Tài liệu Hiệu quả biện pháp kiểm soát véc tơ sốt xuất huyết dengue dựa vào cộng đồng tại huyện cái bè tỉnh tiền giang, 2012 2013

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƯƠNG -----------------*------------------- NGUYỄN LÂM HIỆU QUẢ BIỆN PHÁP KIỂM SOÁT VÉC TƠ SỐT XUẤT HUYẾT DENGUE DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG TẠI HUYỆN CÁI BÈ TỈNH TIỀN GIANG, 2012 - 2013 Chuyên ngành: Y Tế Công Cộng Mã số: 62720301 LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y TẾ CÔNG CỘNG HÀ NỘI - 2015 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƯƠNG -----------------*------------------- NGUYỄN LÂM HIỆU QUẢ BIỆN PHÁP KIỂM SOÁT VÉC TƠ SỐT XUẤT HUYẾT DENGUE DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG TẠI HUYỆN CÁI BÈ TỈNH TIỀN GIANG, 2012 - 2013 Chuyên ngành: Y Tế Công Cộng Mã số: 62720301 Người hướng dẫn khoa học: 1. Pgs. Ts Trần Ngọc Hữu 2. Pgs. Ts Nguyễn Anh Dũng LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y TẾ CÔNG CỘNG HÀ NỘI - 2015 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả trình bày trong Luận án của tôi là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Nguyễn Lâm ii LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin gửi lời cảm ơn và kính trọng đến PGS. TS Trần Ngọc Hữu và PGS. TS Nguyễn Anh Dũng là những người thầy đã trực tiếp hướng dẫn và chỉ bảo tận tình cho tôi trong suốt quá trình học tập, thực hiện đề tài và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám đốc, Phòng Kế hoạch Tổng hợp, Trung tâm Đào tạo, Phòng Hành chính Quản trị, Khoa Kiểm soát Phòng ngừa Dịch bệnh, Khoa Côn trùng Động vật Y học và Dự án phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue - Viện Pasteur Thành phố Hồ Chí Minh đã tạo điều kiện thuận lợi và hỗ trợ cho tôi trong quá trình học tập và thực hiện đề tài. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám đốc, Phòng Đào tạo Sau đại học và các anh chị đồng nghiệp công tác tại Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương đã rất tận tình giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban lãnh đạo Khoa Y tế Công cộng của Trường Đại học Y dược Thành phố Hồ Chí Minh, Ban giám đốc và anh chị đồng nghiệp của Trung tâm Y tế Dự phòng huyện Cái Bè và tỉnh Tiền Giang, Ban giám đốc và anh chị đồng nghiệp của Trung tâm Kiểm dịch Y tế Quốc tế Thành phố Hồ Chí Minh đã tạo kiều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình thực hiện đề tài và hoàn thành luận án. Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn đến bạn bè đồng nghiệp, người thân và gia đình luôn động viên và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập. Nguyễn Lâm i MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục ............................................................................................................................ i Danh mục các chữ viết tắt.............................................................................................. vii Danh mục các bảng ........................................................................................................ ix Danh mục các hình ........................................................................................................ xii MỞ ĐẦU........................................................................................................................ 1 MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU .......................................................................................... 3 Chương 1: TỔNG QUAN.............................................................................................. 4 1.1 Khái niệm chung về bệnh sốt xuất huyết Dengue....................................................... 4 1.2 Tình hình bệnh sốt xuất huyết Dengue....................................................................... 6 1.2.1 Tình hình bệnh sốt xuất huyết Dengue trên thế giới ................................................ 6 1.2.2 Tình hình bệnh sốt xuất huyết Dengue tại Việt Nam ............................................... 7 1.2.3 Tình hình bệnh sốt xuất huyết Dengue tại khu vực phía Nam.................................. 9 1.2.4 Tình hình bệnh sốt xuất huyết Dengue tại tỉnh Tiền Giang.................................... 