VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
NGÔ THỊ PHƢƠNG LINH
CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI NGƢỜI TÂM THẦN
TỪ THỰC TIỄN TRUNG TÂM ĐIỀU DƢỠNG
NGƢỜI TÂM THẦN TỈNH QUẢNG NAM
Chuyên ngành: Công tác xã hội
Mã số: 60 90 01 01
LUẬN VĂN THẠC SĨ CÔNG TÁC XÃ HỘI
NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC
TS TIÊU THỊ MINH HƢỜNG
HÀ NỘI, 2017
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan luận văn thạc sĩ công tác xã hội với đề tài: “Công tác xã hội
đối với người tâm thần từ thực tiễn Trung tâm Điều dưỡng người tâm thần tỉnh
Quảng Nam” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nghiên
cứu trong đề tài luận văn này là hoàn toàn trung thực và không trùng lặp với các đề
tài khác.
Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này.
Tác giả luận văn
Ngô Thị Phƣơng Linh
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1
Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI NGƢỜI TÂM
THẦN ..........................................................................................................................9
1.1. Lý luận về người tâm thần ...................................................................................9
1.2. Khái niệm, đặc điểm người tâm thần .................................................................12
1.3. Lý luận Công tác xã hội với người tâm thần......................................................14
1.4. Luật pháp chính sách liên quan đến người tâm thần ..........................................26
1.5. Yếu tố ảnh hưởng đến công tác xã hội đối với người tâm thần .........................28
Chƣơng 2: THỰC TRẠNG VỀ CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI NGƢỜI TÂM
THẦN TỪ THỰC TIỄN TRUNG TÂM ĐIỀU DƢỠNG NGƢỜI TÂM THẦN
QUẢNG NAM ..........................................................................................................33
2.1. Vài nét về địa bàn và khách thể nghiên cứu.......................................................33
2.2. Thực trạng về công tác xã hội đối với người tâm thần tại Trung tâm Điều dưỡng
người tâm thần Quảng Nam ......................................................................................41
2.3. Thực trạng yếu tố ảnh hưởng đến công tác xã hội đối với người tâm thần .......58
Chƣơng 3: GIẢI PHÁP GÓP PHẦN NÂNG CAO HIỆU QUẢ CÔNG TÁC XÃ
HỘI ĐỐI VỚI NGƢỜI TÂM THẦN TỪ THỰC TIỄN TRUNG TÂM ĐIỀU
DƢỠNG NGƢỜI TÂM THẦN QUẢNG NAM .. Error! Bookmark not defined.70
3.1. Giải pháp truyền thông nâng cao nhận thức của chính quyền địa phương, cộng
đồng ...........................................................................................................................70
3.2. Giải pháp đào tạo nâng cao năng lực cho cán bộ, nhân viên Trung tâm Điều
dưỡng người tâm thần Quảng Nam ...........................................................................72
3.3. Giải pháp hoàn thiện hệ thống các chính sách liên quan đến người tâm thần ...73
3.4. Giải pháp tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị cho Trung tâm Điều
dưỡng người tâm thần Quảng Nam ...........................................................................75
KẾT LUẬN ...............................................................................................................77
TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................78
PHỤ LỤC
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
BTXH
Bảo trợ xã hội
CSSKTT
Chăm sóc sức khỏe tâm thần
SKTT
sức khỏe tâm thần
PHCN
Chăm sóc phục hồi chức năng
CTXH
Công tác xã hội
NVCTXH
Nhân viên Công tác xã hội
LĐTBXH
Lao động – Thương binh và Xã hội
TBXH
Thương binh và Xã hội
NTT
Người tâm thần
RNTT
Rối nhiễu tâm trí
UBND
Ủy ban nhân dân
HĐND
Hội đồng nhân dân
WHO
Tổ chức Y tế thế giới
ATTP
An toàn thực phẩm
VHVN,TDTT
Văn hóa văn nghệ, thể dục thể thao
DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU
Bảng 2.1: Người tâm thần tại các huyện, thị xã, thành phố trên địa bàn tỉnh được
Bệnh viện tâm thần tỉnh Quảng Nam quản lý và Người tâm thần được nuôi dưỡng
chăm sóc tại Trung tâm Điều dưỡng người tâm thần Quảng Nam (30/12/2016) .....37
Bảng 2.2: Độ tuổi của người tâm thần tại Trung tâmTrung tâm điều dưỡng người
tâm thần Quảng Nam tính đến thời điểm 30/12/2016 ...............................................40
Bảng 2.3 : Đánh giá kết quả về hoạt động chăm sóc dinh dưỡng cho người bệnh tâm
thần ............................................................................................................................42
Bảng 2.4: Đánh giá kết quả về hoạt động chăm sóc y tế, sức khỏe cho người bệnh
tâm thần .....................................................................................................................44
Bảng 2.5: Kết quả tổ chức và mức độ tham gia VH,VN,TDTT như sau: .............47
Bảng 2.6. Đánh giá kết quả hoạt động thể dục, thể thao, văn hóa, văn nghệ ...........48
Bảng 2.7. Đánh giá kết quả hoạt động phục hồi chức năng với người tâm thần ......50
Bảng 2.8. Đánh giá mức độ nhận được các hỗ trợ về mặt tâm lý .............................52
