - Phân tích khái quát thực trạng phát triển nguồn nhân lực, các chính sách phát triển nguồn lực để đưa ra đánh giá tổng quát những vấn đề cần nghiên cứu giải quyết. - Đề xuất các quan điểm, mục tiêu và giải pháp phát triển nguồn nhân lực của tỉnh Hải Dương định hướng đến năm 2020. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục các tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn được trình bày trong 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về chính sách phát triển nguồn nhân lực ở Việt Nam Chương 2: Thực trạng thực hiện chính sách phát triển nguồn nhân lực tại tỉnh Hải Dương Chương 3: Giải pháp hoàn thiện chính sách phát triển nguồn nhân lực tại tỉnh Hải Dương 6 Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC Ở VIỆT NAM 1.1. Một số vấn đề lý luận về chính sách phát triển nguồn nhân lực 1.1.1. Khái niệm nguồn nhân lực Hiện nay, khi nói về khái niệm NNL thì có nhiều quan niệm khác nhau: Theo giáo trình Kinh tế lao động: Nguồn nhân lực là nguồn lực về con người được nghiên cứu dưới nhiều khía cạnh. Theo nghĩa hẹp nó bao gồm các nhóm dân cư trong độ tuổi lao động, có khả năng lao động như vậy NNL tương đương với nguồn lao động. Theo nghĩa rộng NNL gồm những người từ đủ 15 tuổi trở lên, nó là tổng hợp những cá nhân, những con người cụ thể tham gia vào quá trình lao động. Theo từ điển Tiếng Việt: Nguồn là nơi phát sinh, nơi cung cấp. Nhân lực là sức của con người bao gồm: sức lực cơ bắp (thể lực), trình độ tri thức được vận dụng vào quá trình lao động của mỗi cá nhân (trí lực), những ham muốn, hoài bão của bản thân người lao động hướng tới một mục đích xác định (tâm lực). Nhân lực với ý nghĩa đầy đủ của nó bao gồm ba yếu tố có sự liên hệ biện chứng với nhau đó là thể lực, trí lực và tâm lực. Nguồn nhân lực được hiểu là nơi phát sinh, nơi cung cấp sức của con người trên đầy đủ các phương diện cho lao động sản xuất. Theo thuật ngữ trong lĩnh vực lao động của Bộ Lao động thương binh và xã hội thì “nguồn nhân lực là tiềm năng về lao động trong một thời kỳ xác định của một quốc gia, suy rộng ra có thể được xác định trên một địa phương, một ngành hay một vùng. Đây là nguồn nhân lực quan trọng nhất để phát triển kinh tế xã hội”. Theo định nghĩa của Liên hợp quốc, nguồn nhân lực là: Trình độ lành nghề, là kiến thức và năng lực của toàn bộ cuộc sống con người hiện có thực tế hoặc tiềm năng để phát triển kinh tế xã hội trong một cộng đồng. Tổ chức Ngân hàng thế giới (World Bank) cho rằng: “Nguồn nhân lực được hiểu là toàn bộ tiềm năng về vốn người bao gồm: thể lực, trí lực, tâm lực mà mỗi cá nhân sở hữu”. 7 Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) thì cho rằng: “Nguồn nhân lực là tất cả những kiến thức, kỹ năng, kinh nghiệm, năng lực và tính sáng tạo của con người có quan hệ tới sự phát triển của mỗi cá nhân và đất nước”. Trong Văn kiện Hội nghị lần thứ 2 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VIII cũng khẳng định: “Nguồn lực con người là người lao động có trí tuệ cao, tay nghề thành thạo, có phẩm chất tốt đẹp được đào tạo, bồi dưỡng và phát huy bởi một nền giáo dục tiên tiến, gắn liền với nền khoa học, công nghệ hiện đại”. Như vậy ta thấy, do nhiều cách tiếp cận khác nhau