15 1.3 Đặc điểm, sinh lý, sinh thái của véc tơ sốt xuất huyết Dengue ................................. 16 ii 1.3.1 Muỗi Aedes albopictus.......................................................................................... 16 1.3.2 Muỗi Aedes aegypti .............................................................................................. 18 1.4 Giám sát và điều tra véc tơ sốt xuất huyết Dengue................................................... 24 1.4.1 Giám sát muỗi trưởng thành.................................................................................. 25 1.4.2 Giám sát bọ gậy Aedes.......................................................................................... 25 1.5 Các biện pháp và mô hình phòng chống véc tơ sốt xuất huyết Dengue .................... 27 Chương 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................ 37 2.1 Đối tượng ................................................................................................................ 37 2.2 Địa điểm và thời gian............................................................................................... 38 2.3 Thiết kế nghiên cứu can thiệp cộng đồng có đối chứng............................................ 38 2.4 Mẫu và phương pháp chọn mẫu ............................................................................... 40 2.4.1 Nghiên cứu định lượng ......................................................................................... 40 2.4.2 Nghiên cứu định tính ............................................................................................ 41 2.5 Biến số và chỉ số đánh giá........................................................................................ 42 2.5.1 Các biến số trong nghiên cứu................................................................................ 42 2.5.2 Chỉ số đánh giá trong nghiên cứu.......................................................................... 46 2.6 Công cụ và kỹ thuật thu thập thông tin..................................................................... 47 2.6.1 Công cụ thu thập thông tin.................................................................................... 47 2.6.2 Kỹ thuật thu thập thông tin ................................................................................... 48 iii 2.6.3 Chương trình can thiệp ......................................................................................... 50 2.6.4 Một số quy ước trong nghiên cứu ......................................................................... 54 2.7 Hạn chế sai số nghiên cứu ....................................................................................... 54 2.8 Quản lý, xử lý và phân tích số liệu........................................................................... 55 2.9 Đạo đức nghiên cứu................................................................................................. 55 Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ....................................................................... 56 3.1 Kiến thức, thái độ, thực hành phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue và các chỉ số véc tơ ........................................................................................................................ 57 3.1.1 Thông tin chung của đối tượng ............................................................................. 57 3.1.2 Độ bao phủ nguồn cung cấp thông tin và khả năng tiếp nhận thông tin ................. 59 3.1.3 Kiến thức phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue............................................. 60 3.1.4 Thái độ phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue ................................................ 63 3.1.5 Thực hành phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue ........................................... 66 3.1.6 Thực trạng về các chỉ số véc tơ sốt xuất huyết Dengue ......................................... 68 3.2 Hiệu quả biện pháp kiểm soát véc tơ sốt xuất huyết Dengue .................................... 70 3.2.1 Kết quả giám sát véc tơ sốt xuất huyết Dengue sau can thiệp................................ 70 3.2.2 Độ bao phủ nguồn cung cấp thông tin và khả năng tiếp nhận thông tin về bệnh sốt xuất huyết Dengue ................................................................................................... 72 3.2.3 Hiệu quả cải thiện kiến thức phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue ................ 73 3.2.4 Hiệu quả thay đổi thái độ trong phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue............ 78 iv 3.2.5 Hiệu quả thực hành phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue.............................. 81 3.2.6 Hiệu quả đối với các chỉ số véc tơ sốt xuất huyết Dengue..................................... 84 Chương 4: BÀN LUẬN ............................................................................................... 87 4.1 Kiến thức, thái độ, thực hành phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue và các chỉ số véc tơ trước can thiệp................................................................................................ 88 4.1.1 Thông tin chung của đối tượng ............................................................................. 88 4.1.2 Độ bao phủ nguồn cung cấp thông tin và khả năng tiếp nhận thông tin về bệnh sốt xuất huyết Dengue ................................................................................................... 98 4.1.3 Kiến thức phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue............................................. 90 4.1.4 Thái độ phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue ................................................ 92 4.1.5 Thực hành phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue ........................................... 93 4.1.6 Thực trạng hoạt động phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue........................... 94 4.1.7 Thực trạng về các chỉ số véc tơ sốt xuất huyết Dengue ......................................... 98 4.2 Hiệu quả tăng cường biện pháp kiểm soát véc tơ sốt xuất huyết Dengue.................. 99 4.2.1 Hiệu quả cung cấp thông tin về bệnh sốt xuất huyết Dengue................................. 99 4.2.2 Hiệu quả cải thiện kiến thức phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue .............. 101 4.2.3 Hiệu quả thay đổi thái độ phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue................... 107 4.2.4 Hiệu quả thực hành phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue............................ 110 4.2.5 Hiệu quả đối với các chỉ số véc tơ sốt xuất huyết Dengue................................... 112 4.2.6 Hiệu quả hoạt động của chương trình can thiệp................................................... 116 v KẾT LUẬN................................................................................................................ 123 KIẾN NGHỊ .............................................................................................................. 124 TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................... 128 PHẦN PHỤ LỤC Phụ lục 1: Bộ câu hỏi phỏng vấn kiến thức, thái độ và thực hành phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue Phụ lục 2: Quy ước và đánh kiến thức, thái độ và thực hành phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue Phụ lục 3: Bảng kiểm điều tra véc tơ sốt xuất huyết Dengue Phụ lục 4: Nội dung phỏng vấn sâu lãnh đạo, chuyên trách sốt xuất huyết Dengue của Trung tâm Y tế Dự phòng Phụ lục 5: Nội dung phỏng vấn sâu lãnh đạo phòng Giáo dục và Đào tạo huyện phụ trách khối Trung học Cơ sở Phụ lục 6: Nội dung phỏng vấn sâu lãnh đạo Ủy ban Nhân dân Phụ lục 7: Nội dung phỏng vấn sâu Trưởng Trạm Y tế Phụ lục 8: Nội dung phỏng vấn sâu hiệu trưởng trường Trung học Cơ sở Phụ lục 9: Hướng dẫn thảo luận nhóm giáo viên Phụ lục 10: Hướng dẫn thảo luận nhóm tổ tự quản Phụ lục 11: Hướng dẫn thảo luận nhóm học sinh vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt BI Viết đầy đủ Breateau Index (Chỉ số dụng cụ chứa nước có bọ gậy trong 100 nhà điều tra) BG Bọ gậy BNĐT Ban ngành đoàn thể CSDCBG Chỉ số dụng cụ chứa nước có bọ gậy CSHQ Chỉ số hiệu quả CSMĐ Chỉ số mật độ CSMĐBG Chỉ số mật độ bọ gậy CSNBG Chỉ số nhà có bọ gậy CSNCM Chỉ số nhà có muỗi CTV Cộng tác viên DE Design effect (Hệ số thiết kế) DCCN Dụng cụ chứa nuớc DCLT Dụng cụ linh tinh DCPT Dụng cụ phế thải DDT Dichloro Diphenyl Trichlorothane DEN Dengue DI Density Index (Chỉ số mật độ muỗi) GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo HQCT Hiệu quả can thiệp vii HI House Index (Chỉ số nhà) HIM House Index (Mosquito Chỉ số nhà có muỗi) KAP Knowledge Attitude Practice (Kiến thức Thái độ Thực hành) PVS Phỏng vấn sâu SD Sốt Dengue SXHD Sốt xuất huyết Dengue THCS Trung học cơ sở TTYTDP Trung tâm Y tế Dự phòng TYT Trạm Y tế UBND Ủy ban Nhân dân viii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng Tên bảng Trang 1.1 Tình hình bệnh sốt xuất huyết Dengue tại Việt Nam, 2000-2011 ............................... 9 1.2 Tình hình bệnh sốt xuất huyết Dengue khu vực phía Nam, 2006-2014..................... 10 3.1 Đặc tính về giới, nhóm tuổi và trình độ học vấn....................................................... 57 3.2 Nghề nghiệp của đối tuợng nghiên cứu .................................................................... 58 3.3 Nguồn cung cấp thông tin về bệnh sốt xuất huyết Dengue ....................................... 59 3.4 Khả năng tiếp nhận thông tin về bệnh sốt xuất huyết Dengue .................................. 59 3.5 Nhận biết dấu hiệu bệnh và tác nhân gây bệnh sốt xuất huyết Dengue ..................... 60 3.6 Nhận biết trung gian truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue ......................................... 60 3.7 Hiểu biết vắc xin phòng bệnh, thuốc đặc trị và cách xử trí ....................................... 61 3.8 Kiến thức về phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue ........................................... 61 3.9 Hiểu biết về các biện pháp kiểm soát bọ gậy sốt xuất huyết Dengue ........................ 62 3.10 Kiến thức về các biện pháp kiểm soát muỗi sốt xuất huyết Dengue........................ 62 3.11 Kiến thức đúng trong phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue............................ 63 3.12 Thái độ đối với trách nhiệm kiểm soát véc tơ sốt xuất huyết Dengue ..................... 63 3.13 Thái độ đối với biện pháp phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue ..................... 64 3.14 Thái độ đối với biện pháp kiểm soát bọ gậy sốt xuất huyết Dengue ....................... 64 3.15 Thái độ đối với các biện pháp kiểm soát muỗi sốt xuất huyết Dengue.................... 65 3.16 Thái độ đúng trong phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue ............................... 65 3.17 Áp dụng các biện pháp phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue ......................... 66 3.18 Thực hành kiểm soát bọ gậy sốt xuất huyết Dengue............................................... 66 3.19 Thực hành kiểm soát muỗi sốt xuất huyết Dengue ................................................. 67 ix 3.20 Thực hành đúng trong phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue........................... 67 3.21 Tổng hợp kiến thức, thái độ và thực hành đúng trong phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue ................................................................................................................ 68 3.22 Chỉ số véc tơ sốt xuất huyết Dengue ...................................................................... 68 3.23 Dụng cụ chứa nước được bảo vệ trước can thiệp.................................................... 69 3.24 Kết quả giám sát ổ bọ gậy nguồn Aedes tại nhóm can thiệp ................................... 70 3.25 Nguồn cung cấp thông tin về bệnh sốt xuất huyết Dengue ..................................... 72 3.26 Khả năng tiếp nhận thông tin về bệnh sốt xuất huyết Dengue ................................ 73 3.27 Kiến thức về dấu hiệu bệnh và tác nhân gây bệnh .................................................. 73 3.28 Kiến thức về trung gian truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue................................... 74 3.29 Kiến thức về vắc xin, thuốc đặc trị và cách xử trí khi mắc bệnh............................. 74 3.30 Kiến thức phòng chống véc tơ sốt xuất huyết Dengue............................................ 75 3.31 Kiến thức về các biện pháp kiểm soát bọ gậy sốt xuất huyết Dengue ..................... 