Tài liệu đời sống văn hoá ở thành phố bảo lộc, tỉnh lâm đồng hiện nay

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN ĐÌNH HOÀN ĐỜI SỐNG VĂN HOÁ Ở THÀNH PHỐ BẢO LỘC, TỈNH LÂM ĐỒNG HIỆN NAY Chuyên ngành : Văn hóa học Mã số : 60 31 06 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HÓA HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS, TS. PHẠM DUY ĐỨC HÀ NỘI - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu riêng của bản thân, dưới sự hướng dẫn của PGS, TS. Phạm Duy Đức. Các số liệu, kết quả trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của Luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào. Tôi chịu trách nhiệm hoàn toàn về lời cam đoan này! TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Đình Hoàn MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 Chương 1: ĐỜI SỐNG VĂN HÓA VÀ ĐẶC ĐIỂM KINH TẾ, XÃ HỘI Ở THÀNH PHỐ BẢO LỘC HIỆN NAY 8 1.1. Quan niệm về đời sống văn hóa 8 1.2. Đặc điểm kinh tế-xã hội Thành phố Bảo Lộc, tỉnh Lâm Đồng 20 1.3. Ý nghĩa của đời sống văn hoá trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của Thành phố Bảo Lộc hiện nay 30 Chương 2: THỰC TRẠNG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA THÀNH PHỐ BẢO LỘC HIỆN NAY 2.1. Nhận diện đời sống văn hoá ở thành phố Bảo Lộc 33 33 2.2. Đánh giá chung về thực trạng đời sống văn hóa của Thành phố Bảo Lộc, tỉnh Lâm Đồng hiện nay 2.3. Những vấn đề đặt ra 69 76 Chương 3: GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA CỦA THÀNH PHỐ BẢO LỘC TRONG THỜI GIAN TỚI 78 3.1. Dự báo xu hướng vận động đời sống văn hóa Thành phố Bảo Lộc trong thời gian tới 78 3.2. Phương hướng, nhiệm vụ phát triển đời sống văn hóa của Thành phố 80 3.3. Các giải pháp chủ yếu nâng cao chất lượng và hiệu quả phát triển đời sống văn hóa ở Thành phố Bảo Lộc trong thời gian tới 85 3.4. Một số kiến nghị và đề xuất 96 KẾT LUẬN 99 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 101 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN BCĐ : Ban chỉ đạo CBCC : Cán bộ công chức CLB : Câu lạc bộ CNXH : Chủ nghĩa xã hội CQĐV : Cơ quan đơn vị GĐVH : Gia đình văn hóa HĐND : Hội đồng nhân dân MTTQ : Mặt trận Tổ quốc TDTT : Thể dục thể thao TH : Tiểu học THCS : Trung học cơ sở THPT : Trung học phổ thông UBND : Ủy ban nhân dân VHTT : Văn hóa Thể thao UNESCO : Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hoá của Liên Hợp Quốc DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, BẢNG BIỂU TRONG LUẬN VĂN Trang Biểu đồ 2.1: Ý kiến của người dân về việc đến với các cơ sở tôn giáo 37 Biểu đồ 2.2: Ý kiến đánh giá của người dân về các thiết chế văn hóa 47 Biểu đồ 2.3: Ý kiến đánh giá của người dân về các dịch vụ y tế 57 Biểu đồ 2.4: Ý kiến đánh giá của người dân về vai trò lãnh đạo của chi bộ trong việc xây dựng đời sống văn hóa ở địa phương 67 Biểu đồ 2.5: Ý kiến đánh giá của người dân về vai trò lãnh đạo của chính quyền trong việc xây dựng đời sống văn hóa ở địa phương Bảng 2.1: Số liệu tổng hợp về tín đồ, chức sắc, cơ sở thờ tự 68 35 Bảng 2.2: Tổng hợp số liệu thiết chế hội trường thôn, Tổ dân phố trên địa bàn Thành phố Bảo Lộc 46 Bảng 2.3: Số lượng hoạt động khám và chữa bệnh 55 Bảng 2.4: Tổng hợp số liệu hộ gia đình văn hoá (2005-2013) 61 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Văn hóa có vai trò rất quan trọng trong đời sống xã hội, Đảng và Nhà nước ta luôn coi trọng sự nghiệp xây dựng và phát triển văn hóa, đã xác định vị trí và vai trò quan trọng của văn hóa vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội. Từ năm 1986 đến nay, quan điểm của Đảng ta về văn hóa tiếp tục được bổ sung và phát triển trong các văn kiện của Đảng qua các Đại hội và Hội nghị Trung ương. Đại hội VIII của Đảng chỉ rõ phát triển văn hóa, xây dựng con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của công cuộc đổi mới. Hội nghị Trung ương năm khóa VIII đã ban hành Nghị quyết về Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Đây là Nghị quyết có ý nghĩa chiến lược về xây dựng và phát triển văn hóa của nước ta trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Đại hội lần thứ X của Đảng khẳng định tiếp tục phát triển sâu rộng và nâng cao chất lượng nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, gắn kết chặt chẽ và đồng bộ hơn với phát triển kinh tế - xã hội, làm cho văn hoá thấm sâu vào mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Đại hội XI của Đảng vừa qua lại tiếp tục khẳng định: Xây dựng nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, phát triển toàn diện, thống nhất trong đa dạng, thấm nhuần sâu sắc tinh thần nhân văn, dân chủ, tiến bộ; làm cho văn hoá gắn kết chặt chẽ và thấm sâu vào toàn bộ đời sống xã hội, trở thành nền tảng tinh thần vững chắc, sức mạnh nội sinh quan trọng của phát triển [18, tr.75-76]. Xác định nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc là một trong tám đặc trưng của chủ nghĩa xã hội mà chúng ta đang xây dựng. Để xây dựng và phát triển nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc cần phải tập trung sức mạnh của toàn Đảng, của bộ máy Nhà nước, các đoàn thể chính trị-xã hội và toàn thể các tầng lớp nhân dân, làm cho văn hóa thấm sâu vào toàn bộ đời sống và hoạt động của cá nhân và cộng đồng, phản ánh chất lượng và trình độ sống của xã hội, xây dựng đời sống tinh thần cao đẹp, 2 khoa học phát triển, phục vụ đắc lực cho sự nghiệp đổi mới đất nước, làm cho văn hóa thực sự trở thành môi trường nhân văn, trở thành động lực thúc đẩy kinh tế-xã hội phát triển. Đời sống văn hóa là một bộ phận của đời sống xã hội, phản ánh nhu cầu văn hoá của xã hội. Trong công cuộc đổi mới hiện nay, cùng với sự biến đổi mạnh mẽ trên các lĩnh vực chính trị, kinh tế, thì lĩnh vực văn hóa - xã hội cũng đang có sự biến đổi sâu sắc. Công tác xây dựng đời sống văn hoá ở cơ sở đã được các cấp uỷ đảng, chính quyền, các đoàn thể và quần chúng nhân dân quan tâm xây dựng rộng khắp trên mọi miền đất nước, tạo nên sự thay đổi của cộng đồng dân cư, nhất là ở cơ sở. Đời sống văn hoá ở cơ sở đã được nâng lên tác động đến nhiều lĩnh vực, góp phần phát huy dân chủ ở cơ sở, ổn định chính trị, giữ gìn an ninh, trật tự an toàn xã hội, đấu tranh phòng chống các tệ nạn xã hội. Thông qua việc xây dựng đời sống văn hoá ở cơ sở, các yếu tố văn hoá và nhân tố con người đã được phát huy tạo ra động lực thúc đẩy kinh tế phát triển, góp phần xoá đói giảm nghèo, giải quyết các chính sách xã hội, thực hiện các mục tiêu phát triển văn hoá, làm cho văn hoá thấm sâu vào mọi hoạt động xã hội, từng bước xây dựng nếp sống văn minh và môi trường văn hoá tinh thần lành mạnh; góp phần giữ gìn và phát huy các giá trị tốt đẹp của văn hoá dân tộc, nâng cao đời sống tinh thần cho các tầng lớp cư dân. Ở miền núi, vùng sâu, vùng xa, đời sống văn hóa tuy còn thấp so với đô thị và đồng bằng nhưng đã có những cải thiện đáng kể. Tuy nhiên, đi liền với sự phát triển thì đời sống văn hóa đang đặt ra nhiều vấn đề, chất lượng xây dựng đời sống văn hóa còn nhiều hạn chế. Đó là sự xuống cấp về đạo đức, lối sống của một bộ phận xã hội ảnh hưởng tiêu cực đến đời sống tinh thần và môi trường văn hóa của cộng đồng. Bảo Lộc là một thành phố trẻ của tỉnh Lâm Đồng, thuộc đô thị miền núi của khu vực nam Tây Nguyên, nằm trên cao nguyên Di Linh, là trung tâm kinh tế khu vực phía Nam của Tỉnh. Tuy là một thành phố đô thị loại 3, nhưng Bảo Lộc lại là thành phố có tính chất đặc thù riêng, hoàn toàn khác so với các 3 thành phố khác trong cả nước. Đó là thành phố miền núi vừa có thành thị và nông thôn, với 11 đơn vị hành chính, gồm 6 phường và 5 xã; là địa bàn cư trú của 26 dân tộc anh em sinh sống. Với 4 tôn giáo chính gồm Phật giáo, Công giáo, Tin lành, Cao đài, trong đó tín đồ các tôn giáo chiếm tỷ lệ trên 66% dân số toàn Thành phố hiện nay. Trong những năm qua, dưới sự lãnh đạo của Đảng bộ thành phố Bảo Lộc, nhân dân Bảo Lộc không ngừng phấn đấu, thi đua lao động sản xuất, xây dựng phát triển kinh tế - xã hội nhằm thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng bộ thị xã (nay là thành phố) lần thứ III, Nghị quyết Đảng bộ thành phố Bảo Lộc lần thứ IV nhiệm kỳ 2010-2015 và Nghị quyết 07-NQ/TU của Ban thường vụ Tỉnh ủy về “Phát triển thành phố Bảo Lộc trở thành trung tâm dịch vụ công nghiệp của tỉnh giai đoạn 2011-2015”. Với sự lãnh đạo của các cấp chính quyền địa phương, các tầng lớp nhân dân, các dân tộc, các tôn giáo trên địa bàn thành phố đã đoàn kết, đồng thuận vượt qua mọi khó khăn hoàn thành các nhiệm vụ chính trị, kinh tế, văn hóa xã hội, quốc phòng an ninh trong từng năm. Cùng với đó, đời sống văn hóa vật chất và tinh thần của nhân dân trên địa bàn không ngừng được nâng lên. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, đời sống văn hóa trên địa bàn còn có những hạn chế nhất định, đòi hỏi cần phải nghiên cứu, chỉ rõ những nguyên nhân, đề xuất các giải pháp góp phần nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho các tầng lớp nhân dân trên địa bàn. Là người đang công tác trong ngành văn hóa thông tin tại Thành phố Bảo Lộc, tôi chọn đề tài “Đời sống văn hóa ở thành phố Bảo Lộc, tỉnh Lâm Đồng hiện nay” làm Luận văn tốt nghiệp Thạc sĩ chuyên ngành Văn hóa học tại Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Cho đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu về đời sống văn hóa ở những khía cạnh khác nhau, trong đó tiêu biểu là một số công trình sau đây: - Về sách: Cuốn “Văn hóa một số vấn đề lý luận” của PGS. Trường Lưu, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1999; “Mấy vấn đề lý luận và thực tiễn xây dựng 4 văn hóa ở nước ta hiện nay” của GS, TS. Hoàng Vinh, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 1999; “Một số kinh nghiệm xây dựng đời sống văn hoá cơ sở” của Bộ Văn hoá - Thông tin nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xuất bản, Hà Nội, 2001; “Báo cáo tổng kết Đời sống văn hoá và xu hướng phát triển văn hoá một số dân tộc vùng Tây Bắc, Tây Nguyên, Tây Nam Bộ trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá” của GS, TS. Trần Văn Bính thuộc chương trình khoa học công nghệ cấp Nhà nước KX-05, Hà Nội, 2005;“Cẩm nang Văn hoá ứng xử và giao tiếp công sở” của Võ Bá Đức, Nxb Văn hoá Thông tin, 2009; Truyền thống cách mạng của Đảng bộ và nhân dân các dân tộc huyện Bảo Lộc (1930 - 1975); Lịch sử Đảng bộ thị xã Bảo Lộc (1975 - 2000); đề tài khoa học “Những giải pháp thúc đẩy phong trào toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa, đưa kết luận hội nghị Trung ương X (khóa IX) về văn hóa đi nhanh vào cuộc sống” của Ban tuyên giáo Trung ương, Mã số KHBĐ (2006) - 11 - Về Luận văn Thạc sĩ: Đã có một số luận văn Thạc sĩ viết về lĩnh vực này, tiêu biểu là: “Đời sống văn hóa của dân tộc Mông ở tỉnh Hà Giang hiện nay” của Vũ Thị Hòa, luận văn Thạc sĩ Văn hóa học, Học viện Chính trịHành chính Quốc gia Hồ Chí Minh năm 2008; “Đời sống văn hóa ở nông thôn huyện Chương Mỹ, thành phố Hà Nội hiện nay” của Lê Thị Thanh Nhàn, luận văn Thạc sĩ Văn hóa học, Học viện chính trị - Hành chính Quốc gia Hồ Chí Minh năm 2011… - Về báo, tạp chí: Có một số bài viết của các tác giả đăng trên Tạp chí Xây dựng đời sống văn hóa, như: “Chăm lo xây dựng, phát triển văn hóa trong thời kỳ đẩy mạnh CNH, HĐH đất nước” của PGS, TS. Phạm Duy Đức (Học viện Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh), số 102, 2010; “Vấn đề văn hóa, văn học nghệ thuật trong các văn kiện Đại hội lần thứ XI của Đảng” của GS, TS. Đinh Xuân Dũng, số 109, 2011; “Bảo tồn phát triển văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam trong thời kỳ hội nhập” của Ngô Quang Hưng, Phó vụ trưởng Vụ văn hóa dân tộc - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, số 78, 2008; “Vai trò của văn hóa trong quá trình phát triển đất nước” của TS. Vũ Ngọc Am, số 93, 2010; “Kết quả 10 năm thực hiện phong trào Toàn dân đoàn 5 kết xây dựng đời sống văn hóa ở Lâm Đồng” của Lê Văn Trình - Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Lâm Đồng, số 111, 2011; “Thị xã Bảo Lộc với phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” của Tạ Xuân Lý, số 86, 2009… Những công trình nghiên cứu trên đã góp phần làm rõ quan niệm về văn hóa và xây dựng đời sống văn hóa cả về lý luận và thực tiễn. Nhiều nghiên cứu đã đề cập đến những vấn đề chung của đời sống văn hóa cũng như việc xây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở. Đây là những nguồn tư liệu quý để tác giả luận văn này tiếp thu trong quá trình thực hiện đề tài của mình. Ngoài ra, còn có một số bài viết về địa phương Thành phố Bảo Lộc của tác giả luận văn đăng trên Tạp chí Xây dựng đời sống văn hóa của Cục văn hóa cơ sở - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch như: “Hiệu quả từ phong trào xây dựng gia đình văn hóa ở thị xã Bảo Lộc”, số 90, 2009; “Phong trào xây dựng Câu lạc bộ Gia đình văn hóa ở thị xã Bảo Lộc”, số 93, 2010; “Thành phố Bảo Lộc xây dựng nông thôn mới”, số 122, 2012; “Xã đạt chuẩn văn hóa ĐamB’ri”, số 124, 2012; “Phường II, thành phố Bảo Lộc đạt chuẩn văn hóa cấp tỉnh”, số 108, 2011; “Khu phố 5A, phường Lộc Sơn, Thành phố Bảo Lộc - điểm sáng xây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở”, số 109, 2011; “Làng văn hóa dân tộc Châu Mạ ĐamB’ri phát triển du lịch kết hợp bảo tồn văn hóa dân tộc”, số 104, 2011; bài “Bảo Lộc xây dựng cơ quan, đơn vị đạt chuẩn văn hóa” đăng trên Báo Đại biểu nhân dân, số 277, ra thứ 4, ngày 03/10/2012; bài Tiếp tục đẩy mạnh phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” ở thành phố Bảo Lộc, tỉnh Lâm Đồng đăng trên thông tin Văn hóa và phát triển của Viện Văn hóa và Phát triển, số 39, 2014… Tuy nhiên, đến nay vẫn chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách cụ thể, toàn diện, sâu sắc và trực tiếp đến đời sống văn hóa ở Thành phố Bảo Lộc, tỉnh Lâm Đồng. Cho nên, việc nghiên cứu đề tài “Đời sống văn hóa ở thành phố Bảo Lộc, tỉnh Lâm Đồng hiện nay” làm luận văn của bản thân là một nội dung mới, hoàn toàn không trùng lặp với những công trình viết về địa phương đã từng công bố. 6 3. Mục đích, nhiệm vụ của luận văn 3.1. Mục đích Trên cơ sở làm sáng tỏ một số lý luận và thực tiễn về đời sống văn hóa, vai trò của xây dựng đời sống văn hóa đối với việc phát triển kinh tế - xã hội, luận văn đi sâu đánh giá thực trạng đời sống văn hóa ở thành phố Bảo Lộc và đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao chất lượng xây dựng đời sống văn hóa ở thành phố Bảo Lộc, tỉnh Lâm Đồng hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ - Làm rõ khái niệm đời sống văn hóa, cấu trúc của đời sống văn hóa, vai trò của xây dựng đời sống văn hóa đối với phát triển kinh tế - xã hội làm cơ sở lý luận chung cho toàn bộ luận văn. - Đánh giá tổng quát thực trạng đời sống văn hóa trên địa bàn Thành phố Bảo Lộc từ năm 2005 đến nay, chỉ ra những thành tựu và hạn chế của địa phương trong việc xây dựng đời sống văn hóa. Từ đó, đúc rút kinh nghiệm và đề ra những giải pháp cơ bản nhằm nâng cao chất lượng xây dựng đời sống văn hóa hiện nay. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận văn 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đời sống văn hóa là một khái niệm rất rộng, bao gồm đời sống văn hóa của cá nhân, gia đình và cộng đồng gắn liền với hệ thống các giá trị, chuẩn mực, gắn liền với các hoạt động văn hóa, các quan hệ văn hóa, liên quan đến tư tưởng, tình cảm của xã hội. Vì điều kiện thời gian có hạn, trong khuôn khổ của một Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Văn hóa học, tôi xin phép chỉ đi sâu vào khảo sát đời sống văn hóa ở Thành phố Bảo Lộc trên một số lĩnh vực có tầm ảnh hưởng chung tới cộng đồng. Đó là các lĩnh vực sau: giáo dục đào tạo; tín ngưỡng tôn giáo; hoạt động văn hóa thông tin; thể dục thể thao; các thiết chế văn hóa; cảnh quan môi trường văn hóa; thực trạng chăm sóc sức khỏe và một số hoạt động khác. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: Thời gian khảo sát, đánh giá từ năm 2005 đến 2013, đây là thời gian 10 năm thành phố Bảo Lộc triển khai cuộc vận động toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư, 5 năm triển khai phong trào toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa, 15 năm thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa 7 VIII “về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc”; đồng thời là thời gian Đảng bộ, Chính quyền và các tầng lớp nhân dân trên địa bàn quyết tâm xây dựng Bảo Lộc đạt tiêu chí đô thị loại III và trở thành thành phố trực thuộc tỉnh Lâm Đồng. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận văn 5.1. Cơ sở lý luận Luận văn thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử; những quan điểm, chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước về văn hóa và xây dựng đời sống văn hóa. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Đề tài sử dụng phương pháp tổng hợp, phân tích, so sánh kết hợp với khảo sát điền dã, điều tra xã hội học, kết hợp phương pháp liên ngành và chuyên ngành để thực hiện mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu. Đề tài đã tiến hành xây dựng bảng hỏi, điều tra, tiến hành khảo sát 450 phiếu tại 3 đơn vị gồm Phường II, xã Lộc Thanh và xã Lộc Nga của Thành phố Bảo Lộc. 6. Những đóng góp về khoa học của luận văn - Góp phần hệ thống hóa một số vấn đề lý luận về đời sống văn hóa; khái quát một cách tương đối toàn diện về đời sống văn hóa Thành phố Bảo Lộc, tỉnh Lâm Đồng từ năm 2005 - 2013. - Trên cơ sở đánh giá thực trạng đời sống văn hóa ở địa phương, đề xuất một số giải pháp và kiến nghị nhằm góp phần nâng cao chất lượng đời sống văn hóa trên địa bàn Thành phố trong những năm tới. 7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Đề tài có thể làm tài liệu tham khảo phục vụ cho công tác nghiên cứu về đời sống văn hóa. - Kết quả của luận văn góp phần cung cấp cơ sở khoa học cho các cấp ủy Đảng và Chính quyền địa phương trong việc triển khai công tác xây dựng đời sống văn hóa ở địa phương trong thời gian tới. 8. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung luận văn gồm có 3 chương, 10 tiết. 8 Chương 1 ĐỜI SỐNG VĂN HÓA VÀ ĐẶC ĐIỂM KINH TẾ, XÃ HỘI Ở THÀNH PHỐ BẢO LỘC HIỆN NAY 1.1. QUAN NIỆM VỀ ĐỜI SỐNG VĂN HÓA 1.1.1. Văn hoá và đời sống văn hóa 1.1.1.1. Quan niệm về Văn hoá Văn hóa là một thuật ngữ được sử dụng rộng rãi và phổ biến trong cuộc sống hằng ngày và trong ngôn ngữ khoa học; là một khái niệm đa tầng, đa nghĩa; nó gắn liền với tất cả hoạt động sống của con người. Cho đến nay, có rất nhiều quan niệm khác nhau về văn hóa, mỗi quan niệm phản ánh một cách nhìn nhận và đánh giá khách nhau. Trong quan niệm của Phương Đông, từ “văn hóa” xuất hiện rất sớm trong ngôn ngữ của Trung Quốc, là làm cho nó đẹp hơn, hoàn thiện hơn; là văn trị, giáo hóa. Ở Phương Tây, từ văn hóa (cultus) bắt nguồn từ tiếng La tinh, có nghĩa là trồng trọt. Từ nghĩa trồng trọt dần dần biến nghĩa thành vun trồng trí tuệ, tinh thần. Như vậy, trong quan niệm ở cả phương Đông và phương Tây, văn hóa đều mang ý nghĩa giáo hóa con người. Phải kể đến người đầu tiên trình bày định nghĩa văn hóa như một đối tượng nghiên cứu khoa học, năm 1871 Nhà Nhân học người Anh Edward B.Tylor nêu ra định nghĩa: “Văn hóa hay văn minh, hiểu theo nghĩa rộng nhất về dân tộc học của nó, là toàn bộ phức thể bao gồm tri thức, tín ngưỡng, nghệ thuật, đạo đức, luật pháp, phong tục và những khả năng, những tập quán mà con người có được với tư cách là thành viên xã hội” [37, tr.16-17]. Văn hóa theo quan niệm của những nhà sáng lập chủ nghĩa Mác, đó là kết quả của quá trình biến đổi bản thân con người. Văn hóa hiện ra như một hình thức liên hệ, thống nhất con người với tự nhiên và bản tính tự nhiên của con người. Văn hóa không phải là cái vốn có của tự nhiên, cũng không phải là cái vốn có của lao động, mà văn hóa là sản phẩm của hoạt động người. Với tư 9 cách là sự hình thành lịch sử hiện thực của con người, theo đó văn hóa xuất hiện từ lao động, là thực tiễn biến đổi các quan hệ qua lại giữa con người và thế giới; là một quá trình cải biến con người thành chủ thể của sự vận động lịch sử thành một cá nhân toàn vẹn. Văn hóa là sự phát huy các năng lực bản chất của con người, là sự thể hiện đầy đủ nhất chất người, nó có mặt trong mọi hoạt động của con người. Văn hóa với tư cách là sự phát triển của bản thân con người chính là sức mạnh của con người đối với lực lượng của tự nhiên. Đó là sự phong phú về nhận thức, sự giác ngộ về chính trị, sự cao đẹp về đạo đức và sự xuất sắc về tài năng. Cùng với quá trình cải tạo thế giới, con người đã nâng cao năng lực thể chất và tinh thần của mình. Chủ tịch Hồ Chí Minh, vào năm 1943 đã đưa ra quan niệm về văn hóa: Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hàng ngày về mặc, ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa [86, tr.41]. Theo quan niệm của Hồ Chí Minh, Văn hóa là toàn bộ những giá trị do con người sáng tạo ra trong quá trình lịch sử, bằng lao động của mình, trên cả hai lĩnh vực sản xuất vật chất và sản xuất tinh thần, nhằm đáp ứng nhu cầu sinh tồn; đồng thời, cũng là mục đích cuộc sống của con người. Văn hóa, đó