Tài liệu Hoạt động của ngân hàng đông dương từ năm 1875 đến năm 1945

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC VINH _________________________________________________________________________________________ ĐỖ THỊ MỸ HIỀN HOẠT ĐỘNG CỦA NGÂN HÀNG ĐÔNG DƢƠNG TẠI VIỆT NAM TỪ NĂM 1875 ĐẾN NĂM 1945 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGHỆ AN - 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC VINH _________________________________________________________________________________________ ĐỖ THỊ MỸ HIỀN HOẠT ĐỘNG CỦA NGÂN HÀNG ĐÔNG DƢƠNG TẠI VIỆT NAM TỪ NĂM 1875 ĐẾN NĂM 1945 Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 62.22.03.13 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN TRỌNG VĂN PGS.TS NGUYỄN QUANG HỒNG NGHỆ AN - 2017 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào khác. Nghệ An, tháng 6 năm 2017 Tác giả Đỗ Thị Mỹ Hiền ii MỤC LỤC Trang TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN ..................................................................................................... i MỤC LỤC ................................................................................................................ ii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ...................................................................... iv DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ........................................................................... v DANH MỤC PHỤ LỤC .......................................................................................... vi MỞ ĐẦU .................................................................................................................. 1 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .................................... 8 1.1. Các công trình nghiên cứu về sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng và các chi nhánh của nó tại Việt Nam ................................................................ 8 1.1.1. Tác giả ngƣời nƣớc ngoài ................................................................... 8 1.1.2. Tác giả ngƣời Việt Nam ..................................................................... 10 1.2. Các tài liệu nghiên cứu về chức năng và hoạt động chủ yếu của ngân hàng ........................................................................................................... 11 1.2.1. Các công trình nghiên cứu của các tác giả ngƣời nƣớc ngoài ............ 11 1.2.2. Các công trình nghiên cứu của các tác giả ngƣời Việt Nam .............. 18 1.3. Các công trình nghiên cứu về tác động của Ngân hàng Đông Dƣơng đối với kinh tế, xã hội Việt Nam thời thuộc Pháp .............................................. 22 1.4. Nhận xét về vấn đề nghiên cứu và nhiệm vụ khoa học đặt ra cho luận án......................................................................................................................... 26 CHƢƠNG 2 SỰ RA ĐỜI VÀ HOẠT ĐỘNG PHÁT HÀNH TIỀN CỦA NGÂN HÀNG ĐÔNG DƢƠNG.............................................................................. 31 2.1. Sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng và các chi nhánh của nó ở Việt Nam .................................................................................................................... 31 2.1.1. Ngân hàng Đông Dƣơng và chi nhánh ở Nam Kỳ ............................. 31 2.1.2. Chi nhánh ở Bắc Kỳ ........................................................................... 35 2.1.3. Chi nhánh ở Trung Kỳ ........................................................................ 36 iii 2.2. Ngân hàng Đông Dƣơng với chức năng là Ngân hàng Phát hành tiền ....... 38 2.2.1. Đồng tiền Đông Dƣơng ...................................................................... 39 2.2.2. Các loại tiền của các nƣớc lƣu hành ở Việt Nam ............................... 46 2.2.3. Hoạt động lƣu thông tiền tệ ................................................................ 49 CHƢƠNG 3 HOẠT ĐỘNG CỦA NGÂN HÀNG ĐÔNG DƢƠNG VỚI CHỨC NĂNG LÀ NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI VÀ ĐẦU TƢ TÀI CHÍNH ..................................................................................................................... 56 3.1. Hoạt động của ngân hàng thƣơng mại ......................................................... 56 3.1.1. Tín dụng .............................................................................................. 56 3.1.2. Hối đoái .............................................................................................. 