Tài liệu đối chiếu thuật ngữ âm nhạc việt anh

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Nguyễn Thanh Dung ĐỐI CHIẾU THUẬT NGỮ ÂM NHẠC VIỆT - ANH LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC HÀ NỘI - 2017 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Nguyễn Thanh Dung ĐỐI CHIẾU THUẬT NGỮ ÂM NHẠC VIỆT – ANH Chuyên ngành: Ngôn ngữ học so sánh, đối chiếu Mã số: 62 22 02 41 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS. TS. Phạm Ngọc Hàm HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả được thể hiện trong luận án là hoàn toàn trung thực và chưa từng được ai công bố ở đâu và trong bất cứ công trình nghiên cứu khoa học nào. Tác giả Nguyễn Thanh Dung i LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành công trình nghiên cứu khoa học này, ngoài những nỗ lực của bản thân còn có sự giúp đỡ của nhiều cá nhân và tập thể. Trước hết, tôi xin trân trọng cảm ơn PGS.TS. Phạm Ngọc Hàm - cán bộ hướng dẫn luận án của tôi. Trong suốt quá trình thực hiện luận án, thầy đã luôn động viên, chỉ bảo tận tình và có những nhận xét, góp ý khoa học vô cùng quý báu cho tôi. Tiếp theo, tôi xin bày tỏ lời cảm ơn sâu sắc tới ban lãnh đạo Học viện khoa học xã hội, Khoa Ngôn ngữ học - Học viện khoa học xã hội, Trường Đại học Sư phạm Nghệ thuật TW, các thầy cô giáo, các nhà khoa học, các bạn đồng nghiệp, và gia đình đã giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện Luận án này. Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Tác giả Nguyễn Thanh Dung ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN................................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN..................................................................................................................... ii MỤC LỤC ..........................................................................................................................iii DANH MỤC CÁC BẢNG............................................................................................... vi MỞ ĐẦU.............................................................................................................................. 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ........................................... 8 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu về thuật ngữ ở nước ngoài và ở Việt Nam ..... 8 1.1.1. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ ở nước ngoài ..................................... 8 1.1.2. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ ở Việt Nam .....................................11 1.1.3. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ âm nhạc trên thế giới và ở Việt Nam......20 1.2. Tiểu kết chương 1..........................................................................................23 Chương 2: CÁC VẤN ĐỀ LÍ LUẬN LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .................... 25 2.1. Các vấn đề lí luận về thuật ngữ .....................................................................25 2.1.1. Khái niệm thuật ngữ ...........................................................................25 2.1.2. Tiêu chuẩn của thuật ngữ ...................................................................28 2.1.3. Phương thức đặt thuật ngữ .................................................................36 2.1.4. Đơn vị cấu tạo thuật ngữ âm nhạc trong tiếng Việt và tiếng Anh......39 2.1.5. Thuật ngữ với lý thuyết định danh .....................................................41 2.1.6. Các tiêu chí nhận diện thuật ngữ âm nhạc trong tiếng Việt và tiếng Anh ....44 2.1.7. Phân biệt thuật ngữ và một số khái niệm liên quan ...........................44 2.2. Một số vấn đề cơ bản của ngôn ngữ học so sánh đối chiếu ..........................48 2.3. Tiểu kết chương 2..........................................................................................50 Chương 3: ĐỐI CHIẾU ĐẶC ĐIỂM CẤU TẠO VÀ ĐẶC ĐIỂM NGỮ NGHĨA CỦA THUẬT NGỮ ÂM NHẠC TRONG TIẾNG VIỆT VÀ TIẾNG ANH ....... 