là toàn bộ những phương tiện, những công cụ và cách thức sử dụng những phương tiện, những công cụ ấy nhằm phục vụ cho sinh hoạt hằng ngày về ăn, mặc, ở, về giao tiếp, trao đổi trong cuộc sống. Văn hóa là cơ sở tạo nên đời sống xã hội, là đặc trung của xã hội loài người. Con người vừa là chủ thể của văn hóa, vừa là sản phẩm của văn hóa. Từ quan niệm trên, Hồ Chí Minh đã xem xét văn hóa trên hai mặt, một mặt là đời sống tinh thần xã hội nói chung, tập trung vào những lĩnh vực trọng yếu như tư tưởng, lối sống, đạo đức, phong tục tập quán, khoa học, giáo dục, văn học nghệ thuật, tôn giáo... Mặt khác, đó là những giá trị văn hóa được tạo ra từ ngay trong đời sống văn hóa. 10 Nguyên Tổng giám đốc UNESCO, ông Federico Mayor Zaragoza phát biểu trong buổi lễ phát động Thập kỷ thế giới phát triển văn hóa cũng đã quan niệm như sau: “Văn hóa là tổng thể sống động của các hoạt động sáng tạo trong quá khứ và hiện tại. Qua các thế kỷ, hoạt động sáng tạo ấy đã hình thành nên một hệ thống các giá trị, các truyền thống và thị hiếu - những yếu tố xác định đặc tính riêng của mỗi dân tộc” [86, tr.41]. Quan niệm này cho thấy, văn hóa phản ánh và thể hiện một cách tổng quát và sống động mọi mặt của cuộc sống đã diễn ra trong quá khứ cũng như hiện tại, trải qua thời gian, nó cấu thành nên hệ thống những giá trị, truyền thống, thẩm mỹ, lối sống mà dựa trên đó mỗi dân tộc tự khẳng định bản sắc riêng của mình. Hệ thống các giá trị mà ông đề cập đó là hệ thống các giá trị vật chất, tinh thần, các giá trị nhân cách. Các giá trị này đều tương tác và có mối quan hệ biện chứng với nhau, không có hệ thống giá trị nào mà không có mối quan hệ hữu cơ với các hệ thống giá trị kia. Tại hội nghị quốc tế họp tại Mehicô do UNESCO chủ trì, trong tuyên bố chung đã đưa ra một quan niệm chung về văn hóa, đó là: Trong ý nghĩa rộng nhất, văn hóa là tổng thể những nét riêng biệt về tinh thần và vật chất, trí tuệ và xúc cảm quyết định tính cách của một xã hội hay một nhóm người trong xã hội. Văn hóa bao gồm nghệ thuật văn chương, những lối sống, những quyền cơ bản của con người, những hệ thống các giá trị tập tục và tín ngưỡng [86, tr.41-42]. Chính văn hóa đem lại cho con người khả năng suy xét về bản thân, có lý tính, có óc phê phán và dấn thân một cách đạo lý; chính nhờ văn hóa mà con người tự thể hiện, tự ý thức được bản thân, tự biết mình, là một phương án chưa hoàn thành đặt ra để xem xét những thành tựu của bản thân, tìm tòi không biết mệt mỏi những ý nghĩa mới mẻ và sáng tạo nên những công trình vượt trội lên bản thân mình. Đảng ta khẳng định văn hóa Việt Nam là tổng thể những giá trị vật chất và tinh thần do cộng đồng các dân tộc Việt Nam sáng tạo ra trong quá trình 11 dựng nước và giữ nước…, là kết quả giao lưu và tiếp thu tinh hoa của nhiều nền văn minh thế giới để không ngừng hoàn thiện mình. Văn hóa Việt Nam đã hun đúc nên tâm hồn, khí phách, bản lĩnh Việt Nam, làm rạng rỡ lịch sử vẻ vang của dân tộc. Trên cơ sở đó, Nghị quyết hội nghị trung ương V khóa VIII của Đảng năm 1998 đã xác định xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, đưa ra chiến lược phát triển văn hóa quan trọng nhằm giữ gìn và phát huy toàn bộ di sản văn hóa thiêng liêng của cha ông để lại và xác lập mục tiêu thực hiện xây dựng nền văn hóa mới cho thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế. Như vậy, văn hoá là tổng hoà các giá trị mà con người sáng tạo ra trong suốt quá trình hoạt động thực tiễn lịch sử - xã hội của mình, là một hệ thống các sản phẩm và giá trị, bao gồm cả giá trị vật chất lẫn giá trị tinh thần do loài người sáng tạo ra trong lao động và hoạt động thực tiễn nhằm đáp ứng nhu cầu và phục vụ cuộc sống của con người. Nó biểu hiện trình độ phát triển của mỗi dân tộc trong quá trình phát triển lịch sử của mình. Là trình độ người trong phát triển, thể hiện khát vọng chân - thiện - mỹ của con người, dân tộc và nhân loại. Cho dù các quan niệm văn hóa được xem xét trên nhiều khía cạnh và có khác nhau, nhưng chúng đều có sự liên quan chặt chẽ đến đời sống văn hóa. 1.1.1.2. Quan niệm về đời sống văn hoá Cũng giống như nhiều khái niệm khoa học khác, thuật ngữ “Đời sống văn hóa” ra đời vào thế kỷ XX, được đề cập trong