74 3.1.3. Quản lý buôn bán vàng, kim loại quý và cầm cố ............................... 78 3.2. Hoạt động đầu tƣ tài chính .......................................................................... 80 3.2.1. Đầu tƣ vào nông nghiệp...................................................................... 82 3.2.2. Đầu tƣ vào công nghiệp ...................................................................... 89 3.2.3. Đầu tƣ phát triển giao thông vận tải ................................................... 95 CHƢƠNG 4 TÁC ĐỘNG CỦA NGÂN HÀNG ĐÔNG DƢƠNG ĐỐI VỚI KINH TẾ - XÃ HỘI VIỆT NAM ............................................................................ 101 4.1. Tác động của Ngân hàng Đông Dƣơng đến nền kinh tế Việt Nam ............. 101 4.1.1. Tác động tiêu cực ............................................................................... 101 4.1.2. Tác động tích cực ............................................................................... 124 4.2. Tác động của Ngân hàng Đông Dƣơng đối với xã hội Việt Nam ............... 127 4.2.1. Tác động tiêu cực ............................................................................... 127 4.2.2. Tác động tích cực ............................................................................... 142 KẾT LUẬN .............................................................................................................. 145 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ............................................................................................... 150 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 151 PHỤ LỤC iv DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT Chữ viết tắt Nguyên nghĩa 1. CIC Ngân hàng Tín dụng Kỹ nghệ và Thƣơng mại (Pháp) 2. CPA Caisse provincial de crédit agricole populaire (Nông phố Ngân hàng) 3. CPNV Phông Tòa đại biểu Chính phủ Nam Việt 4. DFI Phông Sở Tài chính Đông Dƣơng 5. F Đồng franc Pháp 6. GOUGAL Phông Toàn quyền Đông Dƣơng 7. GOUCOCH Phông Thống đốc Nam Kỳ 8. NXB Nhà xuất bản 9. NSĐP Ngân sách địa phƣơng 10. OICAM Đông Dƣơng Nông tín tƣơng tế cục 11. RST Phông Phủ Thống sứ Bắc Kỳ 12. S Phông Sách tiếng Pháp 13. SFCT Phông Công ty than Bắc Kỳ 14. SICAM Société Indigène de Crédit Agricole Mutuel (Hội Nông tín tƣơng tế bản xứ) 15. SL Phông Các cơ quan địa phƣơng 16. TC Phông Tạp chí 17. TTLTQG Trung tâm lƣu trữ Quốc gia 18. $ Đồng Đông Dƣơng v DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU Trang Bảng Bảng 2.1. Quy định về việc sản xuất đồng bạc Đông Dƣơng theo các mệnh giá .. 41 Bảng 3.1. Kết quả hoạt động cho vay của Ngân hàng Đông Dƣơng giai đoạn 1878 1885 ........................................................................................................ 65 Bảng 3.2. Kết quả hoạt động cho vay của Ngân hàng Đông Dƣơng giai đoạn 1886 1896 ........................................................................................................ 66 Bảng 3.3. Cơ cấu vốn của các SICAM giai đoạn 1923-1930 ................................. 68 Bảng 3.4. Hoạt động của các SICAM và quỹ trung ƣơng giai đoạn 1939 - 1943 .. 69 Bảng 3.5. Thống kê về hoạt động cho vay theo mùa ở các tỉnh Bắc Kỳ ................ 71 Bảng 3.6. Cơ cấu vốn của các CPA giai đoạn 1928 - 1938 .................................... 72 Bảng 3.7. Tình hình vốn hoạt động của các CPA giai đoạn 1939-1944 ................. 73 Bảng 3.8. Bản chất các hoạt động của ngân hàng thực hiện giai đoạn 1914 - 1921 ..... 74 Bảng 3.9. Tỷ lệ chuyển đổi giữa đồng bạc Đông Dƣơng với đồng franc Pháp ...... 75 Bảng 3.10. Hoạt động hối đoái của ngân hàng từ năm 1914-1921 ......................... 77 Bảng 3.11. Tỷ lệ chuyển đổi giữa đồng bạc Đông Dƣơng với một số đồng tiền thông dụng .............................................................................................. 78 Bảng 3.12. Sự tiến triển của việc tham gia tài chính của Ngân hàng Đông Dƣơng trong các công việc kinh doanh ở Đông Dƣơng và hải ngoại ................ 81 Bảng 3.13. Địa vị của Việt Nam trong việc xuất cảng thóc gạo ............................. 86 Bảng 3.14. Diện tích cao su trồng ở Việt Nam từ 1897 đến 1945 .......................... 88 Bảng 3.15. Tình hình khai thác than ở Đông Dƣơng giai đoạn 1899-1945 ............ 91 Bảng 3.16. Nguồn vốn của công ty than Hòn Gai từ 1888-1939 ............................ 92 Bảng 3.17. Lợi nhuận của hãng Phông-ten ............................................................. 94 Bảng 4.1. Tình hình lƣu hành giấy bạc Đông Dƣơng ........................................... 102 Bảng 4.2. Sự tiến triển của chỉ số lƣu hành bạc giấy ở Đông Dƣơng từ năm 1913 đến năm 1939 ....................................................................................... 105 Bảng 4.3. Các chi phí và số tiền lãi do độc quyền phát hành của Ngân hàng Đông Dƣơng từ năm 1933 đến 1943 .............................................................. 107 Bảng 4.4. Thống kê giá cao su qua các năm ......................................................... 116 Bảng 4.5. Số tiền thƣởng cho mỗi kí lô cao su xuất khẩu ..................................... 117 Bảng 4.6. Kết quả kinh đoanh đƣờng sắt giữa Chính phủ Pháp và Công ty hỏa xa Vân Nam............................................................................................... 123 Bảng 4.7. Thu ngân sách Nam Kỳ từ thuốc phiện giai đoạn 1882-1885 .............. 139 Biểu Biểu đồ 4.1. Về tình hình lƣu thông tiền tệ trong từng giai đoạn từ 1913-1939 .. 106 vi DANH MỤC PHỤ LỤC Trang A. CÁC BẢNG BIỂU ............................................................................................... 1 Bảng 1: Lợi nhuận của Ngân hàng Đông Dƣơng (1875-1939) ........................... 1 Bảng 2. Bảng trọng tải thực khối lƣợng hàng hóa thƣơng mại vận chuyển từ năm 1918-1926 .................................................................................................... 3 Bảng 3: Số rƣợu bán đƣợc từ năm 1935-1939 .................................................... 4 Bảng 4: Số thuốc phiện bán đƣợc từ năm 1936-1939 ......................................... 4 B. MỘT SỐ BẢN ĐỒ VÀ LƢỢC ĐỒ VỀ HOẠT ĐỘNG CỦA ĐÔNG DƢƠNG THỜI PHÁP .............................................................................................................. 5 Bản đồ 1: Mạng lƣới của Ngân hàng Đông Dƣơng............................................. 5 Bản đồ 2: Về Tuyến đƣờng sắt Đông Dƣơng ...................................................... 6 Biểu đồ 3: Doanh thu tính theo km của tuyến đƣờng sắt .................................... 7 Biểu đồ 4: Chi phí tính theo km của tuyến đƣờng sắt ......................................... 8 Biểu đồ 5: Lợi nhuận của tuyến đƣờng sắt .......................................................... 9 Biểu đồ 6: Gạo xuất khẩu từ Sài Gòn qua Singapore từ năm 1900 - 1936 ....... 10 C. MỘT SỐ TRANH ẢNH VỀ NGÂN HÀNG ĐÔNG DƢƠNG TẠI PHÁP VÀ VIỆT NAM.............................................................................................................. 11 Ảnh 1: Trụ sở chính Ngân hàng Đông Dƣơng tại Paris (Pháp) ........................ 11 Ảnh 2: Chi nhánh Ngân hàng ở Sài Gòn năm 1875. Một ngôi nhà lát gạch rất đẹp, không có tầng, kích thƣớc trung bình. Một ngôi nhà rất phù hợp với một doanh nghiệp triển vọng, nhƣng đang cần phải chứng minh khả năng của mình............ 11 Ảnh 3: Một góc trụ sở Ngân hàng Đông Dƣơng - Chi nhánh Sài Gòn. ............ 12 Ảnh 4: Một góc trụ sở Ngân hàng Đông Dƣơng - Chi nhánh Hải Phòng ......... 12 Ảnh 5: Trụ sở Ngân hàng Đông Dƣơng - Chi nhánh Hà Nội ........................... 13 Ảnh 6: Chi nhánh ngân hàng Hà Nội năm 1901. Những vị trí giao dịch tiền mặt nằm ngay chính giữa đại sảnh. Tỷ giá hối đoái đƣợc dán áp phích rất rõ ràng và minh bạch. ......................................................................................................... 13 Ảnh 7: Các nhà tƣ sản mại bản của chi nhánh Hải Phòng đang đếm tiền ......... 14 D. MỘT SỐ LOẠI TIỀN ĐÔNG DƢƠNG (BANQUE DE L'INDOCHINE) ....... 15 I. TIỀN GIẤY .................................................................................................... 15 II. TIỀN ĐỒNG ................................................................................................. 19 E. TIỀN NGÂN HÀNG ĐÔNG DƢƠNG PHÁT HÀNH ...................................... 24 KỲ I (PHÁT HÀNH NĂM 1876 - 1892).......................................................... 24 KỲ II (PHÁT HÀNH NĂM 1893 - 1896) ........................................................ 25 KỲ III (PHÁT HÀNH NĂM 1898 - 1903) ....................................................... 26 KỲ IV (PHÁT HÀNH NĂM 1903 - 1907)....................................................... 26 KỲ V (PHÁT HÀNH NĂM 1909 - 1925) ........................................................ 27 KỲ VI (PHÁT HÀNH NĂM 1919 - 1920)....................................................... 30 F. CÁC NGHỊ ĐỊNH, ĐƠN XIN VAY, TRẢ TIỀN… .......................................... 31 G. SƠ ĐỒ TỔ CHỨC CỦA NGÂN HÀNG ĐÔNG DƢƠNG ĐẾN NĂM 1930 .. 52 H. NGÂN HÀNG ĐÔNG DƢƠNG SAU NĂM 1975 ........................................... 53 1 MỞ ĐẦU 1. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn 1.1. Một trong những công cụ chủ chốt giúp một nƣớc tƣ bản có thể thực hiện tốt việc khai thác thuộc địa đó là nắm trong tay hệ thống tiền tệ. Khi có đƣợc công cụ này, chính quyền thực dân có thể quản lý tài chính, quản lý đầu tƣ, quản lý tín dụng và quản lý thanh toán. Ngƣời Pháp hiểu rất rõ điều này. Để chuẩn bị cho việc hoàn tất công cuộc xâm chiếm thuộc địa ở Đông Dƣơng theo ý đồ riêng của chính quyền thực dân, năm 1875, Pháp cho thành lập Ngân hàng Đông Dƣơng và phát hành tiền Đông Dƣơng. Đồng Đông Dƣơng không lâu sau đó đã chiếm vị trí trọng yếu trong hệ thống lƣu thông tiền tệ ở Việt Nam và trở thành công cụ để thực dân Pháp đặt nền tảng cai trị lâu dài ở nƣớc ta nói riêng và các nƣớc Đông Dƣơng nói chung thông qua Hiệp ƣớc Patenôtre (1884). Quá trình ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng, sự mở rộng hoạt động về phạm vi địa lý và phạm vi kinh tế cho đến khi Liên bang Đông Dƣơng ra đời qua Hiệp ƣớc Patenôtre (1884) cho thấy cách thức và phƣơng pháp khai thác thuộc địa của Pháp đƣợc tổ chức và vận hành theo đúng trật tự: khởi sự từ việc thành lập Ngân hàng Đông Dƣơng, Pháp tổ chức đƣa đồng Đông Dƣơng vào lƣu thông và biến ngân hàng này thành bộ máy đầu tƣ. Núp dƣới vỏ bọc phát triển kinh tế ở Đông Dƣơng, bộ máy này trở thành công cụ cai trị và khai thác thuộc địa của Pháp. 1.2. Nghiên cứu lịch sử về quá trình hình thành và phát triển của Ngân hàng Đông Dƣơng, một định chế tài chính đặc thù, nhƣ là một biểu trƣng cho sự hiện diện của thực dân Pháp ở Việt Nam, trong mối liên hệ với chính sách khai thác, bóc lột thuộc địa kiểu thực dân là một vấn đề có ý nghĩa khoa học, thu hút sự quan tâm của nhiều nhà khoa học; song hiện tại vẫn còn nhiều khoảng trống nhất định trong việc làm rõ vị trí lịch sử của Ngân hàng Đông Dƣơng trong việc thực hiện chính sách khai thác thuộc địa của Pháp. Hiện nay, đã có nhiều công trình nghiên cứu về Ngân hàng Đông Dƣơng của các tác giả trong và ngoài nƣớc. Các công trình nghiên cứu ấy đã đƣa lại một 2 nguồn tƣ liệu hết sức phong phú, những nhận định khoa học và những gợi mở quan trọng cho những nhà nghiên cứu sau này kế thừa và phát huy. Tuy nhiên, vẫn còn thiếu một nghiên cứu có tính chất chuyên sâu và có hệ thống về quá trình hình thành và hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng tại Việt Nam đƣợc đặt trong mối tƣơng quan với chính sách cai trị thuộc địa của thực dân Pháp, núp dƣới vỏ bọc phát triển kinh tế ở Đông Dƣơng. 1.3. Việt Nam đang trên con đƣờng chuyển mình, phát triển và hội nhập với nền kinh tế khu vực và thế giới. Tuy nhiên, những gì diễn ra trong lịch sử đã tạo nên yếu tố nền tảng, mang nét rất đặc trƣng. Trong lĩnh vực tài chính - ngân hàng, bên cạnh những yếu tố tiêu cực, mang bản chất bóc lột thuộc địa của chủ nghĩa thực dân thì mô hình Ngân hàng Đông Dƣơng cũng mang lại những kinh nghiệm quý báu, những bƣớc đi đầu tiên cho quá trình phát triển của hệ thống ngân hàng hiện nay. Nghiên cứu về Ngân hàng Đông Dƣơng không chỉ có ý nghĩa về lịch sử mà còn có thể rút ra một số đặc điểm, kinh nghiệm và bài học quản lý gợi ý cho chính sách phát triển tài chính - ngân hàng của đất nƣớc ta trong giai đoạn hiện nay. 1.4. Kể từ khi đất nƣớc ta chuyển từ nền kinh tế hành chính, tập trung, bao cấp bƣớc sang thời kỳ Đổi mới (1986), theo cơ chế thị trƣờng có sự quản lý của Nhà nƣớc theo định hƣớng xã hội chủ nghĩa, tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp phát triển. Các ngân hàng cổ phần vốn trong nƣớc cũng nhƣ vốn nƣớc ngoài thi nhau thành lập, hình thành một hệ thống ngân hàng, đóng vai trò hết sức quan trọng đối với đời sống đất nƣớc, đặc biệt trong nền kinh tế quốc dân. Với những hoạt động sôi động của chúng, nền kinh tế Việt Nam có những chuyển biến tích cực, vƣợt bậc, góp phần đƣa đất nƣớc vƣợt qua khủng hoảng và đƣa nƣớc ta trở thành nƣớc phát triển trung bình. Bên cạnh những thành tích to lớn đó, hệ thống ngân hàng nƣớc ta cũng để lại những hệ lụy không nhỏ liên quan đến hoạt động yếu kém, đặc biệt là làm ăn thua lỗ, thất thoát, tham nhũng... mà cho đến nay Chính phủ vẫn đang tập trung xử lý, để lành mạnh hóa ngành ngân hàng. 3 Với những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài: “Hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng tại Việt Nam từ năm 1875 đến năm 1945” làm Luận án tiến sĩ Lịch sử, chuyên ngành Lịch sử Việt Nam. 