52 3.1. Đôi nét về phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh ................52 3.1.1. Về phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt .......................................52 3.1.2. Về phương thức cấu tạo từ trong tiếng Anh .......................................55 iii 3.2. Đặc điểm cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh .....................59 3.2.1. Đặc điểm cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh xét từ số lượng thành tố cấu tạo ..................................................................................59 3.2.2. Đặc điểm cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh xét từ phương thức cấu tạo, quan hệ ngữ pháp và từ loại.......................................62 3.2.3. Đặc điểm cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh xét từ nguồn gốc của đơn vị cấu tạo .......................................................................73 3.2.4. Đặc điểm cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh xét từ quan hệ kết hợp giữa các đơn vị cấu tạo ......................................................78 3.2.5. Một số điểm tương đồng và khác biệt về đặc điểm cấu tạo của thuật ngữ âm nhạc trong tiếng Việt và tiếng Anh .....................................85 3.3. Đặc điểm ngữ nghĩa của thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh.................88 3.4. So sánh đặc điểm cấu tạo của thuật ngữ âm nhạc trong tiếng Việt và tiếng Anh trên kết quả nghiên cứu của các công trình đã được thực hiện ....................92 3.4.1. Về số lượng thành tố cấu tạo ..............................................................93 3.4.2. Về mô hình cấu tạo .............................................................................94 3.4.3. Về đặc điểm từ loại.............................................................................95 3.5. Tiểu kết chương 3..........................................................................................96 Chương 4: ĐỐI CHIẾU ĐẶC ĐIỂM ĐỊNH DANH CỦA THUẬT NGỮ ÂM NHẠC VIỆT - ANH VÀ VẤN ĐỀ CHUẨN HÓA THUẬT NGỮ ÂM NHẠC TIẾNG VIỆT .................................................................................................................... 99 4.1. Những phương thức tạo nên thuật ngữ âm nhạc trong tiếng Việt và tiếng Anh ....99 4.1.1. Thuật ngữ hóa từ ngữ thông thường ..................................................99 4.1.2. Các hình thức vay mượn thuật ngữ âm nhạc trong tiếng Việt và tiếng Anh ...................................................................................................101 4.2. Đặc điểm định danh thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh ...............105 4.3. Nét tương đồng và khác biệt về đặc điểm định danh thuật ngữ âm nhạc trong tiếng Việt và tiếng Anh ......................................................................................115 iv 4.4. Giá trị văn hóa ẩn chứa trong hệ thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh ....117 4.4.1. Mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa ...........................................117 4.4.2. Phương pháp ô trống ........................................................................119 4.4.3. Giá trị văn hóa ẩn chứa trong hệ thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh ....................................................................................................120 4.5. Về vấn đề chuẩn hóa thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt....................................127 4.5.1. Đôi nét về lí thuyết chuẩn hóa thuật ngữ..........................................127 4.5.2. Đề xuất định hướng chuẩn hóa thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt .........133 4.6. Tiểu kết chương 4........................................................................................143 KẾT LUẬN .....................................................................................................................146 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ....................................151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO...................................................................152 v DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Số lượng thành tố cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt..........................59 Bảng 3.2. Số lượng thành tố cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Anh..........................60 Bảng 3.3. Đặc điểm từ loại thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt một thành tố ...................62 Bảng 3.4. Đặc điểm từ loại thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt hai thành tố ....................63 Bảng 3.5. Đặc điểm từ loại thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt ba thành tố .....................64 Bảng 3.6. Đặc điểm từ loại thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt bốn thành tố ...................64 Bảng 3.7. Đặc điểm từ loại thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt năm thành tố ..................64 Bảng 3.8. Đặc điểm từ loại thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt sáu và bẩy thành tố .......65 Bảng 3.9. Đặc điểm từ loại thuật ngữ âm nhạc tiếng Anh một thành tố ...................65 Bảng 3.10. Thống kê các phụ tố được sử dụng để cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Anh ...67 Bảng 3.11. Đặc điểm từ loại thuật ngữ âm nhạc tiếng Anh hai thành tố .................68 Bảng 3.12. Đặc điểm từ loại thuật ngữ âm nhạc tiếng Anh ba thành tố ...................69 Bảng 3.13. Đặc điểm từ loại thuật ngữ âm nhạc tiếng Anh bốn thành tố .................70 Bảng 3.14. Nguồn gốc cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt một thành tố .............73 Bảng 3.15. Nguồn gốc cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt hai thành tố...............73 Bảng 3.16. Nguồn gốc cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt ba thành tố ................74 Bảng 3.17. Nguồn gốc cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt bốn thành tố .............74 Bảng 3.18. Nguồn gốc cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt năm thành tố.............75 Bảng 3.19. Nguồn gốc cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt sáu và bẩy thành tố..76 Bảng 3.20. Mô hình cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt.......................................84 Bảng 3.21. Mô hình cấu tạo thuật ngữ âm nhạc tiếng Anh.......................................84 Bảng 3.22. Phạm trù ngữ nghĩa thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh ...........89 Bảng 3.23. So sánh số lượng thành tố cấu tạo của thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt với thuật ngữ thuộc các chuyên ngành khác. ..................................................................93 Bảng 3.24. So sánh mô hình cấu tạo của thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt với mô hình cấu tạo của thuật ngữ thuộc một số chuyên ngành khác. ..........................................94 Bảng 3.25. So sánh đặc điểm từ loại của thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt với đặc điểm từ loại của thuật ngữ thuộc một số chuyên ngành khác ............................................95 Bảng 4.26: So sánh những vấn đề tồn tại cần khắc phục trong hệ thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt với một số chuyên ngành khác. ..............................................................140 vi MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quá trình toàn cầu hóa và quốc tế hóa đang ngày càng tác động đến các quốc gia trên thế giới trong đó có Việt Nam. Trong những năm gần đây, Việt Nam đang tích cực tham gia vào quá trình hội nhập đó. Có thể nói, mọi mặt của đời sống xã hội như kinh tế, chính trị, văn hóa của Việt Nam đều chịu sự tác động sâu sắc của quá trình hội nhập này. Về phương diện văn hóa, quá trình hội nhập đã và đang tạo nhiều cơ hội cho sự hợp tác giao lưu giữa Việt Nam với thế giới trên mọi lĩnh vực, trong đó có hoạt động giao lưu, trao đổi các loại hình nghệ thuật giữa Việt Nam với các nước trên thế giới, nổi bật là lĩnh vực âm nhạc. Ngôn ngữ với vai trò là công cụ giao tiếp ngày càng thể hiện vai trò của nó trong việc xúc tiến quan hệ hợp tác giữa Việt Nam với các nước trên thế giới. Thời đại ngày nay là thời đại của khoa học kỹ thuật đang vươn tới đỉnh cao và phát triển mạnh mẽ ở khắp các lĩnh vực, các chuyên ngành. Trong bối cảnh đó, thuật ngữ đang trở thành một trong những vấn đề thu hút sự quan tâm của giới nghiên cứu ngôn ngữ, văn hóa. Giá trị của các công trình nghiên cứu thuật ngữ và đối chiếu thuật ngữ trong các ngôn ngữ chủ yếu là giúp cho thuật ngữ đạt chuẩn, tạo thuận lợi cho việc truyền đạt và tiếp thu thông tin thuộc các khoa học chuyên ngành, góp phần đẩy mạnh hợp tác giao lưu quốc tế. Nền âm nhạc Việt Nam đã có lịch sử phát triển khá lâu dài với một trong những nhiệm vụ quan trọng là bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa của dân tộc. Tuy nhiên, những năm gần đây, do tác động của quá trình hội nhập nên trong lĩnh vực âm nhạc Việt Nam đã xuất hiện nhiều thể loại nhạc mới, phát triển từ âm nhạc truyền thống hoặc tiếp thu từ các nước khác nhằm