nên đã có nhiều quan niệm khác nhau về NNL. Tuy nhiên, cho dù có quan niệm khác nhau, song giữa các quan niệm này cũng có điểm chung thống nhất đó là: hầu hết các tác giả đều xem NNL là tổng thể những tiềm năng và năng lực của con người được huy động vào trong quá trình lao động sản xuất và phát triển của một quốc gia hay một địa phương. Dựa trên những quan niệm nêu trên và gắn với góc độ nghiên cứu của đề tài, có thể hiểu: NNL là toàn bộ lực lượng lao động xã hội của một quốc gia, một địa phương với những năng lực thể chất, tinh thần, trình độ tri thức, năng lực thực tế, kỹ năng nghề nghiệp, phẩm chất đạo đức, tác phong lao động... đã, đang và sẽ tham gia vào quá trình sản xuất ra của cải vật chất và tinh thần thúc đẩy sự phát triển của một quốc gia. Với quan niệm như vậy, NNL được đặc trưng bởi hai yếu tố cơ bản: số lượng và chất lượng nguồn nhân lực. Về số lượng: NNL là toàn bộ lực lượng lao động xã hội của một quốc gia, địa phương. Số lượng NNL ở nước ta là bao gồm những người trong độ tuổi lao động, có khả năng lao động, không kể đến tình trạng có việc làm hoặc không có việc làm. Theo khoản 1, điều 3 của Bộ luật Lao động Việt Nam năm 2012 thì Người lao động là người từ đủ 15 tuổi trở lên, có khả năng lao động, làm việc theo hợp đồng lao động, được trả lương và chịu sự quản lý, điều hành của người sử dụng lao động. Như vậy, NNL bao gồm số người đang làm việc trong các ngành, các lĩnh vực của nền KT - XH; số người thất nghiệp; số người làm công việc nội trợ và số người là học sinh, sinh viên trong độ tuổi lao động. 8 Về chất lượng: NNL được biểu hiện ở năng lực thể chất, tinh thần, trình độ tri thức, năng lực thực tế, kỹ năng nghề nghiệp, phẩm chất đạo đức, tác phong lao động... đã, đang và sẽ tham gia vào quá trình sản xuất ra của cải vật chất và tinh thần thúc đẩy sự phát triển của quá trình CNH, HĐH. Chất lượng nguồn nhân lực được biểu hiện ở trạng thái thể lực và trí lực, cụ thể: trạng thái sức khỏe, trình độ học vấn, chuyên môn kỹ thuật, cơ cấu ngành nghề, phẩm chất đạo đức, nhân cách, lối sống... Trong đó, thể lực là yếu tố quan trọng, là nền tảng để trên cơ sở đó phát triển trí tuệ, vận dụng trí tuệ vào công việc thực tiễn; trình độ học vấn là yếu tố quan trọng nhất, nó không chỉ là cơ sở để đào tạo kỹ năng nghề nghiệp mà còn là yếu tố hình thành nhân cách và lối sống của mỗi cá nhân người. Như vậy, khi đề cập đến chất lượng NNL nó liên quan đến nhiều lĩnh vực: chăm sóc sức khỏe, y tế, giáo dục - đào tạo, lao động và việc làm gắn với tiến bộ khoa học kỹ thuật, trả công lao động và các phúc lợi xã hội khác... 1.1.2. Khái niệm phát triển nguồn nhân lực Trên cơ sở khái niệm về NNL thì khái niệm về PTNNL được hiểu là tổng thể các phương pháp, biện pháp, chính sách nhằm hoàn thiện và nâng cao chất lượng của từng con người lao động trong xã hội bao gồm cả về trí tuệ, thể chất và phẩm chất tâm lý, xã hội để có thể đáp ứng nhu cầu NNL có chất lượng cho sự phát triển KT-XH của đất nước theo từng giai đoạn phát triển. PTNNL bao gồm phát triển trên 2 mặt là số lượng và chất lượng. Hiện nay, PTNNL về mặt chất lượng đang được đặc biệt quan tâm để đào tạo ra được NNL chất lượng cao phục vụ yêu cầu CNH, HĐH và hội nhập