75 3.32 Kiến thức về biện pháp kiểm soát muỗi sốt xuất huyết Dengue.............................. 76 3.33 Kiến thức đúng trong phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue............................ 77 3.34 Thay đổi điểm trung bình kiến thức đúng sau can thiệp ......................................... 77 3.35 Thái độ về trách nhiệm kiểm soát véc tơ sốt xuất huyết Dengue ............................ 78 3.36 Thái độ về biện pháp phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue ............................ 78 3.37 Thái độ về biện pháp kiểm soát bọ gậy sốt xuất huyết Dengue............................... 79 3.38 Thái độ về biện pháp kiểm soát muỗi sốt xuất huyết Dengue ................................. 79 3.39 Thái độ đúng trong phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue ............................... 80 3.40 Điểm trung bình thái độ đúng sau can thiệp ........................................................... 80 3.41 Biện pháp phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue ............................................. 81 x 3.42 Thực hành kiểm soát bọ gậy sốt xuất huyết Dengue............................................... 81 3.43 Thực hành kiểm soát muỗi sốt xuất huyết Dengue ................................................. 82 3.44 Thực hành đúng trong phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue........................... 82 3.45 Điểm trung bình thực hành đúng sau can thiệp....................................................... 83 3.46 Các chỉ số véc tơ sốt xuất huyết Dengue ................................................................ 84 3.47 Dụng cụ chứa nước được bảo vệ sau can thiệp....................................................... 84 3.48 Chỉ số nhà có bọ gậy và chỉ số nhà có muỗi Aedes................................................. 85 3.49 Chỉ số véc tơ sốt xuất huyết Dengue tại hộ gia đình học sinh ở nhóm can thiệp ..... 86 xi DANH MỤC CÁC HÌNH Hình Tên hình Trang 1.1 Bệnh sốt xuất huyết Dengue trên thế giới năm 2012 .................................................. 6 1.2 Tình hình sốt xuất huyết Dengue tại Việt Nam trung bình 2008-2012........................ 8 1.3 Phân bố số ca mắc bệnh sốt xuất huyết Dengue theo tháng năm 2014 so với các năm 2005, 2013 và đường cong chuẩn 2005-2010 ......................................................... 11 1.4 Tỉ lệ phát hiện vi rút so với số mắc bệnh giai đoạn 1996-2014................................. 12 1.5 Chỉ số mật độ muỗi cái Aedes aegypti trung bình theo tháng tại khu vực phía Nam, năm 2014 so với năm 2013 và đường cong chuẩn 2008-2012........................................ 13 1.6 Chỉ số Breateau trung bình theo tháng tại khu vực phía Nam năm 2014 so với năm 2013 và trung bình 5 năm 2008-2012 ............................................................................ 14 1.7 Muỗi vằn Châu Á trưởng thành, Aedes albopictus (Skuse) ...................................... 17 1.8 Bọ gậy và nhộng của Aedes albopictus (Skuse) ....................................................... 17 1.9 Muỗi Aedes cái hút máu và Toxorhynchites ............................................................. 19 1.10 Cấu tạo cơ thể muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus......................................... 20 1.11 Vòng đời và trứng của muỗi Aedes aegypti............................................................ 21 1.12 Các ổ bọ gậy của muỗi Aedes aegypti thường gặp trong và ngoài nhà.................... 22 1.13 Các bước muỗi Aedes truyền vi rút Dengue ........................................................... 23 1.14 Khả năng lan truyền vi rút Dengue của muỗi Aedes ............................................... 24 2.1 Thiết kế nghiên cứu can thiệp cộng đồng có đối chứng............................................ 39 3.1 Chỉ số Breateau (BI) và nhà có muỗi Aedes (DI) từ 9/2012 đến 12/2013 ................. 71 3.2 Kiến thức, thái độ, thực hành đúng trong phòng chống sốt xuất huyết Dengue và các chỉ số véc tơ tại nhóm can thiệp............................................................................... 83 1 MỞ ĐẦU Sốt xuất huyết Dengue là bệnh nhiễm vi rút cấp tính do muỗi truyền và có thể gây dịch lớn. Vi rút Dengue gây bệnh thuộc nhóm Flavivirus họ Flaviviridae với bốn týp huyết thanh, vi rút Dengue truyền từ người bệnh sang người lành do muỗi đốt. Muỗi Aedes aegypti là trung gian truyền bệnh chủ yếu [143]. Bệnh sốt xuất huyết Dengue có mặt ở các vùng nhiệt đới, trên 100 nước thuộc các khu vực có khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới vùng Đông Nam Á và Tây Thái Bình Dương. Khoảng 40% dân số thế giới hiện đang sống trong vùng nguy cơ, ước tính có khoảng 390 triệu ca nhiễm Dengue mỗi năm, trong đó khoảng 500 ngàn ca sốt xuất huyết Dengue nhập viện [142], [104]. Tại Việt Nam, sốt xuất huyết Dengue là bệnh lưu hành địa phương, tập trung nhiều nhất ở các tỉnh, thành khu vực phía Nam, bệnh thường xảy ra vào các tháng mùa mưa [44], [25], [56]. Bệnh sốt xuất huyết Dengue có tỉ lệ mắc trên 100 ngàn dân đứng hàng thứ 5 và tỉ lệ chết trên 100 ngàn dân cao nhất trong các bệnh truyền nhiễm phải báo cáo theo qui định của Bộ Y tế Việt Nam. Những năm gần đây mỗi năm Việt Nam có hàng trăm ngàn người mắc bệnh sốt xuất huyết Dengue và hàng trăm trường hợp tử vong [2], [8]. Hiện nay, vẫn chưa có vắc xin phòng bệnh và thuốc đặc trị bệnh sốt xuất huyết Dengue. Trong khi chờ đợi một phương pháp phòng chống sốt xuất huyết Dengue hữu hiệu nhất là vắc xin, thì biện pháp kiểm soát véc tơ vẫn là chiến lược được đặt lên hàng đầu. Do đó, phòng bệnh sốt xuất huyết Dengue chủ yếu bằng phun hóa chất diệt muỗi và kiểm soát bọ gậy. Trên thế giới nói chung và tại Việt Nam nói riêng vẫn đang tìm kiếm những biện pháp kiểm soát véc tơ hiệu quả nhất để khống chế bệnh sốt xuất huyết Dengue. Các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước cũng cho thấy sự hợp tác và tham gia của cộng đồng là yếu tố sống còn trong công tác phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue [60]. 2 Việc sử dụng hóa chất diệt muỗi truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue chỉ là biện pháp tạm thời để đối phó với các vụ dịch và nhằm trấn an cộng đồng. Trong khi đó, biện pháp cấp thiết nhất hiện nay là kiểm soát véc tơ sốt xuất huyết Dengue bằng cách huy động sự tham gia của cộng đồng [37]. Tiền Giang là tỉnh trong nhiều năm gần đây có số mắc và tử vong do sốt xuất huyết Dengue cao nhất trong khu vực phía Nam. Các điểm nóng sốt xuất huyết Dengue chủ yếu tại các huyện Cái Bè, Cai Lậy và thành phố Mỹ Tho và nguy cơ bùng phát thành dịch lớn nếu như không có các biện pháp kiểm soát véc tơ sốt xuất huyết Dengue phù hợp và mang lại hiệu quả. Trong những năm qua, công tác phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue tại tỉnh Tiền Giang đã được sự ủng hộ của chính quyền địa phương và các ban ngành đoàn thể [70], [69], [68], [78], nhưng tại sao các biện pháp phòng chống sốt xuất huyết Dengue chưa mang lại hiệu quả cao ?. Các hướng dẫn kiểm soát véc tơ chủ động phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue đã đáp ứng với điều kiện thực tế tại địa phương hay không ?. Làm thế nào và bằng phương thức nào để công tác truyền thông giáo dục sức khỏe phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue có thể huy động cộng đồng cùng tham gia thực hành phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue một cách chủ động và hiệu quả lâu dài ?. Trong khi chờ đợi giải pháp hữu hiệu là vắc xin phòng bệnh sốt xuất huyết Dengue cũng như các biện pháp sinh học khác đang trong giai đoạn nghiên cứu và thử nghiệm, để giải quyết vấn đề cấp thiết hiện nay đối với công tác phòng chống véc tơ sốt xuất huyết Dengue tại huyện Cái Bè và có thể làm cơ sở để nhân rộng cho các huyện khác của tỉnh Tiền Giang, được sự hỗ trợ của Dự án phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue tại khu vực phía nam, chúng tôi tiến hành nghiên cứu: “Hiệu quả biện pháp kiểm soát véc tơ sốt xuất huyết Dengue dựa vào cộng đồng tại huyện Cái Bè tỉnh Tiền Giang, 2012 - 2013”. 3 MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU 1. Mô tả kiến thức, thái độ, thực hành của người dân trong việc thực hiện các biện pháp phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue và kiểm soát các chỉ số véc tơ truyền bệnh tại huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang, 2012 - 2013. 2. Đánh giá hiệu quả biện pháp kiểm soát véc tơ sốt xuất huyết Dengue dựa vào cộng đồng tại huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang, 2012 - 2013. 4 Chương 1 TỔNG QUAN 1.1 Khái niệm chung về bệnh sốt xuất huyết Dengue Sốt xuất huyết Dengue là bệnh nhiễm vi rút Dengue cấp tính do muỗi truyền và có thể gây dịch lớn. Vi rút gây bệnh thuộc nhóm Flavivirus họ Flaviviridae với bốn týp huyết thanh, vi rút Dengue truyền từ người bệnh sang người lành do muỗi đốt. Muỗi Aedes aegypti là trung gian truyền bệnh chủ yếu [106], [140], [139]. Sốt xuất huyết Dengue có mặt ở các vùng nhiệt đới trên thế giới. Bệnh xảy ra trên 100 quốc gia thuộc các khu vực có khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới vùng Đông Nam Á và Tây Thái Bình Dương. Khoảng 2,5 tỷ người có nguy cơ mắc bệnh sốt xuất huyết, trong đó, dân số có nguy cơ cao là 1,8 tỷ người (khoảng 70 %) sống ở các nước ở châu Á và Thái Bình Dương. Mỗi năm, trên thế giới có khoảng 50 - 100 triệu trường hợp sốt xuất huyết và 500 ngàn trường hợp sốt xuất huyết nặng, dẫn đến hàng trăm ngàn trường hợp phải nhập viện và hơn 20 ngàn ca tử vong. Hầu hết các trường hợp tử vong xảy ra ở trẻ em và người lớn trẻ tuổi [109], [141], [137]. Lâm sàng sốt Dengue đã được biết cách đây trên 200 năm, nhưng đến năm 1944 vi rút Dengue mới được Albert Bruce Sabin tìm ra đầu tiên trong thế chiến thứ hai. Vi rút Dengue phân lập được trên những binh lính ở Calcutta, New Guinea và Hawaii [128]. Các vi rút Dengue phân lập được tại Ấn Độ, Hawaii và một chủng ở New Guinea có kháng nguyên giống nhau được gọi là týp vi rút DEN-1, ba týp vi rút Dengue khác còn lại ở New Guinea có kháng nguyên khác các týp vi rút trên được gọi là týp vi rút DEN-2 và được xem là týp mẫu DEN-1 Hawaii, DEN-2 New Guinea. Sau đó hai týp huyết thanh khác là DEN-3 và DEN-4 đã lần lượt được Hammon W. McD tìm ra từ những bệnh nhân mắc bệnh sốt xuất huyết Dengue ở Manila 1956 [133]. Những năm sau đó dịch bệnh lan ra các nước như Thái Lan, Lào, Campuchia, Trung Quốc, Mã Lai, Myanmar, Singapore, Việt Nam và các đảo ở ven Thái Bình Dương [138]. 5 Vi rút DEN-2 đã gây dịch lớn vào năm 1987 và cùng nhóm genotýp với các vi rút phân lập ở Jamaica năm 1983 và Thái Lan năm 1964. Từ năm 1990 đến 1995 vi rút DEN-1 chiếm ưu thế và thuộc genotýp với các vi rút phân lập từ Đài Loan năm 1987 đến 1988. Vi rút DEN-3 có tỉ lệ lưu hành thấp nhất trong giai đoạn 1987 đến 1994, nhưng lại là týp chiếm ưu thế gây dịch vào năm 1998 và thuộc cùng genotýp với vi rút phân lập ở Thái Lan năm 1987. Vi rút DEN-4 đã được phát hiện lần đầu tiên ở khu vực phía Nam Việt Nam năm 1987 với tỉ lệ mới mắc thấp 3,8% và kéo dài từ 1990 đến 1992 [102]. Đến nay, vi rút Dengue được phát hiện ở nhiều nơi trên thế giới, tuy nhiên tất cả đều nằm trong 4 týp huyết thanh đã phân loại. Sự lây truyền của tất cả các týp vi rút Dengue được duy trì bởi chu kỳ “Người - Muỗi Aedes” [127], [130]. Vi rút Dengue tồn tại trong máu trước khi sốt, có thể kéo dài đến 5 ngày và dần giảm xuống với việc mất khả năng phát hiện vi rút trong máu [116]. Sau khi muỗi hút máu người có chứa vi rút Dengue thời kỳ ủ bệnh ở muỗi khoảng 8 đến 10 ngày, vi rút tiếp tục sinh sản trong tuyến nước bọt của muỗi. Sau đó muỗi nhiễm vi rút Dengue có thể truyền bệnh. Khi muỗi hút máu người, vi rút Dengue được truyền theo nước bọt và làm lây truyền bệnh. Thời kỳ ủ bệnh từ 4 đến 6 ngày. Sau giai đoạn này, vi rút xuất hiện ở máu ngoại vi của bệnh nhân và có thể lây nhiễm cho muỗi khác khi chúng hút máu. Những người chưa có miễn dịch đặc hiệu đều có thể bị nhiễm vi rút Dengue. Sau khi khỏi bệnh sẽ có miễn dịch suốt đời với týp vi rút Dengue gây bệnh nhưng không được miễn dịch bảo vệ chéo với các týp vi rút khác. Số người mang vi rút Dengue trong cộng đồng càng nhiều thì nguy cơ lây truyền của bệnh càng lớn [2], [80]. Muỗi Aedes aegypti có thể hoạt động trong bán kính 100 mét, khoảng bay của muỗi thường không vượt quá 300 mét kể từ ổ bọ gậy. Chúng có thể di chuyển đến các nơi khác cùng với những phương tiện di chuyển của con người [94]. Do đặc tính của hệ sinh thái và hành vi hút máu mà Aedes aegypti là véc tơ quan trọng của bệnh sốt xuất huyết Dengue. Lây truyền vi rút Dengue có thể xảy ra ngay cả khi mật độ Aedes aegypti thấp, giúp chúng nhanh chóng lây lan dịch bệnh [130], [143], [11], [119].