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở khảo cứu nguồn tài liệu tin cậy, luận án tập trung nghiên cứu sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng và các chi nhánh của nó tại Việt Nam từ năm 1875 đến năm 1945 đồng thời làm rõ chức năng phát hành tiền, chức năng là ngân hàng thƣơng mại và hoạt động đầu tƣ tài chính của ngân hàng. Từ đó, luận án đánh giá thực chất, rút ra những tác động của Ngân hàng Đông Dƣơng đối với kinh tế, xã hội Việt Nam lúc bấy giờ. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt đƣợc mục tiêu trên, luận án tập trung giải quyết một số nhiệm vụ sau: - Thứ nhất, làm rõ bối cảnh ra đời, hoạt động phát hành tiền và chính sách tiền tệ của Ngân hàng Đông Dƣơng từ năm 1875 đến năm 1945. - Thứ hai, làm rõ hơn về hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng với chức năng là Ngân hàng Thƣơng mại. - Thứ ba, đi sâu nghiên cứu về hoạt động đầu tƣ tài chính của Ngân hàng Đông Dƣơng tại Việt Nam. - Thứ tư, tìm hiểu rõ những tác động của Ngân hàng Đông Dƣơng đối với kinh tế, xã hội và đời sống của ngƣời dân Việt Nam. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là sự ra đời và hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng tại Việt Nam từ năm 1875 đến năm 1945. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Về thời gian, trên cơ sở những tài liệu hiện có, tác giả xác định phạm vi nghiên cứu của đề tài chỉ giới hạn nghiên cứu về hoạt động của Ngân hàng Đông 4 Dƣơng tại Việt Nam từ năm 1875 đến năm 1945. Sở dĩ chúng tôi lấy mốc năm 1875 làm mốc mở đầu nghiên cứu vì năm 1875 Ngân hàng Đông Dƣơng đƣợc thành lập tại Paris và cũng trong năm đó, chi nhánh đầu tiên của nó đƣợc chọn mở ở Sài Gòn (19/4/1875). Năm 1945 đƣợc chọn làm mốc kết thúc vì Cách mạng Tháng Tám thành công, Chính phủ nƣớc Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời và cho phát hành tiền Việt Nam thay thế cho đồng Đông Dƣơng (cũng từ năm 1940, nƣớc Pháp bị Đức chiếm đóng và Ngân hàng Đông Dƣơng đặt trụ sở tại Paris cũng ngƣng việc phát hành giấy bạc, vì không chở qua đƣợc). 3.2.2. Về không gian địa lý, luận án xác định phạm vi nghiên cứu là hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng tại Việt Nam trên địa bàn Nam Kỳ, Bắc Kỳ và Trung Kỳ. 3.2.3. Về nội dung, luận án tập trung nghiên cứu về hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng với các chức năng là: - Ngân hàng Phát hành, ở đây luận án đi sâu về hoạt động phát hành và hoạt động tiền tệ. Tìm hiểu các loại tiền đƣợc phát hành ở hai chi nhánh của Ngân hàng Đông Dƣơng tại Việt Nam là chi nhánh Sài Gòn và chi nhánh Hải Phòng. Qua đó đánh giá tác động của hoạt động phát hành tiền đối với kinh tế, xã hội Việt Nam thời thuộc Pháp. - Ngân hàng Thƣơng mại, luận án đi sâu tìm hiểu về hoạt động tín dụng cho vay, hoạt động hối đoái, kinh doanh vàng bạc của ngân hàng và đánh giá những tác động của nó đối với kinh tế, xã hội Việt Nam. - Đầu tƣ tài chính, ở phần này, luận án chỉ tìm hiểu những lĩnh vực mà ngân hàng trực tiếp bỏ vốn đầu tƣ thông qua hình thức góp vốn, mua cổ phần hay tài trợ cho các công ty Pháp và ảnh hƣởng của những hoạt động đó đến kinh tế, xã hội Việt Nam. Những vấn đề nằm ngoài giới hạn về thời gian, không gian và nội dung nêu trên sẽ không thuộc phạm vi và đối tƣợng nghiên cứu của đề tài. 5 4. Nguồn tài liệu và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Nguồn tài liệu Để hoàn thành Luận án, chúng tôi dựa trên các nguồn tài liệu chủ yếu sau: - Tài liệu lưu trữ: Để thực hiện đề tài, chúng tôi đã tiếp cận và khai thác nguồn tƣ liệu lƣu trữ bằng tiếng Pháp và tiếng Việt hiện có ở Việt Nam, lƣu tại Trung tâm lƣu trữ Quốc gia I (Hà Nội), Trung tâm lƣu trữ Quốc gia II (TP.HCM), và ở Pháp nhƣ Trung tâm lƣu trữ Quốc gia hải ngoại Pháp (Archives Nationales d’Outre-Mer ANOM, thành phố Aix - En - Provence, Cộng hòa Pháp), Thƣ viện Quốc gia Pháp (Bibliothèque Nationale de France - BnF), Thƣ viện Quốc gia Việt Nam. Phần lớn những tài liệu đó là những tài liệu gốc có liên quan trực tiếp đến đề tài. - Tài liệu tham khảo: Trong quá trình triển khai luận án, chúng tôi đã tiếp cận các công trình chuyên khảo của các học giả trong và ngoài nƣớc có nội dung đề cập trực tiếp đến sự ra đời và hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng. Bên cạnh đó, chúng tôi cũng tiếp cận khai thác một số công trình nghiên cứu, các bài viết đƣợc công bố trên các tạp chí kinh tế thời thuộc địa nhƣ Buletin économique de l’Indochine, Bulletin officiel de la Cochinchine française, Eveil économique de l’Indochine, Journal officiel de l’Indochine française,… và các tạp chí nghiên cứu chuyên ngành (tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, tạp chí Xƣa và nay…), các luận án, luận văn, báo chí chính thống định kỳ và một số trang website uy tín trong và ngoài nƣớc có nội dung liên quan đến Ngân hàng Đông Dƣơng. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Về phƣơng pháp luận, để giải quyết những vấn đề do đề tài đặt ra, chúng tôi dựa vào chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử và học thuyết của chủ nghĩa Mác - Lênin về kinh tế - chính trị (những khái niệm về tiền, về kinh tế chính trị). Ở đây, chúng tôi sử dụng quan điểm sử học Mác xít nhằm đánh giá một cách khách quan về hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng tại Việt Nam từ năm 1875 đến năm 1945. Quan điểm sử học Mác xít cũng là kim chỉ nam để chúng tôi xử lý nguồn tƣ liệu trên tinh thần khoa học và đảm bảo tính lịch sử. 6 Trong quá trình giải quyết nhiệm vụ của đề tài đặt ra, chúng tôi sử dụng phƣơng pháp nghiên cứu chuyên ngành là phƣơng pháp lịch sử, phƣơng pháp logic và các phƣơng pháp khác nhƣ: phƣơng pháp đối chiếu so sánh, phƣơng pháp thống kê, phƣơng pháp phân tích, tổng hợp, phƣơng pháp điền dã (trong quá trình làm luận án chúng tôi đã đi tới Hà Nội, Hải Phòng và Singapore để tìm hiểu về Ngân hàng Đông Dƣơng chi nhánh Hà Nội, Hải Phòng và Ngân hàng Indosuez)... nhằm xem xét một cách trung thực, khách quan về những hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng tại Việt Nam từ năm 1875 đến năm 1945 theo yêu cầu của đề tài đặt ra. 5. Đóng góp của luận án - Luận án là công trình đầu tiên ở Việt Nam phục dựng lại bức tranh toàn cảnh, chi tiết và hệ thống về quá trình hình thành và phát triển của Ngân hàng Đông Dƣơng tại Việt Nam trong suốt thời gian từ năm 1875 đến năm 1945. - Luận án chỉ ra mối liên hệ biện chứng giữa hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng và chính sách cai trị thuộc địa của thực dân Pháp, thông qua hoạt động chủ yếu là cho vay (cung cấp tín dụng), hối đoái và đầu tƣ. - Từ việc nghiên cứu hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng tại Việt Nam từ năm 1875 đến năm 1945, luận án đã đánh giá, rút ra những tác động của Ngân hàng Đông Dƣơng đối với kinh tế, xã hội Việt Nam, đồng thời chỉ ra những đóng góp của Ngân hàng Đông Dƣơng đối với hoạt động của hệ thống ngân hàng Việt Nam hiện nay. - Luận án góp phần bổ sung thêm vào hệ thống tƣ liệu và lập luận khoa học đối với việc nghiên cứu và giảng dạy lịch sử, nhất là lịch sử ngành tài chính - ngân hàng ở Việt Nam thời cận đại. - Kết quả nghiên cứu của đề tài là một nguồn tài liệu để các nhà hoạch định chính sách, các nhà lãnh đạo thuộc các lĩnh vực tài chính, ngân hàng tham khảo, bổ khuyết để xây dựng các giải pháp quản lý ngành tài chính - ngân hàng ngày càng hoàn thiện và hiệu quả hơn. 7 6. Bố cục của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục, Tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận án gồm bốn chƣơng: Chƣơng 1: Tổng quan về vấn đề nghiên cứu. Chƣơng 2: Sự ra đời và hoạt động phát hành tiền của Ngân hàng Đông Dƣơng tại Việt Nam. Chƣơng 3: Hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng với chức năng là Ngân hàng Thƣơng mại và đầu tƣ tài chính. Chƣơng 4: Tác động của của Ngân hàng Đông Dƣơng đối với kinh tế - xã hội Việt Nam. 8 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU Liên quan tới đề tài này, từ trƣớc đến nay đã có một số công trình nghiên cứu đề cập đến sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng và các chi nhánh của nó; hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng và tác động của nó đối với tình hình kinh tế, xã hội Việt Nam thời Pháp thuộc. Cụ thể là: 1.1. Các công trình nghiên cứu về sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng và các chi nhánh của nó tại Việt Nam 1.1.1. Tác giả người nước ngoài Nghiên cứu về hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng ở Việt Nam đã đƣợc nhiều học giả ngoài nƣớc quan tâm ở nhiều góc độ, khía cạnh khác nhau. Từ những năm nửa cuối thế kỷ XIX, học giả nƣớc ngoài đã từng đến sinh sống và làm việc ở Việt Nam đã ghi nhận lại quá trình ngƣời Pháp xâm lƣợc Việt Nam và cả những kế hoạch cho việc thành lập Ngân hàng Đông Dƣơng trong thời gian sớm nhất. Nguồn tƣ liệu của các tác giả nƣớc ngoài đóng vai trò hết sức quan trọng vì phần lớn các tác giả đều là những nhân vật chủ chốt hay ít nhiều gì cũng có quan hệ mật thiết với chính quyền thực dân. Chúng tôi đã tiếp cận với công trình nghiên cứu bằng tiếng Pháp mang tính khái quát nhất về sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng và các chi nhánh của nó ở Việt Nam, đó là cuốn Histoire de la Banque de l’Indochine (1875-1975), Fayadd, Paris, 1981 (Lịch sử Ngân hàng Đông