một số công trình nghiên cứu của các nhà khoa học, được sử dụng khá phổ biến trên các phương tiện thông tin đại chúng, trên báo, tạp chí cũng như trên các văn bản quản lý của Nhà nước, của ngành văn hóa, thể thao và du lịch. Đồng thời, đã có nhiều cách hiểu và quan niệm khác nhau về nội hàm khái niệm đời sống văn hóa. Trong cuốn “Lý luận văn hóa và đường lối văn hóa của Đảng”, do PGS, TS. Đỗ Đình Hãng chủ biên, của Khoa văn hóa xã hội chủ nghĩa, Học viện Chính trị Khu vực I đã đưa ra quan niệm: 12 Đời sống văn hóa là một bộ phận của đời sống xã hội, bao gồm tổng thể các hoạt động sống, nhằm đáp ứng nhu cầu vật chất và tinh thần của con người, hướng con người vươn tới các giá trị Chân - Thiện - Mỹ. Đời sống văn hóa xuất phát từ nhu cầu tinh thần của con người, nhưng nó không đồng nhất với nhu cầu tinh thần. Không phải tất cả mọi nhu cầu tinh thần đều tạo nên đời sống văn hóa, mà chỉ những bộ phận nhu cầu hướng tới các giá trị cao cả, và sự đáp ứng các nhu cầu này góp phần phát triển con người theo hướng nhân bản hóa mới làm nên đời sống văn hóa [27, tr.177]. Còn GS, TS. Đình Quang và các cộng sự trong công trình “Đời sống văn hóa Đô thị và khu công nghiệp Việt Nam” lại cho rằng: Đời sống văn hoá bao hàm tất cả những hoạt động để tồn tại của con người từ lúc sinh ra cho đến lúc chết. Những hoạt động đó được thực hiện trên những bình diện khác nhau, vì những mục đích khác nhau. Có những bình diện thuần sinh học như ăn chỉ để cho khỏi đói, có bình diện mang tính tinh thần như học tập, sáng tạo, có bình diện mang tính cá nhân như tình yêu, có bình diện mang tính xã hội như phong tục tập quán... [51, tr.45]. Nhìn chung, mọi hoạt động trong đời sống đều do những nhu cầu quyết định, mỗi nhu cầu lại có nhiều biểu thị phong phú của mình, nhưng suy cho cùng có 6 nhu cầu cơ bản, đó là nhu cầu sinh sống vật chất; nhu cầu lưu truyền huyết thống; nhu cầu sinh hoạt chính trị; nhu cầu hiểu biết; nhu cầu tâm linh, tín ngưỡng; nhu cầu sáng tạo và giải trí. Tiến sĩ khoa học Phan Hồng Giang và những cộng sự trong đề tài “Đời sống văn hóa ở nông thôn đồng bằng sông Hồng và sông cửu Long” thì cho rằng: Khái niệm đời sống văn hoá là một khái niệm phái sinh từ khái niệm đời sống của sinh học. Mà đời sống sinh học là quá trình trao đổi chất... Bằng cách loại suy, có thể hiểu đời sống văn hoá là quá trình hấp thụ - trao đổi văn hoá và quá trình này cũng bao gồm tất 13 cả các khâu: sáng tạo văn hoá - tác phẩm văn hoá - các khâu trung gian và tiếp nhận (tiêu thụ) văn hoá [26, tr.11]. Trong công trình nghiên cứu "Mấy vấn đề lý luận và thực tiễn xây dựng văn hoá ở nước ta" GS. Hoàng Vinh cho rằng: Đời sống văn hóa là một bộ phận của đời sống xã hội, mà đời sống xã hội là một phức thể những hoạt động sống của con người, nhằm đáp ứng các nhu cầu vật chất và tinh thần của nó. Nhu cầu vật chất được đáp ứng làm cho con người tồn tại như một sinh thể, còn nhu cầu tinh thần thì giúp con người tồn tại như một sinh thể xã hội, tức là một nhân cách văn hoá. Hai nhu cầu cơ bản này xuất hiện ngay từ khi con người hình thành về mặt giống loài, tức là từ buổi bình minh của xã hội loài người. Tuy vậy, khi xã hội phát triển cao lên, đạt tới các trình độ phát triển tương ứng. Từ hai nhu cầu cơ bản nêu trên hình thành nhu cầu văn hoá, thể hiện khía cạnh chất lượng của trình độ đáp ứng nhu cầu [86, tr.262 - 263]. Đồng thời, GS. Hoàng Vinh cũng cho rằng: Đời sống văn hóa là bộ phận của đời sống xã hội, bao gồm các yếu tố văn hóa tĩnh tại (các sản phẩm văn hóa vật thể, các thiết chế văn hóa) cũng như các yếu tố văn hóa động thái (con người và các dạng hoạt động văn hóa của nó). Xét về một phương diện khác, đời sống văn hóa bao gồm các hình thức văn hóa hiện thực và cả các hình thức sinh hoạt văn hóa tâm linh [86, tr.268]. Như thế, theo quan niệm của GS. Hoàng Vinh, đời sống văn hóa là các hoạt động không chỉ hướng tới lí tưởng chân, thiện, mĩ mà còn nhằm làm đẹp cho cả các hoạt động vật chất của con người và nâng cách thức hưởng thụ vật chất của con người. Quan niệm này về cơ bản phản ánh được cấu trúc của đời sống văn hóa, song vẫn chưa làm rõ được bản chất của đời sống văn hóa. Khác với quan niệm của GS Hoàng Vinh, trong báo cáo