Bảng 2.9. Đánh giá mức độ hình thức hỗ trợ nguồn lực với người bệnh tâm thần .55
Bảng 2.10. Đánh giá về các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động công tác xã hội với
người tâm thần trên địa bàn khảo sát ........................................................................58
Biểu đồ số 2.1: Người tâm thần theo môi trường nuôi dưỡng của tỉnh Quảng Nam
(số liệu Bệnh viện Tâm thần tỉnh;Trung tâm Điều dưỡng người tâm thần Quảng
Nam). .........................................................................................................................38
Biểu đồ 2.2. Giới tính của NTT tại Trung tâm (30/12/2016) ....................................39
Biểu đồ: 2.3. Đặc điểm về gia đình của người tâm thần ...........................................41
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong những năm qua, công tác trợ giúp xã hội cho người khuyết tật nói
chung và người tâm thần, rối nhiễu tâm trí nói riêng đã được Đảng, Nhà nước quan
tâm đúng mức, đáp ứng được phần nào nhu cầu, nguyện vọng trợ giúp của nhóm
đặc thù này, góp phần thực hiện chính sách an sinh xã hội tại các địa phương. Nghị
quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI xác định: “Tạo bước tiến rõ rệt về thực
hiện tiến bộ và công bằng xã hội, bảo đảm an sinh xã hội, giảm tỉ lệ hộ nghèo, cải
thiện điều kiện chăm sóc sức khoẻ cho nhân dân”. Nghị quyết số 15-NQ/TW ngày
01/6/2012 của Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa XI Về một số vấn đề chính
sách xã hội giai đoạn 2012-2020 đã nêu: “Nâng cao hiệu quả công tác trợ giúp xã
hội, tiếp tục mở rộng đối tượng thụ hưởng với hình thức hỗ trợ thích hợp; nâng dần
mức trợ cấp xã hội thường xuyên phù hợp với khả năng ngân sách nhà nước. Xây
dựng mức sống tối thiểu phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội làm căn cứ xác định
người thuộc diện được hưởng trợ giúp xã hội. Tiếp tục hoàn thiện chính sách trợ
giúp xã hội. Củng cố, nâng cấp hệ thống cơ sở bảo trợ xã hội, phát triển mô hình
chăm sóc người có hoàn cảnh đặc biệt tại cộng đồng, khuyến khích sự tham gia của
khu vực tư nhân vào triển khai các mô hình chăm sóc người cao tuổi, trẻ em mồ côi,
người khuyết tật” [1].
Hiện nay do nhiều biến cố xã hội nên người bị bệnh tâm thần, rối nhiễu tâm trí
ngày một tăng, theo thống kê sơ bộ, toàn tỉnh Quảng Nam có khoảng hơn 8.000
người mắc bệnh tâm thần (chiếm tỷ lệ 0,54 % dân số, tính đến tháng 6/2016)
[2].Trong đó, hơn 7.800 người sống tại cộng đồng ( Bệnh viện Tâm thần Quảng
Nam đang điều trị luân phiên 90 người) và 216 người sống tại Trung tâm Điều
dưỡng người tâm thần tỉnh Quảng Nam. Trong số người tâm thần sống tại cộng
đồng có hơn 6.000 người bị tâm thần nặng và biểu hiện dưới các hành vi: đi lang
thang (32,3%); đập phá (22,94%); đánh người (7,23%); tự đánh bản thân (4,7%);
không mặc quần áo (1,78%); ăn thực phẩm sống, ôi, thiu (1,91%); không có hành vi
(14,67%); các hành vi khác (14,28%) [2].
1
Mặc dù Đảng và Nhà nước ta đã có những chính sách trợ giúp với người
khuyết tật tâm thần và gia đình chăm sóc nuôi dưỡng. Tuy nhiên, các chính sách trợ
giúp chủ yếu là trợ giúp về vật chất với người tâm thần có hoàn cảnh khó khăn,
trong khi hiện nay nhu cầu, cần được hỗ trợ người tâm thần không chỉ về mặt vật
chất mà còn cần trợ giúp cả về tinh thần, phục hồi chức năng để giúp họ ổn định
cuộc sống, hòa nhập cộng đồng góp phần bảo đảm an sinh xã hội .
CTXH trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe tâm thần ở Việt Nam nói chung và
tỉnh Quảng Nam nói riêng đang trong giai đoạn mới phát triển nên đội ngũ cán bộ,
nhân viên công tác xã hội còn mỏng, chưa có kinh nghiệm trợ giúp người tâm thần.
Thực tế cho thấy tại tỉnh Quảng Nam, công tác tư vấn, trị liệu tâm lý và phục hồi
chức năng cho người bị tâm thần, rối nhiễu tâm trí tại cộng đồng chưa được triển
khai thực hiện rộng khắp mà chỉ mới tổ chức thí điểm tại một số xã, phường của
huyện, thành phố như sàng lọc, đánh giá phân loại đối tượng và can thiệp sớm với
bệnh trầm cảm, cung cấp kỹ năng, kiến thức liên quan đến chăm sóc, nuôi dưỡng
người tâm thần cho gia đình và người chăm sóc.... . .
Xuất phát từ những lý do trên, gắn với thực tế công tác của bản thân, tôi chọn
đề tài: “Công tác xã hội đối với người tâm thần từ thực tiễn Trung tâm Điều dưỡng
người tâm thần Quảng Nam” làm luận văn thạc sĩ công tác xã hội. Luận văn sẽ
nghiên cứu lý luận và đánh giá thực trạng công tác xã hội với người tâm thần trên
cơ sở đó đề xuất một số giải pháp nhằm hiệu quả hoạt động CTXH trong lĩnh vực
chăm sóc sức khỏe tâm thần.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
2.1. Các nghiên cứu nước ngoài
Nghiên cứu về vấn đề sức khỏe tâm thần theo cách tiếp cận Tâm lý – Xã hội
của Taylor và Brown, các tác giả đã tiếp cận việc can thiệp các vấn đề sức khỏe tâm
thần theo khía cạnh tâm lý xã hội để đưa ra những lý giải và phương hướng can
thiệp. Đây là cách tiếp cận hiện đại trong mối quan hệ giữa 3 trụ cột là Tâm lý - Thể
chất và Xã hội để từ đó đưa ra cách giải quyết toàn diện. Với cách tiếp cận này,
nguyên nhân dẫn đến vấn đề tâm thần chịu sự tác động rất lớn từ các yếu tố tâm lý
xã hội [25].
2
Cohen đã đưa ra các phát hiện trong nghiên cứu về các tác nhân gây ra vấn
đề sức khỏe tâm thần - tập trung vào tác nhân căng thẳng và các yếu tố hỗ trợ xã
hội. Trong đó, tác nhân căng thẳng là nguyên nhân chính gây ra các vấn đề về sức
khỏe tâm thần như trầm cảm, lo âu… Mặt khác, tác giả cũng đưa ra các dẫn chứng
khoa học để minh chứng người có nhiều mối quan hệ xã hội tích cực sẽ tạo ra các
hỗ trợ xã hội tốt, giảm được các tác nhân căng thẳng, làm giảm đi nhiều nguy cơ
dẫn đến các vấn đề tâm thần trong cuộc sống [24].
Trong các công trình của những học trò của V.N. Miaxishev:
R.A.Zatrepitski,V.K.Miager,B.Đ.Karvaxarxki,Iu.Ia. Tupitsin và những người
khác đều có một sự thống nhất biện chứng giữa các yếu tố chủ quan và khách quan
của sự xuất hiện và xung đột loạn thần kinh chức năng. Sự phân tích theo quan điểm
tâm lý học các mối quan hệ đã bác bỏ quan điểm phân tích tâm lý; quan điểm này
cho rằng những dục vọng bản năng “bị đè nén” là cơ sở của xung đột. Tính chất
kéo dài của stress cảm xúc và khả năng dung nạp stress thấp do rối loạn khả năng
phản ứng chung của người bệnh loạn thần kinh chức năng cũng được nhấn mạnh
(Gubatrev Iu.M. và các tác giả khác, 1976) [22].
Tác giả V.M Bekhterev (1909) cũng cho rằng nhân tố gây ra bệnh loạn thần
kinh chức năng không chỉ là bản thân những hoàn cảnh của cuộc sống, mà còn là sự
tiếp nhận và thái độ của người bệnh với cuộc sống những cái đó phù hợp với với cá
tính và quan điểm sống của mỗi người. Tác giả E.Kretschmer (1927) cho rằng
những rung cảm dễ gây ra những đặc trưng của nhân cách là then chốt và nhận xét
rằng tích cách và sự rung cảm then chốt phù hợp với nhau như chìa khóa với ống
khóa [22].
- Nửa sau thế kỷ 19, tác giả Kraepelin (người Đức) một trong những nhà tâm
thần học lớn nhất thế giới. Ông đã có công đúc kết những quy luật tiến triển lâm
sàng chủ nhiều bệnh tâm thần chủ yếu, đặc biệt đã phân loại các bệnh tâm thần
thành những đơn thể riêng biệt, tạo điều kiện nghiên cứu dễ dàng các bệnh tâm thần
về các mặt bệnh nguyên, bệnh sinh, tiên lượng, điều trị.... [21].
- Nhà tâm thần học Nga xuất sắc Cocxacop đã phát triển và chứng minh luận
điểm cho rằng bệnh tâm thần là bệnh của bộ não và của toàn bộ cơ thể. Và trên luận
điểm này, Cocxacop đã giải thích các hiện tượng nghi bệnh, loạn cảm giác bản thể
3
vvv cũng kiên quyết bảo vệ và thực hiện nguyên tắc phân loại bệnh trong tâm thần
học, chính ông đã tách ra một bệnh loạn thần do nghiện rượu và về sau được gọi là
bệnh loạn thần Cocxacop [21].
2.2. Nghiên cứu trong nƣớc
Bộ tài liệu về sức khỏe tâm thần của Trường Đại học Lao động- Xã hội
(2013) đã cung cấp kiến thức về các lĩnh vực đại cương trong chăm sóc sức khỏe
tâm thần, công tác xã hội với người tâm thần, quản lý trường hợp với người tâm
thần, tham vấn trong chăm sóc sức khỏe tâm thần và Quy trình chăm sóc và phục
hồi chức năng cho người tâm thần;
Một nghiên cứu được triển khai với sự hợp tác chuyên môn giữa Trung tâm
nghiên cứu đào tạo và phát triển cộng đồng và Cục Bảo trợ xã hội đã có Báo cáo
đánh giá thực trạng hệ thống chăm sóc sức khỏe tâm thần thuộc quản lý của Bộ Lao
động - Thương binh và Xã hội. Mục tiêu chính của nghiên cứu nhằm trả lời câu hỏi
thực trạng của hệ thống dịch vụ chăm sóc người bệnh tâm thần do Bộ Lao động Thương binh và Xã hội quản lý đang đáp ứng đến đâu so với nhu cầu thực tế từ đó
đưa ra các kiến nghị mang tầm định hướng hành động cho kế hoạch giai đoạn 20112020 [18].
Tác giả Hà Thị Thư đã trình bày một cách tổng quát nhất về công tác xã hội
với người khuyết tật, các mô hình hỗ trợ, các phương pháp tiếp cận, các chương
trình chính sách của nhà nước đối với người khuyết tật, vai trò của nhân viên công
tác xã hội đối với người khuyết tật, các kỹ năng làm việc với người khuyết tật [17].
Nghiên cứu về Nhu cầu đào tạo công tác xã hội của cán bộ trong lĩnh vực
chăm sóc sức khỏe tâm thần, tác giả Nguyễn Trung Hải đã mô tả về những thực
trạng trong việc chăm sóc sức khỏe tâm thần tại 6 địa bàn là Hà Nội, Hồ Chí Minh,
Bến Tre, Đà Nẵng, Phú Thọ, Quảng Ninh. Nghiên cứu đã phân tích những khó khăn
mà đội ngũ cán bộ trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe tâm thần đang phải đối mặt từ
đó đưa ra những kiến thức, kỹ năng, thái độ mà đội ngũ cán bộ làm việc trong lĩnh
vực này cần phải có để có thể xử lý những khó khăn đang gặp phải; những giải pháp
và gợi ý những nội dung đào tạo trong lĩnh vực này [8].
4
Để hỗ trợ cho đội ngũ cán bộ làm việc với người khuyết tật một cách chuyên
nghiệp, Cục Bảo trợ xã hội phối hợp cùng Cơ quan phát triển quốc tế Hoa Kỳ
(USAID) và Tổ chức hỗ trợ người khuyết tật xây dựng tài liệu về quản lý trường
hợp với người khuyết tật đề cập tới những quan điểm về cung cấp dịch vụ cho
người khuyết tật và các giai đoạn của quản lý trường hợp với người khuyết tật [11].
Theo tài liệu giáo trình tham vấn cơ bản trong chăm sóc sức khỏe tâm thần,
bệnh tâm thần là những bệnh do hoạt động của não bộ bị rối loạn do nhiều nguyên
nhân khác nhau gây ra: nhiễm khuẩn, nhiễm độc, sang chấn tâm thần, bệnh cơ thể...
làm rối loạn chức năng phản ánh thực tại. Các quá trình cảm giác, tri giác, tư duy, ý
thức... bị sai lệch cho nên bệnh nhân tâm thần có những ý nghĩ, cảm xúc, hành vi,
tác phong không phù hợp với thực tại, với môi trường xung quanh [13].
Tác giả Nguyễn Thị Kim Hoa (chủ biên) cũng đã nghiên cứu và xây dựng
giáo trình đào tạo Công tác xã hội với người khuyết tật ở bậc Đại học và Sau đại
học với ba nội dung chính. Đó là tổng quan về người khuyết tật; Trải nghiệm khuyết
tật; và Các kỹ năng thực hành công tác xã hội [9].
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu những vấn đề lý luận, thực trạng công tác xã hội với người tâm
thần từ thực tiễn Trung tâm Điều dưỡng người tâm thần tỉnh Quảng Nam. Trên cơ
sở đó, kiến nghị, đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác xã hội với
người tâm thần nuôi dưỡng tại các trung tâm và ngoài cộng đồng .
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Nghiên cứu cơ sở lý luận liên quan đến công tác xã hội trong chăm sóc sức
khỏe người tâm thần; khái niệm; các đặc điểm, nhu cầu của người tâm thần; quy
trình CTXH với người tâm thần; các hoạt động trợ giúp người tâm thần;
Đánh giá thực trạng công tác xã hội đối với người tâm thần tại Trung tâm
Điều dưỡng người tâm thần tỉnh Quảng Nam và các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt
động công tác xã hội đối với người tâm thần.
Đề xuất một số kiến nghị, giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác xã hội
đối với người tâm thần
5
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu
Công tác xã hội đối với người tâm thần
4.2. Phạm vi nghiên cứu
4.2.1. Nội dung nghiên cứu
Nghiên cứu hoạt động công tác xã hội đối với người tâm thần tại Trung tâm
Điều dưỡng người tâm thần
4.2.2 Khách thể nghiên cứu
- 40 người bệnh đang được chăm sóc tại Trung tâm đã thuyên giảm về bệnh
- 10 nhân viên chăm sóc, nhân viên CTXH
- 5 cán bộ quản lý, chuyên gia CTXH
- 5 thân nhân người bệnh ( cha, mẹ, anh, chị..)
4.2.3. Địa bàn nghiên cứu: Trung tâm Điều dưỡng người tâm thần Quảng Nam
4.2.4. Thời gian nghiên cứu: từ năm 2015 đến năm 2017
5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu
5.1. Phƣơng pháp luận
Nghiên cứu trên cơ sở duy vật biện chứng: từ những đánh giá về thực trạng
của công tác xã hội với người tâm thần tại Trung tâm, rút ra những lý luận và đưa ra
được những đề xuất về biện pháp nâng cao hiệu quả công tác xã hội với người tâm
thần trong tỉnh Quảng Nam.
Nghiên cứu vấn đề lý luận trong hệ thống: nghiên cứu hệ thống những lý
thuyết có liên quan trực tiếp đến đề tài, hệ thống các yếu tố có liên quan như công
tác truyền thông, các hoạt động hỗ trợ của công tác xã hội với người tâm thần, hệ
thống chính sách trợ giúp xã hội với người tâm thần ,...
5.2. Phƣơng pháp nghiên cứu
5.2.1. Phương pháp nghiên cứu, phân tích tài liệu:
Là phương pháp thu thập thông tin từ các công trình nghiên cứu và các tài
liệu có sẵn của các tác giả trong và ngoài nước. Số liệu trong các báo cáo của Sở
Lao động - Thương binh và Xã hội và Bệnh viện tâm thần tỉnh Quảng Nam; các văn
bản của Nhà nước trong lĩnh vực liên quan đến đề tài, sách, báo, tạp chí; thông tin
từ mạng Internet;
6
5.2.2. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi:
Tiến hành điều tra bằng bảng hỏi với 40 người tâm thần đã thuyên giảm hiện
đang sống tại Trung tâm. Với phương pháp này, nhằm mục đích để tìm hiểu, thu thập
thông tin chung về thực trạng đời sống của người tâm thần, thực trạng hoạt động hỗ
trợ chăm sóc sức khỏe, hỗ trợ tâm lý, các hoạt động phục hồi chức năng, truyền
thôngvà kết nối nguồn lực để chăm sóc đời sống vật chất cho người tâm thần.
5.2.3. Phương pháp quan sát
Quan sát là phương pháp thông qua hoạt động nghe, nhìn để thu thập các
thông tin từ thực tế nhằm đáp ứng các mục tiêu nghiên cứu của đề tài.
Quan sát về môi trường sống, sinh hoạt hằng ngày của người tâm thần;
Quan sát về quá trình thay đổi về thể chất, tâm sinh lý, cách ứng xử của họ
với người xung quanh;
Quan sát những hoạt động công tác xã hội đối với người tâm thần
5.2.4. Phương pháp phỏng vấn sâu
Phỏng vấn sâu là những cuộc đối thoại giữa nhà nghiên cứu và người cung
cấp thông tin nhằm tìm hiểu thực trạng, những mong muốn nguyện vọng, kinh
nghiệm và nhận thức của người cung cấp thông tin thông qua chính ngôn ngữ, thái
độ của người được phỏng vấn.
Phỏng vấn sâu lãnh đạo, các chuyên gia CTXH, nhân viên của Trung tâm và
thân nhân của người bệnh. Phương pháp phỏng vấn sâu nhằm tìm hiểu thêm về
chính sách của Nhà nước và địa phương hỗ trợ cho người tâm thần, gia đình; bộ
máy nhân sự, cơ sở vật chất, các trang thiết bị phục hồi chức năng, công tác chăm
sóc nuôi dưỡng của cán bộ nhân viên.
5.2.5. Phương pháp thống kê toán học
Dùng các phương pháp thống kê toán học để phân tích các số liệu điều tra.
Cụ thể nghiên cứu sẽ sử dụng chương trình Excel để xử lý số liệu.
7
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn
6.1. Ý nghĩa lý luận
Nghiên cứu công tác xã hội đối với người tâm thần từ thực tiễn Trung tâm
Điều dưỡng người tâm thần Quảng Nam. Kết quả nghiên cứu của đề tài có ý nghĩa
khoa học quan trọng nguồn tài liệu với các nhà nghiên cứu, nhà khoa học, đồng
thời là nguồn cung cấp tài liệu cho các trường đào tạo về công tác xã hội. Trong bối
cảnh lĩnh vực này còn ít đề tài nghiên cứu vì vậy việc nghiên cứu từ thực tế sẽ giúp
cho người học có kiến thức về CTXH trong chăm sóc sức khỏe tâm thần.
6.2. Ý nghĩa thực tiễn
Công tác xã hội đối với người tâm thần là hoạt động cần thiết nhằm trợ giúp
họ vượt qua khó khăn, giúp họ đánh giá, xác định vấn đề, tìm kiếm tiềm năng, điểm
mạnh từ đó nâng cao năng lực tự giải quyết vấn đề. Tuy nhiên, trong quá trình tổ
chức, thực hiện, công tác này gặp rất nhiều khó khăn. Với luận văn này tôi mong
muốn sẽ cung cấp những thông tin cụ thể về thực trạng công tác xã hội với người
tâm thần từ thực tiễn Trung tâm Điều dưỡng người tâm thần tỉnh Quảng Nam; gợi
mở một số giải pháp để bảo đảm thực hiện hiệu quả công tác xã hội với NTT.
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và các phụ lục,
nội dung đề tài luận văn gồm 03 chương sau:
Chương 1: Những vấn đề Công tác xã hội đối với người tâm thần.
Chương 2: Thực trạng Công tác xã hội đối với người tâm thần từ thực tiễn
Trung tâm Điều dưỡng người tâm thần Quảng Nam.
Chương 3: Giải pháp góp phần nâng cao hiệu quả Công tác xã hội đối với
người tâm thần từ thực tiễn Trung tâm Điều dưỡng người tâm thần Quảng Nam.
8
Chƣơng 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ
CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI NGƢỜI TÂM THẦN
1.1. Lý luận về ngƣời tâm thần
1.1.1. Khái niệm bệnh tâm thần: Là những bệnh do hoạt động của não bộ bị
rối loạn mà gây nên những biến đổi bất thường trong ý nghĩa, cảm xúc, hành vi, tác
phong, suy luận, ý thức người bệnh [10].
Dưới góc độ y học:
Bệnh tâm thần là những bệnh do hoạt động của não bộ bị rối loạn do nhiều
nguyên nhân khác nhau gây ra như: nhiễm khuẩn, nhiễm độc, sang chấn tâm lý và tinh
thần, bệnh cơ thể… làm rối loạn chức năng phản ánh thực tại. Các quá trình cảm giác,
tri giác, tư duy, ý thức… bị sai lệch cho nên bệnh nhân tâm thần có những ý nghĩ, cảm
xúc, hành vi, tác phong không phù hợp với thực tại, với môi trường xung quanh.
Dưới góc độ xã hội:
Bệnh tâm thần, (rối loạn tâm thần hoặc rối loạn tinh thần) là hình thức tâm
lý hoặc hành vi cá biệt gây ra đau khổ, mất khả năng cư xử phát triển bình thường.
Những người rối loạn tâm thần vẫn có những quyền nhất định và việc bắt giữ họ mà
không có căn cứ pháp lý là vi phạm nhân quyền.
Một số loại bệnh tâm thần
Từ trước đến nay, trên thế giới chưa có sự thống nhất trong việc phân loại
các bệnh tâm thần. Lý do là có những tác giả theo quan điểm hội chứng luận cho
rằng không có những đơn thể bệnh tâm thần (nhất là những bệnh gọi là loạn thần
nội sinh), mà chỉ có những hội chứng tâm thần. Do đó mỗi nước theo một cách phân
loại riêng, thậm chí có khi mỗi tác giả theo một cách phân loại riêng. Trong những
năm gần đây, quan điểm phân bệnh luận chiếm ưu thế trong nhiều nước, nên Tổ
chức Y tế thế giới đã liên hiệp được các bảng loại của các nước vào trong một bảng
phân loại quốc tế chung về các bệnh tâm thần: [21]
Trích bảng phân loại quốc tế và các bệnh tâm thần
9
Các bệnh loạn thần: Trí tuệ sa sút tuổi già và trước tuổi già (trong đó có
bệnh Alzheimer và pick, v.v…); các bệnh loạn thần do nhiễm độc rượu; các bệnh
loạn thần do nghiện ma tuý; các trạng thái loạn thần thực thể nhất thời (các trạng
thái lú lẫn cấp và bán cấp); các trạng thái loạn thần thực thể khác; bệnh tâm thần
phân liệt; các bệnh loạn thần cảm xúc (trong đó chủ yếu là các thể bệnh loạn thần
hưng trầm cảm); các trạng thái hoang tưởng (trong đó có các trạng thái paranoia,
paraphrenia, v.v…); các bệnh loạn thần không thực thể (trong đó chủ yếu là bệnh
loạn thần phản ứng); các bệnh loạn thần đặc hiệu ở trẻ em (chủ yếu là các trạng thái
tự kỷ thiếu hoà hợp).
Các rối loạn tâm căn, nhân cách và rối loạn không loạn thần khác
Các rối loạn tâm căn (các bệnh tâm căn, các hội chứng giải thể nhân cách,
nghi bệnh, v.v…); các rối loạn nhân cách; các lệch lạc và biến loạn sinh dục; hội
chứng nghiện rượu; nghiện ma tuý; lạm dụng chất ma tuý ở một người không
nghiện; Rối loạn chức năng sinh lý căn nguyên tâm lý (các bệnh cơ thể tâm sinh
xương cơ, hô hấp, tim mạch, da, dạ dày, ruột, sinh dục, nội tiết, v.v…); các rối loạn
đặc biệt không xếp ở chỗ khác (trong đó có nói lắp, tic chán ăn tâm thần, mất ngủ,
đái dầm, v.v…); các trạng thái phản ứng cấp trước một hoàn cảnh cảm xúc mạnh;
Các rối loạn sự thích ứng; rối loạn tâm thần đặc biệt không loạn thần sau một tổn
thương thực thể ở não; các rối loạn trầm cảm không xếp ở chỗ khác; rối loạn tác
phong không xếp ở chỗ khác; rối loạn cảm xúc đặc hiệu cho trẻ em và thiếu niên;
Tính không ổn định ở trẻ em; các chậm phát dục đặc hiệu; các nhân tố tâm thần kết
hợp vào các bệnh xếp ở chỗ khác nhau; chậm phát triển tâm thần nhẹ; các chậm
phát triển tâm thần ở mức độ xác định (trung bình, nặng, trầm trọng); chậm phát
triể;n tâm thần ở mức độ không xác định [21].
Nguyên nhân bệnh tâm thần
Các nguyên nhân sinh học
Nguyên nhân dẫn đến tình trạng tâm thần có thể là gen, chấn thương não, u
não, mất cân bằng hóa học trong não, nhiễm khuẩn, dùng thuốc, rượu hay ma tuý
liều cao hoặc kéo dài, tuổi tác, suy dinh dưỡng, bệnh mãn tính như bệnh tim, suy
giảm chức năng thận và gan, đái tháo đường [10].
Các nguyên nhân tâm lý cá nhân
10
Các yếu tố tâm lý cá nhân như thiếu tự tin vào bản thân, suy nghĩ tiêu cực về
một ai đó có thể là nguyên nhân dẫn đến vấn đề về sức khỏe tâm thần vì họ luôn ở
trong trạng thái lo lắng sợ hãi khi được giao một công việc bất kỳ hoặc tự ra quyết
định về một việc gì đó. Nếu không có sự hỗ trợ kịp thời, trạng thái lo lắng căng
thẳng kéo dài này dễ dàng đẩy họ vào những rối nhiễu tâm thế và ảnh hưởng tới sức
khỏe tâm trí. Trong thời kỳ thơ bé, vì hoàn cảnh gia đình, trẻ em sẽ trãi qua những
sự kiện khác nhau, nhiều trẻ có những trãi nghiệm đau buồn như trẻ trong gia đình
có bạo lực, cha mẹ chết, trẻ bị bỏ rơi, bị đánh đập, thiếu sự quan tâm của người nuôi
dưỡng. Những sự kiện này không chỉ tác động tiêu cực đến sức khỏe thể chất và
tinh thần của trẻ tại giai đoạn đó mà còn ảnh hưởng đến sức khoẻ tâm thần của trẻ ở
các giai đoạn sau này [10].
Các nguyên nhân xã hội và môi trường
Các yếu tố môi trường và xã hội của mỗi cá nhân được xem như là sự bao bọc
đồng thời cũng là những nguyên nhân gây ra các vấn đề về sức khoẻ tâm thần. Cuộc
sống hiện nay đang có nhiều nguy cơ rình rập từ tự nhiên và xã hội như thiên tai, lũ
lụt, bạo lực học đường, tai nạn giao thông, đã tác động trực tiếp tới đời sống kinh tế
và tình cảm, các vấn đề về sức khoẻ tâm thần cũng từ đó nảy sinh. Các yếu tố môi
trường, xã hội như điều kiện ăn ở, làm việc không tốt , ảnh hưởng của các tệ nạn xã
hội, giáo dục không đúng, tác động của sang chấn tâm lý…là các yếu tố căng thẳng
có thể gây ra mất cân bằng hóa chất trong não bộ, dẫn đến các rối loạn tâm thần và
có nguy cơ tiến triển thành bệnh [10].
Ngoài ra còn một số nguyên nhân khác nhau của bệnh tâm thần:
Nguyên nhân thực thể gây tổn hại trực tiếp tế bào não (u não, chấn thương sọ
não, cao huyết áp, vữa xơ động mạch não..) hoặc gây rối loạn chuyển hóa hoạt động
não bộ( bệnh lý nội tiết, tim mạch, chuyển hóa…); những nguyên nhân tâm lý: do
các chấn thương tâm lý xuất hiện đột ngột, mãnh liệt hoặc cường độ nhẹ nhưng kéo
dài; do cấu tạo thể chất bất thường và phát triển tâm thần bệnh lý: các trạng thái
nhân cách bệnh, các loại trí tuệ thiểu năng; nguyên nhân nội sinh hoặc tiềm ẩn (do
sự kết hợp phức tạp giữa nhiều yếu tố khác nhau: di truyền, biến đổi chuyển hoá,
miễn dịch, cấu tạo thể chất, v.v…) [10].