đáp ứng nhu cầu thưởng thức văn nghệ của người Việt ở các lứa tuổi khác nhau. Cùng với sự phát triển không ngừng của nền âm nhạc Việt Nam là sự phát triển của hệ thống thuật ngữ thuộc chuyên ngành này. Một thực tế không thể phủ nhận là, cũng như các ngành khoa học khác, nền âm nhạc Việt Nam muốn phát triển và hội nhập với 1 thế giới một cách hiệu quả, nhất thiết phải có một hệ thống thuật ngữ chặt chẽ và phản ánh đúng khái niệm thuộc chuyên ngành. Quá trình khảo cứu tài liệu cho thấy, vấn đề xây dựng, phát triển và chuẩn hóa hệ thống thuật ngữ thuộc khối ngành nghệ thuật nói chung, lĩnh vực âm nhạc nói riêng cho đến nay vẫn chưa được các nhà nghiên cứu trên thế giới cũng như ở Việt Nam chú tâm nghiên cứu. Bằng chứng là, chưa có công trình nghiên cứu nào dù chỉ là các bài báo khoa học bàn về vấn đề này. Riêng trong lĩnh vực âm nhạc, cho đến nay chỉ có một số lượng rất ít tài liệu tập hợp các thuật ngữ về âm nhạc được xuất bản. Điều đáng nói là số lượng thuật ngữ trong mỗi tập tài liệu này còn tồn tại một số hạn chế và thuật ngữ âm nhạc thể hiện trong các tập tài liệu chưa thống nhất, còn có hiện tượng một khái niệm âm nhạc nhưng thể hiện bằng nhiều thuật ngữ khác nhau. Ví dụ, cùng một lúc sử dụng các thuật ngữ tiếng Việt như “hài âm”, “hòa âm”, “hài thanh” hoặc “hòa huyền” để chỉ khái niệm “harmony”. Bên cạnh đó, còn có nhiều thuật ngữ âm nhạc dài dòng, mang tính miêu tả nên dẫn đến khó nhớ. Ví dụ, các thuật ngữ âm nhạc như “bản nhạc gồm hai giọng hoặc hai nhạc khí, có thể có các nhạc khí khác đệm theo”, “một loại tác phẩm cho đàn phím”, mang tính miêu tả, giải thích nhiều hơn là biểu hiện khái niệm. Ngoài ra, việc phiên chuyển các thuật ngữ âm nhạc từ các ngôn ngữ nước ngoài trong đó có tiếng Anh sang tiếng Việt cũng chưa thống nhất. Thực trạng sơ bộ nêu trên về hệ thống thuật ngữ âm nhạc đặt ra nhu cầu cấp thiết là, cần có công trình nghiên cứu một cách toàn diện về hệ thống thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt nhằm dựa trên cơ sở lý thuyết để chỉ ra đặc điểm cấu tạo, ngữ nghĩa, phương thức định danh của thuật ngữ âm nhạc. Trên cơ sở đó đề xuất định hướng chuẩn hóa thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt dưới góc độ các tiêu chí ngôn ngữ học. Với lĩnh vực âm nhạc, bên cạnh mục đích đề xuất chuẩn hóa, còn có thể tìm hiểu đặc trưng tư duy, năng lực tri nhận, văn hóa dân tộc của thuật ngữ. Xuất phát từ những lí do nêu trên, chúng tôi đã lựa chọn đề tài nghiên cứu “ Đối chiếu thuật ngữ âm nhạc Việt - Anh” làm đề tài luận án của mình. 2 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Luận án được nghiên cứu nhằm đạt những mục đích sau: Thứ nhất, chỉ ra điểm tương đồng và khác biệt của hệ thuật ngữ âm nhạc trong tiếng Việt và tiếng Anh trên các phương diện đặc điểm cấu tạo, ngữ nghĩa và định danh. Thứ hai, chỉ ra đặc đặc điểm văn hóa, lịch sử hàm chứa trong hệ thuật ngữ âm nhạc Việt - Anh Thứ ba, đề xuất định hướng chuẩn hóa thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt theo các tiêu chí của ngôn ngữ học. Hy vọng luận án hoàn thành sẽ cung cấp một tài liệu tham khảo cần thiết cho công tác nghiên cứu thuật ngữ, giảng dạy và dịch thuật tiếng Anh, nhất là tiếng Anh ở các trường chuyên về lĩnh vực âm nhạc ở Việt Nam. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được các mục đích nghiên cứu đặt ra, luận án cần phải giải quyết các nhiệm vụ sau: Điểm lại tình hình nghiên cứu về thuật ngữ nói chung, thuật ngữ âm nhạc nói riêng trên thế giới và ở Việt Nam nhằm chỉ ra khoảng trống nghiên cứu cần tiếp tục được thực hiện. Hệ thống hóa các vấn đề lí luận liên quan đến chủ đề của luận án nhằm tạo cơ sở lý thuyết cho công tác nghiên cứu. Khảo sát, phân tích hệ thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh trên các phương diện: nhận diện thuật ngữ, các kiểu cấu tạo thuật ngữ, đặc điểm ngữ nghĩa của thuật ngữ, các con đường hình thành thuật ngữ và các phương thức định danh thuật ngữ nhằm chỉ ra điểm tương đồng và khác biệt giữa chúng. Từ kết quả nghiên cứu thu được trên các phương diện nêu trên chỉ ra những đặc điểm văn hóa, lịch sử hàm chứa trong hệ thuật ngữ âm nhạc Việt - Anh. Chỉ ra những vấn đề còn tồn tại trong hệ thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt trên cơ sở dữ liệu được khảo sát và đề xuất định hướng chuẩn hóa dưới góc nhìn ngôn ngữ học. 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh. Thuật ngữ âm nhạc trong hai ngôn ngữ này được xem xét trong mối tương quan trên các phương diện cấu trúc, ngữ nghĩa, định danh và qua đó bước đầu tìm hiểu về hàm ý văn hóa dân tộc thể hiện trong hệ thuật ngữ. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Hệ thống thuật ngữ âm nhạc bao gồm tất cả các thuật ngữ trong lĩnh vực âm nhạc mà chúng lại có thể phân thành nhiều chuyên ngành hẹp. Do đó, chúng tôi xác định đối tượng nghiên cứu của luận án là các thuật ngữ âm nhạc thuộc phân môn Lý thuyết âm nhạc, thể loại, hình thức âm nhạc và nhạc cụ. Căn cứ vào nguồn tư liệu thu thập được và căn cứ vào mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu, trong luận án này chúng tôi đã khảo sát 2306 thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và 2306 thuật ngữ âm nhạc tiếng Anh. Nội dung nghiên cứu của luận án là đối chiếu thuật ngữ âm nhạc trong tiếng Việt và tiếng Anh. Dưới góc nhìn ngôn ngữ học, luận án chỉ đối chiếu hai hệ thuật ngữ này trên các phương diện đặc điểm cấu tạo, ngữ nghĩa và định danh. Trong nghiên cứu đối chiếu có đối chiếu chi tiết và đối chiếu tổng thể. Luận án được thực hiện theo hướng đối chiếu tổng thể theo từng vấn đề đã nêu ở trên. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Phương pháp nghiên cứu Để đạt được mục đích và thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu đặt ra, chúng tôi sử dụng các phương pháp và thủ pháp nghiên cứu sau đây: 4.1.1. Phương pháp đối chiếu Phương pháp đối chiếu là phương pháp chủ đạo của luận án và được sử dụng để so sánh, đối chiếu hệ thuật ngữ âm nhạc trong tiếng Việt và tiếng Anh nhằm chỉ ra điểm tương đồng và khác biệt về đặc điểm cấu tạo, ngữ nghĩa và phương thức định danh giữa hai hệ thuật ngữ này. Trong quá trình tiến hành 4 nghiên cứu đối chiếu, tiếng Việt được chọn làm ngôn ngữ cơ sở chỉ đạo và tiếng Anh được chọn làm phương tiện, là điều kiện cho phép làm sáng tỏ đặc điểm của ngôn ngữ đối tượng. 4.1.2. Phương pháp miêu tả Phương pháp miêu tả được sử dụng để miêu tả đặc điểm cấu tạo, đặc điểm ngữ nghĩa và định danh của thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh dựa trên số liệu thống kê tổng hợp được nhằm chỉ ra điểm tương đồng và khác biệt giữa chúng. 4.1.3. Phương pháp phân tích thành tố trực tiếp Phương pháp phân tích thành tố trực tiếp được sử dụng trong luận án để phân tích các kiểu cấu tạo của thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh, xác định các thành tố cấu tạo nên thuật ngữ âm nhạc. Trên cơ sở đó chỉ ra các nguyên tắc tạo thành thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh. Ngoài ra, phương pháp phân tích thành tố trực tiếp còn được áp dụng để chỉ ra những đặc điểm định danh của hệ thuật ngữ âm nhạc Việt - Anh. Ngoài ba phương pháp nghiên cứu chủ đạo nêu trên, trong quá trình thực hiện luận án thủ pháp thống kê được sử dụng nhằm thống kê tần số xuất hiện và tỉ lệ phần trăm của các thành tố cấu tạo, từ loại, mô hình cấu tạo, mô hình định danh, các đặc trưng định danh thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh. Kết quả số liệu thống kê được hiển thị dưới dạng các bảng biểu. Ngoài ra, thủ pháp thống kê còn được sử dụng vào việc thống kê các thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt trong số thuật ngữ được khảo sát chưa đạt chuẩn theo các tiêu chí ngôn ngữ học để làm căn cứ đề xuất định hướng chuẩn hóa. Thủ pháp thống kê giúp chúng tôi từ nghiên cứu định lượng đến nghiên cứu định tính, làm rõ đặc điểm của thuật ngữ âm nhạc trong tiếng Việt và tiếng Anh. 4.2. Tư liệu nghiên cứu Tư liệu phục vụ cho mục đích nghiên cứu của luận án là các thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh được thu thập từ nhiều nguồn khác nhau bao gồm các cuốn từ điển thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt; từ điển đối chiếu thuật ngữ âm nhạc Việt-Anh, Anh-Việt; từ điển thuật ngữ âm nhạc Anh-Anh, từ điển đối chiếu 5 thuật ngữ âm nhạc tiếng Anh với các ngôn ngữ khác như Pháp, Ý, Đức; các tạp chí âm nhạc bằng tiếng Việt và tiếng Anh; các cuốn giáo trình, sách chuyên khảo bằng tiếng Việt và tiếng Anh. Sở dĩ chúng tôi cố gắng thu thập thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt và tiếng Anh từ nhiều nguồn tư liệu khác nhau là nhằm làm phong phú, đa dạng nguồn dữ liệu. Bên cạnh đó, chúng tôi xác định nếu chỉ thu thập thuật ngữ âm nhạc từ các cuốn từ điển thì sẽ rất khó xác định được toàn cảnh bức tranh về thực trạng sử dụng thuật ngữ âm nhạc bởi các nhà chuyên môn và cũng sẽ khó phát hiện những vấn đề còn tồn tại cần điều chỉnh đối với hệ thuật ngữ này trong bối cảnh toàn cầu hóa và quốc tế hóa hiện nay. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Đây là công trình đầu tiên ở Việt Nam nghiên cứu đối chiếu một cách toàn diện và có hệ thống đặc điểm hệ thuật ngữ âm nhạc Việt - Anh trên các phương diện cấu tạo, ngữ nghĩa, đặc điểm định danh và đề xuất định hướng chuẩn hóa hệ thuật ngữ này. Đặc biệt, lần đầu tiên, trong công trình này, khía cạnh đặc điểm văn hóa, lịch sử xã hội, phương thức tư duy liên tưởng, … phản ánh qua hệ thuật ngữ được chú ý nghiên cứu. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận Về mặt lý luận, trước hết, luận án góp phần hệ thống hóa các vấn đề lí luận liên quan đến thuật ngữ nhằm đóng góp thêm tư liệu phục vụ cho công tác nghiên cứu thuật ngữ nói chung và thuật ngữ âm nhạc nói riêng. Ngoài ra, từ việc chỉ ra những đặc điểm ngôn ngữ của hệ thuật ngữ âm nhạc trong tiếng Việt và tiếng Anh, luận án góp phần làm sáng tỏ thêm các luận điểm đại cương về đặc điểm chung của thuật ngữ. Kết quả nghiên cứu của luận án còn góp phần vào việc xây dựng lí thuyết chung về chuẩn hóa thuật ngữ. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Về mặt thực tiễn, kết quả nghiên cứu của luận án sẽ góp phần thiết thực vào việc chỉnh lí và chuẩn hóa thuật ngữ âm nhạc phục vụ cho mục đích phát triển 6 của ngành âm nhạc nói chung, ngành âm nhạc Việt Nam nói riêng đáp ứng nhu cầu hội nhập, nhằm phát triển đất nước hiện nay. Mặt khác, những điểm tương đồng và khác biệt về đặc điểm cấu tạo, ngữ nghĩa và định danh của thuật ngữ âm nhạc Việt - Anh được chỉ ra trong luận án sẽ giúp ích cho công tác dịch thuật, công tác giảng dạy, biên soạn tài liệu tiếng Anh chuyên ngành âm nhạc cho sinh viên khối các trường nghệ thuật cũng như công tác biên soạn từ điển thuật ngữ âm nhạc Anh - Việt, Việt - Anh. 7. Cơ cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận án được cấu trúc thành bốn chương, cụ thể như sau: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu Chương 2: Các vấn đề lí luận liên quan đến luận án Chương 3: Đối chiếu đặc điểm cấu tạo và đặc điểm ngữ nghĩa của thuật ngữ âm nhạc Việt - Anh Chương 4: Đối chiếu đặc điểm định danh của thuật ngữ âm nhạc Việt - Anh và vấn đề chuẩn hóa thuật ngữ âm nhạc tiếng Việt 7 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Trong chương này, chúng tôi tiến hành khảo cứu các công trình đã được thực hiện liên quan đến đề tài với mục đích chỉ ra những khoảng trống nghiên cứu để luận giải tường minh hơn lý do chúng tôi thực hiện công trình nghiên cứu của mình. 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu về thuật ngữ ở nước ngoài và ở Việt Nam 1.1.1. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ ở nước ngoài Ngành thuật ngữ học bắt đầu được hình thành vào những năm 1930 và đã trải qua các giai đoạn phát triển cùng với sự phát triển chung của xã hội loài người. Trong quá trình đó, thuật ngữ học đã có bước chuyển mình từ chỗ mang tính chất nghiệp dư trở thành một ngành khoa học thực sự, ngày càng thu hút được mối quan tâm nghiên cứu của các nhà khoa học trên thế giới. Trước khi thuật ngữ học trở thành một ngành khoa học thực sự như ngày nay, từ buổi sơ khai đã có những hoạt động nghiên cứu liên quan đến thuật ngữ. Vào thế kỷ 18, nhà khoa học Lavoisier và Berthollet trong quá trình tiến hành các nghiên cứu thuộc lĩnh vực hóa học đã đặt mối quan tâm vào việc định danh thuật ngữ thuộc ngành này. Tiếp đó, do tác động của quá trình quốc tế hóa khoa học, vào thế kỷ 19, các nhà khoa học thuộc các lĩnh vực khác nhau như Thực vật học, Động vật học cũng nhận thấy nhu cầu về việc đặt tên cho các thuật ngữ thuộc chuyên ngành phục vụ nhu cầu trao đổi chuyên môn tại các hội thảo khoa học quốc tế. Thế kỷ 19 với sự phát triển nhanh chóng của khoa học, công nghệ đã đặt ra nhu cầu không chỉ về việc đặt tên khái niệm chuyên môn mà còn đòi hỏi có sự thống nhất trong việc sử dụng các khái niệm đó. Người đặt nền móng cho sự phát triển của ngành thuật ngữ học là nhà khoa học người Áo E. Wuster (1898 1977). Ông đã tiến hành đề tài nghiên cứu luận án tiến sỹ về lĩnh vực thuật ngữ vào năm 1931. Trong công trình nghiên cứu của mình, ông đã đề xuất các phương pháp hệ thống hóa thuật ngữ và thiết lập các nguyên tắc làm việc với 8 thuật ngữ và các phương pháp xử lý dữ liệu liên quan đến thuật