Dương (1875-1975) của Marc Meuleau đƣợc René Ngọc Nhân dịch và đăng trên trang web http://renengocnhan.wordpress.com). Công trình đã cho thấy dự án của ông Kresser với việc thành lập Ngân hàng Đông Dƣơng trong bối cảnh lịch sử Việt Nam và nƣớc Pháp cuối thế kỷ XIX. Cùng với thời gian thành lập chi nhánh Ngân hàng Đông Dƣơng ở Nam Kỳ, tác giả còn cho biết vì sao phải thành lập các chi nhánh ngân hàng ở Hải Phòng (1885), Hà Nội (1887), Đà Nẵng (1891), Cần Thơ và Nam Định (1926), Vinh (1927), Quy Nhơn (1928), Huế (1929) và ở Đà Lạt (1943). Có thể nói đây là một công trình khoa học 9 lớn. Nó là kết quả gặp gỡ giữa ngành Đại học của nƣớc Pháp và văn phòng Tổng Giám đốc của Ngân hàng Indosuez cùng với cộng đồng các vị sử gia mà tác giả là một trong những thành viên. Tất cả các thành viên đặc biệt là văn phòng Tổng Giám đốc của Ngân hàng Indosuez đều mong muốn hiểu biết tƣờng tận về một quá khứ xa xôi mà nay chỉ còn vài hình ảnh cũ kỹ còn tồn tại ở các văn phòng của các vị Bộ trƣởng. Công trình Lịch sử Ngân hàng Đông Dƣơng đã cung cấp một nguồn sử liệu quan trọng giúp ngƣời đọc biết đƣợc sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng và các chi nhánh của ngân hàng này. Toàn bộ tác phẩm dài tổng cộng 713 trang gồm 16 chƣơng, nhƣng chỉ có các chƣơng II, IV,V, IX, XII là ít nhiều đề cập đến hoạt động của các chi nhánh Ngân hàng Đông Dƣơng tại Việt Nam chứ nó không đi sâu nghiên cứu về hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng tại Việt Nam. Nghiên cứu về sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng còn phải kể đến công trình La présence financière et economique française en Indochine (1859 - 1939) (“Sự hiện diện tài chính và kinh tế của Pháp ở Đông Dương”) của Jean Pierre Aumiphin. Tác giả đã dành 11 trang (từ trang 15 đến trang 25) để nói đến quá trình hình thành của Ngân hàng Đông Dƣơng và các chi nhánh tại Sài Gòn, Hải Phòng, Hà Nội, Đà Nẵng. Năm 1929, Tiến sĩ Luật học H. Simoni xuất bản tác phẩm Le role du capital. Dans la mise en valeur de l’Indochine (Vai trò của tư bản Pháp trong cuộc khai thác xứ Đông Dương, Helms, Libraire - Editeur, Paris,1929). Ở trang 5, nguyên Bộ trƣởng Bộ Thuộc địa Pháp đánh giá công trình này là “đã khiến cho ngƣời đọc tìm thấy nhiều tƣ liệu quý giá nhất để có một khái niệm đúng đắn và chính xác về trình độ phát triển kinh tế và tài chính mà hiện nay là xứ thuộc địa lớn ở Viễn Đông… đã đạt đƣợc”. Nội dung gồm có phần mở đầu và 3 phần nội dung (Phần thứ nhất: Các nhà ngân hàng và tín dụng, gồm có 4 chƣơng; Phần thứ hai: Kết quả của việc khai thác, gồm có 5 chƣơng; Phần thứ ba: Mục đích các khoản chi công cộng, gồm có 4 chƣơng). Ở chƣơng II, phần thứ nhất có đề cập đến Ngân hàng Đông Dƣơng. Tác phẩm của H. Simoni đã đƣợc dịch sang tiếng Việt và bản đánh máy hiện nay đƣợc lƣu trữ tại thƣ viện Quốc gia Việt Nam. 10 Tạp chí Bulletin Général de L'Instrution Publique với bài Le nouvel immeuble de la banque de l'Indochine à Saigon, Hà Nội, 1928. Khi nói đến sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng đã cho ta biết ngôi nhà mới của Ngân hàng Đông Dƣơng tại Sài Gòn đƣợc xây dựng với diện tích 6.400 mét vuông giới hạn bởi 4 đƣờng Quai Belgique, Chaigneau, Lefebre, Pellerin (khu nhà Ngân hàng Nhà nƣớc chi nhánh Thành phố Hồ Chí Minh nhìn ra Bến Chƣơng Dƣơng ngày nay). Mặt tiền hƣớng ra Quai de Belgique, có đƣờng cho xe lên tận cửa vào chính. Gần trung tâm, 1.600 mét vuông dành một khu vuông 25 mét ở giữa làm nơi giao dịch với khách hàng. Tầng 1 dành cho các bộ phận của ngân hàng. Tầng 2 dành cho các công ty thuê, lên xuống có thang máy. Tầng hầm có phòng để các tủ sắt cho khách hàng thuê. 1.1.2. Tác giả người Việt Nam Bên cạnh các tác giả ngƣời nƣớc ngoài, các tác giả trong nƣớc cũng đề cập đến sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng. Trong số các tác giả trong nƣớc có đề cập đến sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng và các chi nhánh của ngân hàng phải kể đến tác giả Phạm Quang Trung với công trình: Lịch sử tín dụng nông nghiệp Việt Nam (1875-1945), NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 1997, nội dung của công trình này bao gồm 2 phần (tổng cộng 472 trang) và kết luận. Ở Phần thứ nhất, chƣơng I, tác giả dành trọn mục 2 không chỉ đề cập đến thời gian ra đời các chi nhánh của Ngân hàng Đông Dƣơng tại Việt Nam mà còn đề cập đến các chi nhánh khác của ngân hàng ở các vùng đất hải ngoại của Pháp. Tác giả Dƣơng Kinh Quốc với công trình Việt Nam những sự kiện lịch sử (1858-1918), NXB Giáo dục, Hà Nội, 2006. Ở trang 104, phần năm 1875, tác giả ghi: ngày 21 tháng giêng năm 1875 Tổng thống Pháp ra sắc lệnh thành lập Ngân hàng Đông Dƣơng (Banque de l’Indochine) và giao độc quyền phát hành giấy bạc cho Ngân hàng Đông Dƣơng. Ngoài trụ sở chính của Ngân hàng Đông Dƣơng đặt tại Pháp; cho tới năm 1912 ngân hàng đã có nhiều chi nhánh hoặc đại lý đặt tại các nƣớc Đông Dƣơng và các nƣớc ngoài Đông Dƣơng. 11 Tác giả Nguyễn Khắc Đạm với công trình, Những thủ đoạn bóc lột của tư bản Pháp ở Việt Nam, NXB Văn - Sử - Địa, Hà Nội, 1957, ở trang 36, tác giả có nhắc đến sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng. Trong công trình Cơ cấu kinh tế xã hội Việt Nam thời thuộc địa (1858-1945) (NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội), tác giả Nguyễn Văn Khánh đã dành một mục của chƣơng II để khái quát sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng tại Paris và các chi nhánh của ngân hàng tại Việt Nam. Ngoài ra, sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng còn đƣợc đề cập trong các công trình nghiên cứu, bài viết đăng trên các tạp chí chuyên ngành nhƣ tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, tạp chí Xƣa và nay…, tiêu biểu nhƣ: tác giả Nguyễn Văn Cƣờng với bài Tiền tệ thời Pháp thuộc, Lƣơng Hữu Định với bài Tiền tệ thời kỳ Ngân hàng Đông Dương, Đào Hùng với bài Sự thành lập Ngân hàng Đông Dương và những tờ giấy bạc đầu tiên, Nguyễn Thị Nga với bài Ngân hàng Đông Dương và vai trò của nó trong công cuộc khai thác thuộc địa của thực dân Pháp giai đoạn (1897-1929). Trong những bài viết này, các tác giả đã cung cấp ít nhiều thông tin về sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng thời Pháp thuộc. Nhƣ vậy, các công trình nghiên cứu ở trong và ngoài nƣớc đã ít nhiều đề cập đến sự ra đời của Ngân hàng Đông Dƣơng. Các công trình đó đã giúp tác giả có cái nhìn khái quát về bối cảnh lịch sử ra đời của các chi nhánh Ngân hàng Đông Dƣơng tại Việt Nam. 1.2. Các tài liệu nghiên cứu về chức năng và hoạt động chủ yếu của ngân hàng 1.2.1. Các công trình nghiên cứu của các tác giả người nước ngoài Các công trình nghiên cứu về chức năng và hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng ở nƣớc ngoài có thể chia làm hai nhóm: Nhóm các công trình liên quan gián tiếp và nhóm các công trình liên quan trực tiếp. * Về nhóm các công trình nghiên cứu liên quan gián tiếp Từ cuối thế kỉ XIX đến đầu thế kỉ XX, để phục vụ cho công cuộc thực dân hoá, Pháp đã đẩy mạnh nghiên cứu về Việt Nam. Nhiều công trình khảo cứu công 12 phu của các tác giả ngƣời Pháp đƣợc công bố, nhƣ: Y.Henry với Economie agricole de l'Indochine (Kinh tế nông nghiệp Đông Dƣơng, Hà Nội, 1932), Paul Bernard với Le problème économique Indochinois (Vấn đề kinh tế Đông Dƣơng, Paris, 1934) và cuốn Nouveux aspests du problème économique de l’Indochine, F.Sorlot (Phƣơng diện mới của vấn đề kinh tế Đông Dƣơng, Paris, 1937), hay Pierre Gourou với cuốn Les Paysans du deltat tonkinois (Ngƣời nông dân Bắc Kỳ, Paris, 1936) và cuốn L’utilisation du sol en Indochine française (Việc sử dụng đất ở Đông Dƣơng thuộc Pháp, Paris, 1940). Trong các công trình này, các tác giả tập trung phân tích tình hình sở hữu ruộng đất, canh tác nông nghiệp, sử dụng nhân công trong kinh tế nông nghiệp Đông Dƣơng đã cho ta một cái nhìn khái quát về kinh tế nông thôn Việt Nam. Tác phẩm Le role du capital Dans la mise en valeur de l’Indochine của Tiến sĩ Luật học H.Simoni. Trong chƣơng II, phần thứ nhất đề cập đến hoạt động tín dụng. Phần thứ hai, trong chƣơng V với tiêu đề “Hầm mỏ” có hai tiểu mục “Pháp chế về hầm mỏ” và “Khai thác hầm mỏ - Nhiên liệu và quặng” tác giả nêu một cách sơ lƣợc về hoạt động khai thác hầm mỏ. Phần thứ ba, chƣơng I và II nói về công chính, vận tải tƣ nhân. Nói về kinh tế Việt Nam thời thuộc Pháp thì có rất nhiều tác giả nƣớc ngoài đề cập đến nhƣ Regismanset với cuốn Sự thần kỳ Pháp ở châu Á, G.Grès và Cie Paris, 1922; Touzet A, L’économie indochinoise et la crise universelle, Paris, 1934; Lanessan với cuốn L’Indochine française, Paris, 1889… Tất cả những cuốn sách này là nguồn tƣ liệu quý cung cấp cho chúng ta những hiểu biết về tình hình kinh tế Việt Nam thời thuộc Pháp. Nó là nguồn tƣ liệu quý, giúp chúng tôi biết đƣợc phần nào hoạt động kinh doanh mà ngƣời Pháp thực hiện tại Việt Nam và trong đó có Ngân hàng Đông Dƣơng. * Về nhóm các công trình nghiên cứu liên quan trực tiếp Tiếp cận nghiên cứu về chức năng, hoạt động của Ngân hàng Đông Dƣơng chúng tôi đặc biệt quan tâm đến những công trình có liên quan trực tiếp đến luận án. Trong đó chúng tôi đặc biệt quan tâm đến những tập hợp nghiên cứu của chính