quốc tế của đất nước. 1.1.3. Khái niệm về chính sách Có rất nhiều nghiên cứu về chính sách và có nhiều cách tiếp cận khác nhau nhưng vẫn chưa có sự thống nhất về khái niệm chính sách. Trên thế giới, có khái niệm chính sách như: “Chính sách là quyết tâm và định hướng. Chính sách định hướng nhưng không bao gồm các chương trình và chi tiết hành động: (Glen Milne) hay như James Anderson cho rằng: Chính sách là một quá trình hành động có mục đích theo đuổi bởi một hoặc nhiều chủ thể trong việc giải quyết các vấn đề mà họ quan tâm”. 9 Ở Việt Nam, theo Từ điển Bách khoa có khái niệm về chính sách như sau: “Chính sách là những chuẩn tắc cụ thể để thực hiện đường lối, nhiệm vụ. Chính sách được thực hiện trong một thời gian nhất định trên những lĩnh vực cụ thể nào đó”. Theo điểm 1, điều 2, Nghị định 34/2016/NĐ-CP ngày 14/5/2016 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật ban hành văn bản quy phạm pháp luật thì: “Chính sách là định hướng, giải pháp của Nhà nước để giải quyết vấn đề của thực tiễn nhằm đạt được mục tiêu nhất định”. Theo tác giả Vũ Cao Đàm, “Chính sách là một tập hợp biện pháp được thể chế hóa, mà một chủ thể quyền lực hoặc chủ thể quản lý đưa ra trong đó tạo sự ưu đãi một hoặc một số nhóm xã hội, kích thích vào động cơ hoạt động của họ nhằm thực hiện một mục tiêu ưu tiên nào đó trong chiến lược phát triển của một hệ thống xã hội”. Theo tác giả thì khái niệm “hệ thống xã hội” được hiểu theo một ý nghĩa khái quát. Đó có thể là một quốc gia, một khu vực hành chính, một doanh nghiệp, một nhà trường. Như vậy, phân tích khái niệm chính sách thì thấy: + Chính sách là do một chủ thể quyền lực hoặc chủ thể quản lý đưa ra; + Chính sách được ban hành căn cứ vào đường lối chính trị chung và tình hình thực tế; + Chính sách được ban hành bao giờ cũng nhắm đến một mục đích nhất định; nhằm thực hiện một mục tiêu ưu tiên nào đó; chính sách được ban hành đều có sự tính toán và chủ đích rõ ràng. 1.1.4. Khái niệm chính sách công Trên thế giới có nhiều định nghĩa về chính sách công, có thể kể đến một số định nghĩa như sau: “Chính sách công là một tập hợp các quyết định có liên quan lẫn nhau của một nhà chính trị hay một nhóm các nhà chính trị gắn liền với việc lựa chọn các mục tiêu và các giải pháp để đạt các mục tiêu đó” (William Jenkin, 1978), theo tác giả thì chính sách công không phải là một quyết định đơn lẻ mà là một tập hợp các quyết định có liên quan lẫn nhau, chủ thể ban hành chính sách công phải là cơ quan nhà nước và phải nhằm thực hiện được các mục tiêu nhất định và các giải pháp để đạt được các mục tiêu đó. 10 “Chính sách công là cái mà chính phủ lựa chọn làm hay không làm” (Thomas R.Dye). Định nghĩa này của ông không bàn về mục tiêu hay mục đích của chính sách mà thừa nhận các chính sách phản ảnh sự quyết định lựa chọn giữa làm hay không làm của chính phủ. “Chính sách công bao gồm các hoạt động thực tê do chính phủ tiến hành” (Peter Aucoin), theo ông chính sách có thẻ vừa là hành động riêng biệt của chính phủ vừa là kết quả của hàng loạt quyết định đa dạng. Chính sách công là toàn bộ các hoạt động của nhà nước có ảnh hưởng trực tiếp hay gián tiếp đến cuộc sống của mọi công dân” (B.Guy Peter). Định nghĩa này cho