11
1.1.2. Khái niệm sức khỏe tâm thần
Sức khỏe tốt không chỉ có sức khỏe thể chất tốt mà cần phải có một tinh thần
khỏe khoắn. Tổ chức Y tế thế giới WHO đưa ra định nghĩa về sức khoẻ tốt là “trạng
thái thoải mái toàn diện về thể chất, tinh thần và xã hội chứ không phải chỉ bao
gồm tình trạng không có bệnh hay thương tật”.
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) định nghĩa về sức khỏe tâm thần là “trạng thái
hoàn toàn thoải mái mà ở đó mỗi cá nhân nhận thức rõ và phát huy khả năng của
mình, có thể đối phó với những căng thẳng bình thường trong cuộc sống, làm việc
hiệu quả, năng suất và có thể đóng góp cho cộng đồng” [10].
Chăm sóc sức khỏe tâm thần
Chăm sóc sức khỏe tâm thần: là toàn bộ các hoạt động nhằm giúp mọi người
có khả năng ứng phó tốt hơn với những khó khăn trong cuộc sống và công việc,
giúp họ đạt được sự thoải mái, cân bằng về mặt tinh thần để có thể hưởng thụ cuộc
sống, hòa mình vào môi trường và cá mối quan hệ trang [13].
1.2. Khái niệm, đặc điểm ngƣời tâm thần
1.2.1. Khái niệm người tâm thần: Là những người gặp các vấn đề liên quan
đến rối loạn não bộ khiến cho họ bị rối loạn và không thực hiện được các chức năng xã
hội như những người khác. Các quá trình cảm giác, tri giác, tư duy, ý thức bị sai lệch
khiến người bệnh tâm thần có những ý nghĩ, cảm xúc, hành vi, tác phong không phù
hợp với thực tại, với môi trường xung quanh [7].
1.2.2. Đặc điểm người bệnh tâm thần
Người bệnh tâm thần thường có những đặc điểm sau:
a) Về thực thể: Người bệnh tâm thần thường có các triệu chứng tác động đến
cơ thể và các chức năng của cơ thể như: đau, mệt mỏi và rối loạn giấc ngũ, các than
phiền kỳ lạ như cảm giác có con vật hay vật lạ trong cơ thể mình.
b) Về cảm xúc: Người bệnh tâm thần có biểu hiện điển hình là buồn rầu,
chán nản, bi quan, mất hứng thú và động lực trong hoạt động thường ngày, sợ hãi,
hằng học, bực bội…
c) Về nhận thức: Người bệnh tâm thần khó suy nghĩ một cách sáng suốt, điển
hình là các hoang tưởng, nghĩ rằng có ai đó đang làm hại mình, theo dõi mình, đầu
độc mình, hoặc tâm trí của mình đang bị điều khiển bởi các lực lượng bên ngoài;
12
cho rằng mình có nhiều khả năng mà người khác không có được; có thể có ý tưởng
tự sát; khó khăn trong việc suy nghĩ một cách rõ ràng và hay quên.
d) Về hành vi: Người bệnh tâm thần thường thu rút khỏi các hoạt động
thường ngày, bồn chồn đi đi lại lại, các triệu chứng này liên quan đến việc người đó
đang làm gì, có thể hung hăng, đập phá, đánh người và hành vi toan tự sát, các hành
vi kỳ quái, khó hiểu, vệ sinh cá nhân kém, trả lời không liên quan đến câu hỏi, có
thể có hành vi nguy hiểm cho bệnh nhân và mọi người xung quanh.
e) Về tri giác: Có triệu chứng xuất hiện từ một trong các giác quan của cơ thể
thường gặp là ảo thanh: người bệnh nghe tiếng nói phát ra từ trong tai của mình với
nội dung có thể là khen, chê, bình phẩm, xúi giục, sai khiến…[6].
1.2.3. Những khó khăn và nhu cầu của người bệnh tâm thần
Khó khăn:
Bên cạnh những người trong xã hội luôn dành tình cảm ấm áp cho người bị
bệnh tâm thần, thì vẫn còn một số người trong xã hội có cái nhiều thiếu thiện cảm,
định kiến, kỳ thị và phân biệt đối xử với người bị bệnh tâm thần. Họ cho rằng người
bị tâm thần do bị “quả báo” “kiếp trước ăn ở bất nhân”, hoặc do thần thánh trừng
phạt, ma quỷ ám ảnh, đời cha ăn mặn đời con khát nước….Họ luôn có thái độ trêu
chọc, xúm xung quanh bệnh nhân, ném gạch đá, khinh bỉ, không cho chơi cùng,
ngồi cùng, họ cho rằng người mắc bệnh tâm thần sẽ là người gây ra nguy hiểm, do
đó phải được cách ly khỏi cộng đồng. Không chỉ có xã hội khinh bỉ mà ngay chính
gia đình của người bị bệnh tâm thần cũng tỏ thái độ thờ ơ, bỏ mặc, để cho đói rét,
đói khát, để cho đi lang thang. Người bị bệnh tâm thần không được các cơ quan
công quyền đảm bảo quyền con người, bị xử lý thiếu bình đẳng trong việc tiếp nhận
các dịch vụ y tế, dịch vụ xã hội, mất khả năng tiếp cận việc làm và một chỗ ở an
toàn, họ không tự quyết định trong cuộc sống của mình mà thay vào đó là người
thân quyết định .Chính vì sự kỳ thị, định kiến của cộng đồng nên một số người mắc
bệnh tâm thần dần chấp nhận những định kiến tiêu cực về bệnh của mình, không
dám tìm kiếm sự giúp đỡ, không dám đến bệnh viện tâm thần vì sợ không biết
người khác sẽ nghĩ gì. Vì vậy, họ trở nên ghét bỏ cuộc sống và mất đi sự tị tin của
bản thân
13
Nhu cầu của người tâm thần
Theo thuyết động cơ của Maslow, ông chia nhu cầu của con người thành 5
bậc từ thấp đến cao [12].
Nhu cầu về sống: Đây là các nhu cầu cần thiết để con người sống và tồn tại
như ăn, uống, tình dục, không khí sạch,…khi các nhu cầu này được thoả mãn, thì
con người có xu hướng tìm kiếm các đáp ứng nhu cầu cao hơn.
Nhu cầu về an toàn: Ai cũng muốn được sống trong môi trường trong lành,
ổn định về kinh tế, chính trị, không có bạo lực xảy ra… Nhu cầu an toàn sẽ là động
lực điều khiển hành động của con người.
Nhu cầu về xã hội: Con người luôn có nhu cầu giao tiếp với mọi người xung
quanh, muốn được yêu thương, được kết bạn, được tham gia vào các nhóm gắn bó
về tình cảm. Những nhu cầu này giúp con người có cuộc sống vui vẻ, hạnh phúc,
tràn đầy năng lượng để làm việc có hiệu quả hơn
Nhu cầu được tôn trọng: Đây là nhu cầu giúp con người sống bình đẳng, tự
tin vào khả năng, nhu cầu về vị thế, uy tín, tôn trọng phẩm giá, không bị coi thường,
định kiến hoặc chối bỏ.
Nhu cầu hoàn thiện: Trong cuộc sống ai cũng mong muốn tự khẳng định
mình và được xã hội tạo điều kiện để học tập, cống hiến, phấn đấu, vươn lên, hoàn
thiện bản thân.
Vì vậy, người tâm thần cũng có nhu cầu như bao người khác trong xã hội.
Họ cần được chăm sóc về thể chất và tinh thần để đảm bảo sự sinh tồn. Họ có nhu
cầu được hưởng các chính sách hỗ trợ của nhà nước để đảm bảo điều kiện sống tối
thiểu và bình đẳng với các đối tượng yếu thế khác trong xã hội, có nhu cầu được
khám, điều trị tại các cơ sở y tế, giao lưu văn hóa văn nghệ, thể dục thể thao, tham
gia các hoạt động phục hồi chức năng để tạo cơ hội cho họ hòa nhập cộng đồng và
họ cũng có nhu cầu về việc làm để tự khẳng định giá trị bản thân mình.
1.3. Lý luận Công tác xã hội đối với ngƣời tâm thần
1.3.1. Khái niệm
Khái niệm công tác xã hội
Có nhiều khái niệm khác nhau về công tác xã hội như :
14
Công tác xã hội là nghề nghiệp tham gia vào giải quyết vấn đề liên quan tới
mối quan hệ của con người và thúc đẩy sự thay đổi xã hội, tăng cường sự trao
quyền và giải phóng quyền lực nhằm nâng cao chất lượng sống của con người.
Theo Zastrow (1996) : CTXH là hoạt động nghề nghiệp giúp đỡ các cá nhân,
nhóm hay cộng đồng để nhằm nâng cao hay khôi phục tiềm năng của họ để giúp họ
thực hiện chức năng xã hội và tạo ra các điều kiện xã hội phù hợp với các mục tiêu
của họ [16].
Theo như định nghĩa của PGS.TS. Bùi Thị Xuân Mai: “CTXH là một nghề,
một hoạt động chuyên nghiệp nhằm trợ giúp các cá nhân, gia đình và cộng đồng
nâng cao năng lực đáp ứng nhu cầu và tăng cường chức năng xã hội, đồng thời thúc
đẩy môi trường xã hội về chính sách, nguồn lực và dịch vụ nhằm giúp cá nhân, gia
đình và cộng đồng giải quyết và phòng ngừa các vấn đề xã hội, góp phần đảm bảo
an sinh xã hội”. [16]
Khái niệm công tác xã hội đối với người tâm thần
CTXH đối với người tâm thần là một hoạt động chuyên nghiệp nhằm trợ giúp
các người tâm thần, gia đình người tâm thần vượt qua khó khăn, giúp họ giải quyết
vấn đề từ đó nâng cao năng lực đáp ứng nhu cầu và tăng cường chức năng thông
qua các hoạt động hỗ trợ chăm sóc sức khỏe, hỗ trợ về tâm lý, truyền thông, kết nối
nguồn lực nhằm giúp người tâm thần có cơ hội hòa nhập cộng đồng.
Trong đó nhân viên xã hội là những người được đào tạo các kiến thức, kỹ
năng chuyên môn về Công tác xã hội để giúp đối tượng tăng năng lực trong việc
giải quyết vấn đề của họ. Đây có thể coi là quá trình nhân viên xã hội giúp đối
tượng phát hiện được những khả năng tiềm tàng, những điểm mạnh và những nguồn
lực sẵn có của bản thân (cá nhân, gia đình, cộng đồng) và nối kết với các nguồn lực
xã hội trong việc tự lực giải quyết vấn đề của chính mình.Cụ thể là:
Với bệnh nhân tâm thần và gia đình bệnh nhân tâm thần thì nhân viên CTXH:
Nhận biết, phát hiện sớm những người có dấu hiệu, nguy cơ bị rối loạn tâm thần
trong địa bàn mình phụ trách; hỗ trợ khẩn cấp khi người bị bệnh có dấu hiệu tự sát
hoặc có hành vi nguy hiểm đến người xung quanh; tư vấn, động viên người có vấn
đề về bệnh tâm thần đi đến cơ sở y tế để khám điều trị kịp thời cũng như hướng dẫn
15
- Xem thêm -