ngữ. Công trình nghiên cứu của E. Wuster đầu tiên được dịch sang tiếng Nga, sau đó là nhiều ngôn ngữ khác. Từ đây, thuật ngữ học đã thu hút được mối quan tâm của các nhà nghiên cứu trên thế giới. Có thể nói, chính công trình nghiên cứu của E. Wuster đã đặt nền móng cho sự phát triển của ngành thuật ngữ học mà bằng chứng là ba trường phái nghiên cứu thuật ngữ đã ra đời, đó là: Trường phái nghiên cứu thuật ngữ Áo, trường phái nghiên cứu thuật ngữ Xô Viết và Trường phái thuật ngữ Cộng hòa Séc. Thế kỷ 20 với sự phát triển và tiến bộ vượt bậc của khoa học - công nghệ, một lần nữa đặt ra nhu cầu lớn đối với ngành thuật ngữ học trong việc xây dựng, chuẩn hóa và thống nhất khái niệm khoa học. Trong thời kỳ này, các ngân hàng dữ liệu về thuật ngữ được thiết lập trên máy tính lần đầu tiên xuất hiện, sự kết hợp sử dụng các nguyên tắc xử lý dữ liệu mang tính quốc tế liên quan đến thuật ngữ được tiến hành và các phương pháp chuẩn hóa thuật ngữ được đề xuất [Dẫn theo 116]. Điều đáng lưu ý là, ở thời kỳ này thuật ngữ học chưa thực sự thu hút được sự quan tâm của các nhà khoa học xã hội nói chung, các nhà ngôn ngữ học nói riêng mà chủ yếu là mối quan tâm từ phía các nhà chuyên môn hoạt động trong các lĩnh vực khoa học khác nhau. Thời kỳ vàng son của ngành thuật ngữ học là giai đoạn từ năm 1975 đến năm 1985. Sự phát triển rực rỡ của ngành thuật ngữ học trong thời kỳ này được đánh dấu bởi sự ra đời của số lượng lớn các công trình nghiên cứu về thuật ngữ, trong đó phải kể đến các công trình nghiên của các nhà khoa học Xô Viết với các tác giả như Lotte, A.A. Reorfomaxki, T. Kogotkova, A.S. Gerd, … Cũng trong thời kỳ này, ở Liên Xô, một số hội nghị, hội thảo về thuật ngữ được tổ chức, hàng chục chuyên khảo liên quan đến thuật ngữ ra đời, khoảng 20 tuyển tập các bài báo được xuất bản và hơn 100 luận án phó tiến sỹ và tiến sỹ về thuật ngữ đã bảo vệ thành công, hàng nghìn cuốn từ điển về thuật ngữ thuộc các chuyên ngành khoa học khác nhau đã được biên soạn [Dẫn theo 73]. Trong các công trình nghiên cứu của mình về thuật ngữ, các nhà nghiên cứu Xô Viết đã thảo luận về định nghĩa thuật ngữ, tiêu chuẩn, chức năng của thuật ngữ, phân biệt 9 thuật ngữ với danh pháp, thuật ngữ với từ thông thường và vấn đề chuẩn hóa thuật ngữ. Từ năm 1985 đến nay, thuật ngữ học vẫn tiếp tục phát triển cùng với sự phát triển chung của xã hội. Các vấn đề thuộc thuật ngữ học lí thuyết vẫn được tiếp tục bàn luận, nhưng thuật ngữ học ứng dụng ngày càng được chú ý quan tâm nhiều hơn [116], [131], [137]. Đáng lưu ý là cuốn “Thuật ngữ học: Lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và ứng dụng” (Terminology: Theory, methods and applications) của tác giả M.Teresa Cabre‟ [116]. Với cấu trúc bao gồm 7 chương viết bằng tiếng Anh, trong công trình nghiên cứu này M.Teresa Cabre‟ ngoài việc đưa ra một bức tranh tổng quan về ngành thuật ngữ học nhìn từ khía cạnh chính trị, xã hội, khoa học (chương 1) đã trình bày khá chi tiết các vấn đề lí luận cốt lõi liên quan đến thuật ngữ học như: Thuật ngữ học - một lĩnh vực nghiên cứu mang tính chất liên ngành (chương 2), các cơ sở hình thành ngành thuật ngữ học (chương 3), thuật ngữ học ứng dụng (chương 4), thuật ngữ học máy tính trình bày các phương pháp xây dựng ngân hàng dữ liệu thuật ngữ trên máy tính (chương 5), thuật ngữ và vấn đề chuẩn hoá thuật ngữ (chương 6) và thuật ngữ học chuyên nghiệp - trình bày vai trò của nhà thuật ngữ học trong công tác xây dựng thuật ngữ khoa học (chương 7). Đặc biệt, một số công trình nghiên cứu đối chiếu trường hợp về thuật ngữ trong các ngôn ngữ đã được tiến hành. Mới nhất là năm 2013, công trình nghiên cứu “Phân tích đối chiếu hệ thuật ngữ trắc địa trong tiếng Anh và tiếng Ba Lan” do Ewelina Kwiatek thực hiện đã được công bố. Trong công trình nghiên cứu của mình, tác giả đã tiến hành khảo sát, phân tích đối chiếu để chỉ ra điểm tương đồng và khác biệt giữa hệ thuật ngữ thuộc chuyên ngành Trắc địa trong tiếng Anh và tiếng Ba Lan. Để đạt được mục đích nêu trên, Ewelina Kwiatek đã nghiên cứu đặc điểm cấu tạo của hai hệ thuật ngữ này và đặc điểm định danh của chúng. Từ những điểm tương đồng và khác biệt của hai hệ thuật ngữ, tác giả đã đề xuất một số phương pháp giúp cho công tác phiên chuyển thuật ngữ chuyên ngành Trắc địa từ tiếng Anh sang tiếng Ba Lan và ngược lại [127]. Ngoài ra, vấn đề lí luận và thực tiễn của thuật ngữ gần đây đã 10 được các nhà nghiên cứu trên thế giới bàn luận qua các bài viết khoa học đăng trên các tạp chí chuyên ngành [113], 114], [117], [123], [130]. Như vậy, qua khảo sát quá trình phát triển của thuật ngữ trên đây, chúng tôi đồng tình với quan điểm của Auger [Dẫn theo 116] khi tác giả chỉ ra bốn giai đoạn phát triển cơ bản của thuật ngữ trên thế giới như sau: Thời kỳ khởi nguyên (The origin), (1930 - 1960); Thời kỳ cấu trúc (The structuring), (1960 - 1975); Thời kỳ bùng nổ (The boom), (1975 - 1985); Thời kỳ phát triển mở rộng (The expansion), (1985 đến nay). Tóm lại, thuật ngữ học trên thế giới đã có một quá trình phát triển khá lâu dài, cùng với những bước thăng trầm của lịch sử. Đến nay, thuật ngữ học thế giới vẫn đang hoạt động như một ngành khoa học độc lập và đang trên con đường phát triển song hành với những bước phát triển của xã hội hiện đại. 1.1.2. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ ở Việt Nam Ở Việt Nam, thuật ngữ tiếng Việt phát triển chậm so với thế giới. Mãi đến đầu thế kỷ 20 mới có một số thuật ngữ xuất hiện lẻ tẻ. Những năm 30 của thế kỷ XX, với phong trào cách mạng nêu cao chủ trương đúng đắn “tranh đấu vì tiếng nói, chữ viết”, thuật ngữ khoa học mới dần được chú ý quan tâm. Lúc này, lác đác trên các tạp chí đã có những bài viết bàn về thuật ngữ khoa học. Đáng chú ý nhất vào thời điểm này là quan điểm về thuật ngữ của Hoàng Xuân Hãn được trình bày trong cuốn “Danh từ khoa học” (1942). Trong công trình nghiên cứu của mình, tác giả đã đưa ra tám “tính cách” cho thuật ngữ và ba phương sách đặt thuật ngữ khoa học bao gồm: (1) Phương sách dùng tiếng thông thường, (2) Phương sách phiên âm và (3) Phương sách lấy gốc chữ nho. Từ những vấn đề lí thuyết đó, Hoàng Xuân Hãn đã xây dựng nên cuốn thuật ngữ đối chiếu Pháp Việt đầu tiên về các môn Toán, Lý, Hóa, Cơ và Thiên văn, sử dụng cho bậc trung học. Có thể nói, đây là lần đầu tiên một số vấn đề lí luận về thuật ngữ được đưa ra bàn luận một cách có hệ thống và hết sức công phu, có ý nghĩa lan tỏa và thắp sáng cho những mối quan tâm tiếp theo đến lĩnh vực thuật ngữ của các nhà Việt ngữ học. Bởi vì, nối tiếp công trình của Hoàng Xuân Hãn, một số học giả 11 khác cũng đã biên soạn những tập thuật ngữ như cuốn Danh từ thực vật của Nguyễn Hữu Quán và Lê Văn Căn, cuốn Tủ sách nông học Việt Nam của Đào Văn Tiến và cuốn Danh từ vạn vật học của Tổng hội sinh viên cứu quốc. Cách mạng tháng Tám thành công, vị thế của tiếng Việt dần được lấy lại khi nó trở thành ngôn ngữ chính thức của một nhà nước độc lập, có chủ quyền. Trong bối cảnh đó, số lượng thuật ngữ thuộc các lĩnh vực khác nhau như chính trị, kinh tế, quân sự, văn hóa, nghệ thuật, giáo dục, v.v … phát triển ngày càng mạnh mẽ. Từ đây, trên cả hai miền Bắc - Nam đều có những hoạt động quy mô, cụ thể hướng vào việc nghiên cứu xây dựng và chuẩn hóa thuật ngữ. Một điểm mốc quan trọng là vào những năm đầu thập kỷ 60 của thế kỷ XX, Hội đồng thuật ngữ - từ điển khoa học thuộc Ủy ban Khoa học Nhà nước do Giáo sư Nguyễn Khánh Toàn làm chủ tịch đã được thành lập. Đặc biệt, Hội nghị bàn về vấn đề xây dựng thuật ngữ khoa học, trong đó trọng tâm là vấn đề xây dựng thuật ngữ khoa học nước ngoài đã được tổ chức vào cuối tháng 12 năm 1964. Tham gia hội nghị này có lãnh đạo của Ủy ban Khoa học xã hội Nhà nước và hàng trăm cán bộ gồm các nhà nghiên cứu khoa học, các giáo sư, giảng viên, dược sỹ, kỹ sư và các nhà hoạt động văn hóa. Tiếp đến tháng 5 năm 1965, Ủy ban Khoa học Nhà nước lại triệu tập Hội nghị gồm khoảng một trăm cán bộ khoa học chuyên môn thuộc các ngành để trưng cầu ý kiến nhằm thông qua dự án về Quy tắc phiên thuật ngữ nước ngoài (gốc Ấn - Âu) ra tiếng Việt. Nội dung cơ bản của bản quy tắc này là “căn cứ vào những tiêu chuẩn cần thiết của thuật ngữ khoa học là khoa học, dân tộc, đại chúng thì việc phiên thuật ngữ khoa học nước ngoài là vấn đề sử dụng thuật ngữ đó một cách sáng tạo, làm cho chúng trở thành thuật ngữ dân tộc ta, đồng hóa vào tiếng Việt” [51, tr.46-54]. Nếu như ở miền Bắc, quá trình phát triển của tiếng Việt nói chung, thuật ngữ tiếng Việt nói riêng bị ảnh hưởng bởi thời kỳ nô dịch văn hóa Pháp thì ở miền Nam, dưới chế độ Mỹ - Ngụy, vị thế của tiếng Việt cũng bị ảnh hưởng. Vì vậy, trên tinh thần yêu nước, phát huy và gìn giữ giá trị văn hóa dân tộc, trong đó có việc gìn giữ sự trong sáng của tiếng Việt, xây dựng và phát triển thuật ngữ tiếng Việt được đặt ra như một nhiệm vụ cách mạng quan trọng, đòi hỏi giới 12