thấy tác động của chính sách công đến đời sống người dân với tư cách là một cộng đồng. Ở Việt Nam, có nhiều tác giả nghiên cứu về chính sách công và đã đưa ra các định nghĩa như sau: PGS.TS. Lê Chi Mai (Học viện hành chính quốc gia) đưa ra khái niệm về chính sách công với các nội hàm: + Chủ thể ban hành chính sách công là Nhà nước, chính sách do Nhà nước ban hành nên chính sách công có thể coi là chính sách của Nhà nước + Chính sách công là những quyết định hành động bao gồm cả những hành vi thực tiễn, chính sách công không chỉ thể hiện dự dịnh của Nhà nước hoạch định chính sách về một vấn đề nào đó mà còn bao gồm những hành vi thực hiện dự định đó. Nếu không có việc thực thi chính sách để đtạ được những kết quả nhất định thì những chủ trương đó chỉ là những khẩu hiệu mà thôi. + Chính sách công tập trung giải quyết một vấn đề trong đời sống kinh tế - xã hội theo những mục tiêu xác định. Theo tác giả Nguyễn Hữu Hải (2010 – Học viện hành chính quốc gia) định nghĩa “Chính sách công là những hành động ứng xử của Nhà nước với các vấn đề phát sinh trong đời sống cộng đồng được thể hiện bằng nhiều hình thức khác nhau nhằm thúc đẩy xã hội phát triển” Theo PGS.TS. Đỗ Phú Hải (Học viện Khoa học Xã hội) có đưa ra khái niệm “Chính sách công là một tập hợp các quyết định chính trị có liên quan của Đảng và Nhà nước nhằm lựa chọn các mục tiêu cụ thể và giải pháp thực hiện giải quyết các vấn đề xã hội theo mục tiêu tổng thể đã xác định” 11 Có thể thấy trong các định nghĩa nêu trên đều đề cập đến các điểm chung đó là: - Chính sách công là chính sách của Nhà nước - Là một tập hợp các quyết định chính trị có liên quan với nhau - Giải quyết các vấn đề xã hội phát sinh theo ý chỉ của đảng cầm quyền Vai trò của chính sách công Chính sách công có vai trò định hướng cho các quá trình kinh tế, xã hội về các mục tiêu, biện pháp và là động lực thúc đẩy các tổ chức, cá nhân tham gia vào quá trình phát triển KT-XH của đất nước. Vai trò cụ thể được thể hiện trên các mặt sau: - Chính sách công định hướng cho các chủ thể trong xã hội - Tạo động lực cho các chủ thể trong xã hội - Điều chỉnh các hoạt động trong nền kinh tế thị trường - Phân phối nguồn lực cho quá trình phát triển - Tạo môi trường thích hợp cho các chủ thể tham gia hoạt động KT-XH - Hỗ trợ các chủ thể vận động phát triển theo định hướng - Làm cơ sở phối hợp hoạt động của các chủ thể trong xã hội Chu trình chính sách công Chu trình chính sách bao gồm các bước sau: + Vấn đề chính sách + Hoạch định chính sách + Tổ chức thực thi chính sách + Phân tích chính sách + Đánh giá chính sách 1.1.5. Khái niệm chính sách phát triển nguồn nhân lực Chính sách PTNNL là chính sách công do đó khái niệm về chính sách PTNNL được hiểu là một tập hợp các quyết định chính trị có liên quan của Nhà nước về PTNNL nhằm lựa chọn các mục tiêu cụ thể, giải pháp và công cụ chính sách để giải quyết vấn đề về PTNNL theo mục tiêu tổng thể của Đảng và Nhà nước đã xác định. 12 Chính sách PTNNL gồm có các bộ phận hợp thành quan trọng là: những quan điểm, định hướng, mục tiêu, biện pháp thực hiện nhằm đáp ứng yêu cầu đảm bảo nguồn nhân lực cả về số lượng, chất lượng, thực hiện định hướng phát triển đã xác định. Đây là hạt nhân xuyên suốt toàn bộ quy trình chính sách từ hoạch định, phân tích, ban hành, thực thi và đánh giá chính sách. Chính vì vậy, chính sách PTNNL ở nước ta nhằm xây dựng lực lượng lao động đủ về số lượng, đảm bảo về chất lượng đáp ứng yêu cầu phát triển KT-XH của đất nước và hội nhập quốc tế. 1.2. Nhận thức về chính sách phát triển nguồn nhân lực ở Việt Nam 1.2.1. Vấn đề chính sách phát triển nguồn nhân lực Xác định vấn đề chính sách là giai đoạn khởi đầu trong quy trình xây dựng chính sách công. Những vấn đề chính sách thường là những mâu thuẫn phát sinh trong xã hội, những khó khăn vướng mắc trong quá trình phát triển hoặc là nhu cầu phát triển lên một mức độ cao hơn. Vì thế, vấn đề của chính sách luôn gắn với sự phát triển của KT-XH đất nước. NNL là nhân tố quan trọng hàng đầu trong quá trình xây dựng, phát triển KT-XH của một quốc gia. Nhận thức được vai trò của NNL đối với sự phát triển KT-XH của đất nước, Đảng ta đặc biệt quan tâm và đã xác định ba khâu đột phá chiến lược trong đó có phát triển nhanh NNL. Thực tế ở Việt Nam trong quá trình phát triển kinh tế xã hội gắn liền CNH, HĐH đất nước giai đoạn qua, NNL đã đóng góp vai trò to lớn cho sự phát triển của đất nước. Theo số liệu Tổng cục thống kê, đến năm 2011 dân số Việt Nam có gần 88 triệu người, đứng thứ 13 trên thế giới và thứ 2 ở khu vực Đông Nam Á về dân số. Dân số đông là một lợi thế, tuy nhiên số người trong độ tuổi lao động của Việt Nam lại không đáp ứng đủ nhu cầu lao động cho các doanh nghiệp trong nước bới số lao động có tay nghề, trình độ chuyên môn ở nước ta lại rất hạn chế. Sự chênh lệch về chất lượng nguồn lao động thể hiện rõ nhất là ở sự phân chia giữa khu vực nông thôn và thành thị. Số lượng lao động đã qua đào tạo được tập trung chủ yếu ở khu vực thành thị điều này làm ảnh hưởng không nhỏ đến sự phát triển kinh tế chung của đất nước. Trong khi đó, lực lượng lao động từ nông thôn lên thành thị tìm 13 việc rất đông nhưng lại không tham gia đào tạo mà chủ yếu làm các công việc thời vụ hoặc những công việc không đòi hỏi trình độ cao. Nguồn lao động dồi dào, tỷ lệ thất nghiệp ngày càng tăng nhưng các doanh nghiệp luôn trong tình trạng thiếu lao động. Nghịch lý này đã lý giải vấn đề lao động Việt Nam hiện nay mới chỉ đáp ứng được nhu cầu về số lượng chứ chưa đáp ứng được nhu cầu về chất lượng. Bên cạnh đó cơ cấu ngành nghề, lĩnh vực, sự phân bổ theo vùng miền chưa phù hợp cũng gây lãng phí nguồn lực của Nhà nước và xã hội. Theo đánh giá của Ngân hàng Thế giới, Việt Nam đang rất thiếu lao động có trình độ tay nghề, công nhân kỹ thuật bậc cao, chất lượng nguồn nhân lực cũng thấp hơn so với nhiều nước trong khu vực. Nếu lấy thang điểm 10 thì chất lượng nhân lực của Việt Nam chỉ đạt 3,79 điểm (xếp thứ 11/12 nước Châu Á tham gia xếp hạng của WB – 2010 trong khi Hàn Quốc là 6,91; Ấn Độ là 5,76; Malayxia là 5,59, Thái Lan là 4,94…). Đây thực sự là một vấn đề rất đáng lo ngại và cần được quan tâm. Từ những yếu tố trên, vấn đề chính sách PTNNL chính là nhằm xây dựng nguồn nhân lực có cơ cấu và số lượng, chất lượng hợp lý, có đủ năng lực, trình độ, phẩm chất đạo đức đáp ứng yêu cầu xây dựng của đất nước trong thời kỳ mới. Phát triển nguồn nhân lực cần được giải quyết bằng chính sách của Nhà nước bởi nguồn nhân lực là lực lượng lao động làm việc cho Nhà nước, có quyền lợi và nghĩa vụ theo quy định của pháp luật. Nhà nước là chủ thể quản lý và sử dụng lao động vì thế Nhà nước cần có các chính sách để xây dựng và PTNNL. Nhà nước muốn có NNL chất lượng cao thì cần phải có các chính sách quan tâm như đào tạo, bồi dưỡng, có các cơ chế đãi ngộ kịp thời. PTNNL chỉ thành công thông qua các chính sách hợp lý của Nhà nước. Tùy thuộc vào từng giai đoạn phát triển, Nhà nước có các mục tiêu nhiệm vụ để PTNNL phù hợp với tình hình phát triển KT – XH của đất nước. 1.2.2. Mục tiêu, giải pháp và công cụ chính sách phát triển nguồn nhân lực 1.2.2.1. Mục tiêu của chính sách phát triển nguồn nhân lực Phát triển nguồn nhân lực luôn được Đảng ta quan tâm chú trọng. Những quan điểm, chủ trương của Đảng về PTNNL được cụ thể hóa bằng các cơ chế, chính sách, chương trình, dự án nhằm thực hiện các mục tiêu nâng cao chất 14 lượng NNL. Mục tiêu của chính sách PTNNL là đảm bảo có nguồn nhân lực đáp ứng được đủ về số lượng và chất lượng với cơ cấu hợp lý cho yêu cầu phát triển để thực hiện thắng lợi các chỉ tiêu KT - XH đã đề ra, đồng thời làm căn cứ để các ngành, các cấp, các doanh nghiệp xây dựng quy hoạch phát triển nhân lực của mình, làm căn cứ để xây dựng kế hoạch phát triển nhân lực hàng năm. Về mục tiêu chính sách giáo dục và đào tạo là tập trung đào tạo nhân lực trình độ cao, bồi dưỡng nhân tài, phát triển phẩm chất và năng lực tự học, tự làm giàu tri thức, sáng tạo của người học. Hoàn thiện mạng lưới các cơ sở giáo dục đại học, cơ cấu ngành nghề và trình độ đào tạo phù hợp với quy hoạch phát triển nhân lực quốc gia, trong đó có một số trường và ngành đào tạo ngang tầm khu vực và quốc tế. Đa dạng hóa các cơ sở đào tạo phù hợp với nhu cầu phát triển công nghệ và các lĩnh vực, ngành nghề, yêu cầu xây dựng, bảo vệ Tổ quốc và hội nhập quốc tế. Về mục tiêu chính sách việc làm: Hoàn thiện chính sách việc làm để cân đối cung cầu giữa đào tạo và nhu cầu tuyển dụng, nâng cao chất lượng đào tạo và ý thức trách nhiệm của người lao động hướng tới giải quyết và tạo việc làm cho người lao động. Tái cơ cấu và sử dụng hợp lý nguồn lực lao động xã hội, phát triển thị trường lao động, giải quyết thỏa đáng nhu cầu việc làm, thực hiện công bằng xã hội, nâng cao phúc lợi và giảm dần sự tách biệt xã hội, đóng góp vào sự ổn định chính trị và xã hội, củng cố nâng cao chất lượng, sức mạnh kinh tế để đất nước phát triển, hướng tới mục tiêu xây dựng đất nước dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Đại hội XI (2011) Đảng đã xác định ba khâu đột phá chiến lược, trong đó khẳng định: Phát triển nhanh nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao. Đảng nêu rõ 4 định hướng chiến lược về phát triển nguồn nhân lực trong thời kỳ hội nhập đó là: gắn phát triển nguồn nhân lực với việc đẩy nhanh tốc độ phát triển KT - XH; gắn việc phát triển nguồn nhân lực với quá trình dân chủ hóa, nhân văn hóa đời sống xã hội, khai thác có hiệu quả các giá trị văn hóa truyền thống và hiện đại; nâng cao chất lượng sử dụng đội ngũ cán bộ khoa học, công nghệ; có chiến lược phát triển con người trên cơ sở một hệ thống chính 15