tổng quan đề tài "Những giải pháp thúc đẩy phong trào toàn dân đoàn kết xây dựng đời 14 sống văn hóa, đưa kết luận hội nghị trung ương X (khóa IX) về văn hóa đi nhanh vào cuộc sống" TS. Nguyễn Hữu Thức đã có một cách nhìn nhận mới về đời sống văn hóa, phản ánh được bản chất của đời sống là vì con người và từ con người, nhưng quan niệm này vẫn chưa thể hiện được các yếu tố cấu trúc của đời sống văn hóa, đề cập tới phạm vi quá rộng, quan niệm: Đời sống văn hóa là hiện thực sinh động các hoạt động của con người trong môi trường sống để duy trì, đồng thời tái tạo sản phẩm văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần theo những giá trị và chuẩn mực xã hội nhất định nhằm không ngừng tác động, biến đổi tự nhiên, xã hội và đáp ứng nhu cầu đổi mới, nâng cao chất lượng sống của chính con người [5, tr.13]. Với quan niệm trên đây, đời sống văn hóa có thể hiểu đó là tất cả những hoạt động của con người tác động vào đời sống vật chất, đời sống tinh thần, đời sống xã hội để hướng con người vươn theo quy luật của cái đẹp, của chuẩn mực giá trị chân, thiện, mĩ, đào thải những biểu hiện tiêu cực tha hóa con người. Con người thông qua các hoạt động của mình tác động vào đời sống vật chất để con người biến đổi môi trường tự nhiên tạo lập môi trường nhân văn, làm ra nhiều sản phẩm vật chất cho xã hội, tác động vào đời sống tinh thần để con người đáp ứng các nhu cầu về tư tưởng, đạo đức, lối sống, tình cảm, vào đời sống xã hội để xây dựng lên một hệ thống các giá trị chuẩn mực của xã hội, qua đó hướng con người vươn tới những giá trị tốt đẹp. Qua các cách quan niệm về đời sống văn hóa trên đây cho thấy, các quan niệm tuy có khác nhau, nhưng điều quan trọng nhất liên quan đến đời sống văn hóa mà các tác giả đều đề cập đến là các hoạt động văn hóa. Các hoạt động này gắn liền với một chủ thể nhất định là cá nhân hay cộng đồng, trong những không gian nhất định và nhằm thỏa mãn những nhu cầu của các chủ thể trong việc hưởng thụ và sáng tạo các giá trị văn hóa. Trong quá trình diễn ra các hoạt động văn hóa, có sự hòa trộn giữa văn hóa cá nhân với văn hóa cộng đồng, văn hóa vật thể với văn hóa phi vật thể và nhân cách văn hóa. 15 Kết quả của các mối quan hệ đó có tác động trực tiếp đến việc hình thành phẩm giá, lối sống của con người và sự phát triển của xã hội. Con người bằng các hoạt động của mình, tác động vào đời sống vật chất, đời sống tinh thần, đời sống xã hội để hướng con người và xã hội vận động theo hướng ngày càng hoàn thiện hơn. Như vậy, có thể hiểu đời sống văn hoá chính là toàn bộ các sinh hoạt văn hoá diễn ra trong một không gian địa lý, gắn liền với các thiết chế văn hoá và cơ sở vật chất nhất định. Những hoạt động này nhằm thoả mãn nhu cầu của con người và nâng cao chất lượng mọi mặt cuộc sống của con người. Là quá trình tạo dựng lối sống và các mối quan hệ lành mạnh, chuẩn mực; làm cho con người thoả mãn nhu cầu về tư tưởng, tình cảm, thẩm mỹ, đạo đức. Khi nói đến đời sống văn hóa là nói đến một lĩnh vực trong đời sống của con người, trong đó đời sống của con người có rất nhiều lĩnh vực khác nhau và có mối liên hệ với nhau như đời sống xã hội, đời sống văn hóa, đời sống chính trị. Đời sống con người cũng được chia thành hai lĩnh vực là đời sống vật chất và đời sống tinh thần, trong đó đời sống vật chất là những hoạt động nhằm thõa mãn các nhu cầu vật chất làm cho con người tồn tại như một sinh thể, còn đời sống tinh thần hình thành trên những hoạt động nhằm thõa mãn nhu cầu tinh thần, giúp con người tồn tại như một sinh thể xã hội, tức là một nhân cách văn hóa. Vì vậy, khi nghiên cứu về đời sống văn hóa cần có sự khu biệt cần thiết về đời sống văn hóa trong toàn bộ hoạt động của đời sống xã hội. Tuy có rất nhiều quan niệm khác nhau về đời sống văn hóa như trên, nhưng trong phạm vi, yêu cầu của đề tài nghiên cứu, trên cơ sở kế thừa các quan niệm trên đây, có thể quan niệm như sau: Đời sống văn hóa chính là tổng thể những hoạt động văn hóa của con người trong việc sáng tạo, lưu giữ, trao truyền và hưởng thụ những giá trị văn hóa vật chất, tinh thần, qua đó nhằm nâng cao chất lượng sống của con người, hoàn thiện nhân cách và xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh.