Tài liệu Học tốt ngữ văn 7-tập 2

ph¹m tuÊn anh – th¸i giang häc tèt ng÷ v¨n 7 (tËp hai) nhµ xuÊt b¶n ®¹i häc quèc gia TP. hå chÝ minh 1 lêi nãi ®Çu Thùc hiÖn ch¬ng tr×nh Trung häc c¬ së (ban hµnh kÌm theo QuyÕt ®Þnh sè 03/Q§-BGD&§T ngµy 24/1/2002 cña Bé trëng Bé trëng Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o), m«n Ng÷ v¨n ®îc triÓn khai d¹y häc theo nguyªn t¾c tÝch hîp (v¨n häc, tiÕng ViÖt vµ lµm v¨n), ph¸t huy tÝnh chñ ®éng tÝch cùc cña häc sinh. Nh»m gióp c¸c em häc sinh cã thªm tµi liÖu tham kh¶o ®Ó t¨ng cêng kh¶ n¨ng tù häc, chóng t«i biªn so¹n bé s¸ch Häc tèt Ng÷ v¨n Trung häc c¬ së. Theo ®ã, cuèn Häc tèt Ng÷ v¨n 7 – tËp hai sÏ ®îc tr×nh bµy theo thø tù tÝch hîp c¸c ph©n m«n: - V¨n - TiÕng ViÖt - Lµm v¨n C¸ch tæ chøc mçi bµi trong cuèn s¸ch sÏ gåm hai phÇn chÝnh: I. KiÕn thøc c¬ b¶n II. RÌn luyÖn kÜ n¨ng Néi dung phÇn KiÕn thøc c¬ b¶n víi nhiÖm vô cñng cè vµ kh¾c s©u kiÕn thøc sÏ gióp häc sinh tiÕp cËn víi nh÷ng vÊn ®Ò thÓ lo¹i, giíi thiÖu nh÷ng ®iÒu næi bËt vÒ t¸c gi¶, t¸c phÈm (víi phÇn v¨n); giíi thiÖu mét sè kh¸i niÖm, yªu cÇu cÇn thiÕt mµ häc sinh cÇn n¾m ®Ó cã thÓ vËn dông ®îc khi thùc hµnh. Néi dung phÇn RÌn luyÖn kÜ n¨ng ®a ra mét sè híng dÉn vÒ thao t¸c thùc hµnh kiÕn thøc (ch¼ng h¹n: tËp tãm t¾t mét v¨n b¶n, tËp ®äc mét v¨n b¶n theo ®Æc trng thÓ lo¹i; thùc hµnh liªn kÕt trong v¨n b¶n; t¹o lËp v¨n b¶n; ph©n tÝch ®Ò, lËp dµn ý vµ luyÖn tËp c¸ch lµm bµi v¨n biÓu c¶m...). Mçi t×nh huèng thùc hµnh trong phÇn nµy ®Æt ra mét yªu cÇu häc sinh ph¶i th«ng hiÓu kiÕn thøc c¬ b¶n cña bµi häc; ngîc l¹i, qua c«ng viÖc thùc hµnh, kiÕn thøc lÝ thuyÕt còng cã thªm mét dÞp ®îc còng cè. V× thÕ, gi÷a lÝ thuyÕt vµ thùc hµnh cã mèi quan hÖ võa nh©n qu¶ võa t¬ng hç rÊt chÆt chÏ. Ngoµi c¸c nhiÖm vô trªn, ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh, néi dung cuèn s¸ch cßn híng tíi viÖc më réng vµ n©ng cao kiÕn thøc cho häc sinh líp 7. §iÒu nµy thÓ hiÖn qua c¸ch tæ chøc kiÕn thøc trong tõng bµi, c¸ch híng dÉn thùc hµnh còng nh giíi thiÖu c¸c vÝ dô, c¸c bµi viÕt tham kh¶o. Cuèn s¸ch ch¾c sÏ cßn nh÷ng khiÕm khuyÕt. Chóng t«i rÊt mong nhËn ®îc ý kiÕn ®ãng gãp ®Ó cã thÓ n©ng cao chÊt lîng trong nh÷ng lÇn in sau. Xin ch©n thµnh c¶m ¬n. nhãm biªn so¹n 2 tôc ng÷ vÒ thiªn nhiªn vµ lao ®éng s¶n xuÊt I. ThÓ lo¹i Tôc ng÷ lµ mét trong nh÷ng thÓ lo¹i cña v¨n häc d©n gian. Kh¸c víi ca dao, d©n ca lµ nh÷ng khóc h¸t t©m t×nh, thiªn vÒ khÝa c¹nh tinh thÇn, t×nh c¶m, tôc ng÷ cã chøc n¨ng chñ yÕu lµ ®óc kÕt kinh nghiÖm sèng trªn rÊt nhiÒu lÜnh vùc cña cuéc sèng h»ng ngµy. V× thÕ, tôc ng÷ ®îc xem lµ kho kinh nghiÖm vµ tri thøc thùc tiÔn v« cïng phong phó. PhÇn lín c¸c c©u tôc ng÷ cã h×nh thøc ng¾n, cã vÇn hoÆc kh«ng vÇn: - Tre giµ m¨ng mäc, -GÇn mùc th× ®en, gÇn ®Ìn th× r¹ng, - Õch kªu u«m u«m, ao chu«m ®Çy níc,... Mét sè kh¸c cã h×nh thøc c©u dµi, nhiÒu vÕ: Cña lµm ra ®Ó trªn g¸c, cña cê b¹c ®Ó ngoµi s©n, cña phï v©n ®Ó ngoµi ngâ. Cã c©u cßn cã h×nh thøc cña mét c©u ca dao, thÓ lôc b¸t: Chuån chuån bay thÊp th× ma Bay cao th× n¾ng, bay võa th× r©m Dï dµi hay ng¾n, cã vÇn hay kh«ng vÇn, nãi chung tôc ng÷ ®Òu lµ nh÷ng c©u dÔ nhí, dÔ thuéc. §Æc ®iÓm nµy cña tôc ng÷ chñ yÕu ®îc t¹o nªn tõ vÇn ®iÖu. Nh÷ng c©u tôc ng÷ kh«ng cã vÇn t¸c ®éng ®Õn ngêi ®äc, ngêi nghe bëi kÕt cÊu ®èi lËp hoÆc nh÷ng Ên tîng ®Æc biÖt nµo ®ã. VÝ dô trong c©u Tre giµ m¨ng mäc lµ quy luËt kÕ thõa, c©u L¬n ng¾n l¹i chª ch¹ch dµi l¹i dùa trªn nh÷ng yÕu tè ®èi lËp,... Nh÷ng c©u tôc ng÷ ®îc dÉn trong bµi nãi chung ®Òu ng¾n (chØ cã mét c©u hai dßng), ®îc chia thµnh c¸c vÕ (cã c©u 4 vÕ), c¸c vÕ liªn kÕt víi nhau bëi vÇn ®iÖu (NhÊt níc, nh× ph©n, tam cÇn, tø gièng). Chñ ®Ò chung cña nh÷ng c©u tôc ng÷ nµy lµ nh÷ng kinh nghiÖm vÒ thiªn nhiªn vµ lao ®éng s¶n xuÊt. II. KiÕn thøc c¬ b¶n 1. §äc kÜ c¸c c©u tôc ng÷ vµ chó thÝch trong bµi ®Ó hiÓu v¨n b¶n vµ nh÷ng tõ ng÷ khã. 2. Cã thÓ chia nh÷ng c©u tôc ng÷ thµnh hai nhãm:  Nhãm c©u tôc ng÷ vÒ thiªn nhiªn: c©u 1, 2, 3, 4.  Nhãm c©u tôc ng÷ vÒ lao ®éng s¶n xuÊt: c©u 5, 6, 7, 8. 3. Ph©n tÝch néi dung tõng c©u tôc ng÷: (1) §ªm th¸ng n¨m cha n»m ®· s¸ng Ngµy th¸ng mêi cha cêi ®· tèi.  NghÜa lµ th¸ng n¨m ®ªm ng¾n, th¸ng mêi ngµy ng¾n. Suy ra th¸ng n¨m ngµy dµi, th¸ng mêi 3 ®ªm dµi.  C¬ së thùc tiÔn lµ dùa trªn quan s¸t, tr¶i nghiÖm thùc tÕ.  ¸p dông kinh nghiÖm nµy, ngêi ta chó ý ph©n bè thêi gian biÓu lµm viÖc cho phï hîp. Chó ý khÈn tr¬ng khi lµm viÖc, bè trÝ giÊc ngñ hîp lÝ,...  C©u tôc ng÷ gióp con ngêi cã ý thøc vÒ thêi gian lµm viÖc theo mïa vô. (2) Mau sao th× n¾ng, v¾ng sao th× ma.  NghÜa lµ khi trêi nhiÒu (dµy) sao sÏ n¾ng, khi trêi kh«ng cã hoÆc Ýt (v¾ng) sao th× ma.  §©y lµ kinh nghiÖm ®Ó ®o¸n ma n¾ng, liªn quan trùc tiÕp ®Õn c«ng viÖc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ mïa mµng. Do Ýt m©y nªn nh×n thÊy nhiÒu sao, nhiÒu m©y nªn nh×n thÊy Ýt sao.  Nh×n sao cã thÓ ®o¸n tríc ®îc thêi tiÕt ®Ó s¾p xÕp c«ng viÖc. (3) R¸ng mì gµ, cã nhµ th× gi÷.  NghÜa lµ khi cã r¸ng mì gµ, sÏ cã ma b·o lín. V× vËy ph¶i chó ý chèng b·o cho nhµ cöa.  C©u tôc ng÷ nh¾c nhë ý thøc phßng chèng b·o lôt. (4) Th¸ng b¶y kiÕn bß, chØ lo l¹i lôt.  Vµo th¸ng b¶y, nÕu thÊy kiÕn di chuyÓn (bß) th× kh¶ n¨ng s¾p cã ma lín vµ lôt léi x¶y ra.  KiÕn lµ lo¹i c«n trïng nh¹y c¶m. Khi s¾p cã ma lôt, chóng thêng di chuyÓn tæ lªn chç cao, v× vËy chóng bß ra khái tæ. (Tríc trËn ma rµo, TrÇn §¨ng Khoa quan s¸t thÊy: kiÕn/ hµnh qu©n/ ®Çy ®êng.) – C©u tôc ng÷ ®îc ®óc kÕt tõ quan s¸t thùc tÕ, nã nh¾c nhë vÒ ý thøc phßng chèng b·o lôt, lo¹i thiªn tai thêng gÆp ë níc ta. (5) TÊc ®Êt tÊc vµng – §Êt ®îc coi quý ngang vµng. – §Êt thêng tÝnh b»ng ®¬n vÞ mÉu, sµo, thíc (diÖn tÝch). TÝnh tÊc lµ muèn tÝnh ®¬n vÞ nhá nhÊt (diÖn tÝch hay thÓ tÝch). Vµng lµ kim lo¹i tÝnh ®Õm b»ng chØ, b»ng c©y (dïng c©n tiÓu li ®Ó c©n ®ong). §Êt quý ngang vµng (Bao nhiªu tÊc ®Êt, tÊc vµng bÊy nhiªu). – §Êt quý nh vµng v× ®Êt nu«i sèng con ngêi, tiÒm n¨ng cña ®Êt lµ v« h¹n, khai th¸c m·i kh«ng bao giê v¬i c¹n. – Ngêi ta sö dông c©u tôc ng÷ nµy ®Ó ®Ò cao gi¸ trÞ cña ®Êt, phª ph¸n viÖc l·ng phÝ ®Êt (bá ruéng hoang, sö dông ®Êt kh«ng hiÖu qu¶). (6) NhÊt canh tr×, nhÞ canh viªn, tam canh ®iÒn. – C©u nµy nãi vÒ gi¸ trÞ kinh tÕ khi khai th¸c ao, vên, ruéng. Còng cã thÓ nãi vÒ sù c«ng phu, khã kh¨n cña viÖc khai th¸c c¸c gi¸ trÞ kinh tÕ ë c¸c n¬i ®ã. Ruéng th× phæ biÕn, chØ ®Ó cÊy lóa hay trång c©y l¬ng thùc, hoa mµu. Vên th× trång c©y ¨n qu¶, c©y lÊy gç. Ao th¶ c¸, th¶ rau muèng,... KÜ thuËt canh t¸c rÊt kh¸c nhau. Ngêi xa ®· tæng kÕt vÒ gi¸ trÞ kinh tÕ, còng cã thÓ kÌm theo ®ã lµ ®é 4 khã cña kÜ thuËt. – ¸p dông c©u tôc ng÷ ®Ó khai th¸c tèt ®iÒu kiÖn tù nhiªn, lµm ra nhiÒu cña c¶i vËt chÊt. (7) NhÊt níc, nh× ph©n, tam cÇn, tø gièng. – C©u tôc ng÷ nãi vÒ vai trß cña c¸c yÕu tè trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp (trång lóa níc) cña nh©n d©n ta. – YÕu tè níc ph¶i lµ yÕu tè quan träng hµng ®Çu, nÕu bÞ óng, hay bÞ h¹n, mïa vô cã thÓ bÞ thÊt thu hoµn toµn. Sau ®ã lµ vai trß quan träng cña ph©n bãn. YÕu tè cÇn cï, tÝch cùc chØ ®ãng vai trß thø ba. Gièng ®ãng vai trß thø t. Tuy nhiªn, nÕu ba yÕu tè trªn ngang nhau, ai cã gièng tèt, gièng míi th× ngêi ®ã sÏ thu ho¹ch ®îc nhiÒu h¬n. – C©u tôc ng÷ nh¾c nhë ngêi lµm ruéng ph¶i ®Çu t vµo tÊt c¶ c¸c kh©u, nhng còng ph¶i chó ý u tiªn, kh«ng trµn lan, nhÊt lµ khi kh¶ n¨ng ®Çu t cã h¹n. (8) NhÊt th×, nh× thôc. – C©u tôc ng÷ nªu vai trß cña thêi vô (kÞp thêi) lµ hµng ®Çu. Sau ®ã míi lµ yÕu tè lµm ®Êt kÜ, cÈn thËn. Thêi vô liªn quan ®Õn thêi tiÕt, n¾ng ma. NÕu sím qu¸, muén qu¸, c©y trång sÏ bÞ ¶nh hëng vµ cã khi kh«ng cho s¶n phÈm. – C©u tôc ng÷ nh¾c nhë vÊn ®Ò thêi vô vµ viÖc chuÈn bÞ ®Êt kÜ trong canh t¸c. 4. Minh ho¹ ®Æc ®iÓm h×nh thøc cña tôc ng÷: – Ng¾n gän: Mçi c©u tôc ng÷ chØ cã mét sè lîng tõ kh«ng nhiÒu. Cã c©u rÊt ng¾n nh c©u: TÊc ®Êt, tÊc vµng; NhÊt th×, nh× thôc. – Thêng cã vÇn, nhÊt lµ vÇn lng. HÇu nh c©u tôc ng÷ nµo còng cã vÇn. VÝ dô: nhÊt th×, nh× thôc; Mau sao th× n¾ng, v¾ng sao th× ma; R¸ng mì gµ, cã nhµ th× gi÷. – C¸c vÕ ®èi xøng nhau c¶ vÒ h×nh thøc vµ néi dung. VÝ dô nh 2 vÕ cña c©u 1, c©u 2, c©u 3. – LËp luËn chÆt chÏ, giµu h×nh ¶nh. Lêi trong tôc ng÷ c« ®äng, mçi lêi nh dån nÐn, kh«ng cã tõ thõa. C¸c h×nh ¶nh vÝ von nh cha n»m, cha cêi, c¸c h×nh ¶nh thiªn nhiªn nh sao, r¸ng, ®Êt, vµng,... iii. rÌn luyÖn kÜ n¨ng 1. C¸ch ®äc HÇu hÕt c¸c c©u trong bµi ®Òu ®îc chia thµnh c¸c vÕ, liªn kÕt víi nhau bëi c¸c vÇn nªn khi ®äc cÇn chó ý ng¾t nhÞp theo tõng vÕ c©u. Giäng ®äc râ rµng, rµnh m¹ch. 2. Cã thÓ kÓ thªm mét sè c©u tôc ng÷ nãi vÒ c¸c hiÖn tîng thêi tiÕt ma, n¾ng, b·o, lôt. - Chuån chuån bay thÊp th× ma Bay cao th× n¾ng, bay võa th× r©m. - Giã bÊc hiu hiu, sÕu kªu th× rÐt Mïa hÌ ®ang n¾ng, cá gµ tr¾ng th× ma. 5 Ho½ng kªu trêi n¾ng - Nai gi¸c, trêi ma. (Tôc ng÷ Tµy, Nïng) - R¸ng mì gµ th× giã, r¸ng mì chã th× ma. T×m hiÓu chung vÒ v¨n nghÞ luËn I. KiÕn thøc c¬ b¶n 1. Nhu cÇu nghÞ luËn §Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò ®îc ®Æt ra díi ®©y, em cã thÓ dïng v¨n b¶n tù sù, miªu t¶ hay biÓu c¶m ®îc kh«ng? V× sao? - V× sao em ®i häc? (hoÆc: Em häc ®Ó lµm g×?) - V× sao con ngêi cÇn ph¶i cã b¹n bÌ? - Theo em, nh thÕ nµo lµ sèng ®Ñp? - TrÎ em hót thuèc l¸ lµ tèt hay xÊu, lîi hay h¹i? Gîi ý: - V¨n kÓ chuyÖn dïng ®Ó lµm g×? V¨n tù sù dïng ®Ó kÓ l¹i nh÷ng sù viÖc theo mét trËt tù nµo ®Êy. C¸c t×nh huèng trªn kh«ng ®Æt ra yªu cÇu nµy. - V¨n miªu t¶ dïng ®Ó lµm g×? V¨n miªu t¶ dïng ®Ó t¸i hiÖn l¹i sù vËt, hiÖn tîng ®Ó ngêi kh¸c cã thÓ h×nh dung mét c¸ch cô thÓ vÒ ®èi tîng Êy. C¸c t×nh huèng trªn kh«ng ®Æt ra yªu cÇu nµy. - V¨n biÓu c¶m dïng ®Ó lµm g×? V¨n biÓu c¶m dïng ®Ó thæ lé t×nh c¶m, c¶m xóc cña ngêi viÕt tríc mét sù vËt, hiÖn tîng nµo ®ã. C¸c vÊn ®Ò ®îc ®Æt ra ë trªn kh«ng híng tíi ®iÒu nµy. Nh vËy, víi c¸c vÊn ®Ò, còng lµ c¸c t×nh huèng giao tiÕp, ®Æt ra ë trªn, chóng ta kh«ng thÓ sö dông v¨n tù sù, miªu t¶ hay biÓu c¶m ®Ó gi¶i quyÕt. ChØ cã thÓ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò t ¬ng tù nh thÕ nµy, ngêi ta ph¶i sö dông nghÞ luËn nh mét ph¬ng thøc biÓu ®¹t chÝnh, víi c¸c lÝ lÏ chÆt chÏ, thuyÕt phôc. Trªn thùc tÕ, chóng ta vÉn thêng gÆp c¸c t×nh huèng mµ kh«ng thÓ kh«ng sö dông nghÞ luËn. §ã cã thÓ lµ lêi ph¸t biÓu, nªu ra ý kiÕn, cã thÓ lµ mét bµi x· luËn, b×nh luËn, ®¸nh gi¸ vÒ mét vÊn ®Ò nµo ®ã cña ®êi sèng. 2. ThÕ nµo lµ v¨n b¶n nghÞ luËn? §äc v¨n b¶n sau vµ tr¶ lêi c©u hái: Chèng n¹n thÊt häc Quèc d©n ViÖt Nam! Khi xa Ph¸p cai trÞ níc ta, chóng thi hµnh chÝnh s¸nh ngu d©n. Chóng h¹n chÕ më trêng häc, chóng kh«ng muèn cho d©n ta biÕt ch÷ ®Ó dÔ lõa dèi d©n ta vµ bãc lét d©n ta. 6 Sè ngêi ViÖt Nam thÊt häc so víi sè ngêi trong níc ta lµ 95 phÇn tr¨m, nghÜa lµ hÇu hÕt ngêi ViÖt Nam mï ch÷. Nh thÕ th× tiÕn bé lµm sao ®îc? Nay chóng ta ®· giµnh ®îc quyÒn ®éc lËp. Mét trong nh÷ng c«ng viÖc ph¶i thùc hiÖn cÊp tèc trong lóc nµy, lµ n©ng cao d©n trÝ [...] Mäi ngêi ViÖt Nam ph¶i hiÓu biÕt quyÒn lîi cña m×nh, bæn phËn cña m×nh, ph¶i cã kiÕn thøc míi ®Ó tham gia vµo c«ng cuéc x©y dùng níc nhµ, vµ tríc hÕt ph¶i biÕt ®äc, biÕt viÕt ch÷ Quèc ng÷. Nh÷ng ngêi ®· biÕt ch÷ h·y d¹y cho nh÷ng ngêi cha biÕt ch÷, h·y gãp søc vµo b×nh d©n häc vô, nh c¸c anh chÞ em trong s¸u, b¶y n¨m nay ®· g©y phong trµo truyÒn b¸ Quèc ng÷, gióp ®ång bµo thÊt häc. Nh÷ng ngêi cha biÕt ch÷ h·y g¾ng søc mµ häc cho biÕt ®i. Vî cha biÕt th× chång b¶o, em cha biÕt th× anh b¶o, cha mÑ kh«ng biÕt th× con b¶o, ngêi ¨n ngêi lµm kh«ng biÕt th× chñ nhµ b¶o, c¸c ngêi giµu cã th× më líp häc t¹i t gia d¹y cho nh÷ng ngêi kh«ng biÕt ch÷ ë hµng xãm l¸ng giÒng, c¸c chñ Êp, chñ ®ån ®iÒn, chñ hÇm má, nhµ m¸y th× më líp häc cho nh÷ng t¸ ®iÒn, nh÷ng ngêi lµm cña m×nh. Phô n÷ l¹i cµng cÇn ph¶i häc, ®· l©u chÞ em bÞ k×m h·m, ®©y lµ lóc chÞ em ph¶i cè g¾ng ®Ó kÞp nam giíi, ®Ó xøng ®¸ng m×nh lµ mét phÇn tö trong níc, cã quyÒn bÇu cö vµ øng cö. C«ng viÖc nµy, mong c¸c anh chÞ em thanh niªn sèt s¾ng gióp søc. Chñ tÞch ChÝnh phñ nh©n d©n l©m thêi Hå ChÝ Minh (Hå ChÝ Minh toµn tËp, tËp 4, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000) a) B¸c Hå viÕt bµi v¨n nµy ®Ó lµm g×? Gîi ý: Trong bµi viÕt nµy, B¸c v¹ch râ t×nh tr¹ng d©n trÝ chung cña x· héi ta tõ ®ã ®Ò cËp ®Õn viÖc cÇn thiÕt ph¶i häc tËp, kªu gäi mäi ngêi cïng häc tËp. b) H·y tãm t¾t nh÷ng ý chÝnh cña bµi viÕt. T×m c¸c c©u v¨n mang luËn ®iÓm. Gîi ý: C¸c c©u v¨n mang luËn ®iÓm chÝnh cña bµi v¨n: - "Mét trong nh÷ng c«ng viÖc ph¶i thùc hiÖn cÊp tèc trong lóc nµy, lµ n©ng cao d©n trÝ" - "Mäi ngêi ViÖt Nam ph¶i hiÓu biÕt quyÒn lîi cña m×nh, bæn phËn cña m×nh, ph¶i cã kiÕn thøc míi ®Ó tham gia vµo c«ng cuéc x©y dùng níc nhµ, vµ tríc hÕt ph¶i biÕt ®äc, biÕt viÕt ch÷ Quèc ng÷." c) §Ó thuyÕt phôc ngêi ®äc, ngêi viÕt ®· lµm g×? H·y liÖt kª c¸c lÝ lÏ cña bµi v¨n. Gîi ý: §Ó t¹o søc thuyÕt phôc cho bµi viÕt, ngêi viÕt ®· triÓn khai nh÷ng luËn ®iÓm chÝnh víi c¸c lÝ lÏ chÆt chÏ: - Tríc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, díi ¸ch ®« hé cña thùc d©n, nh©n d©n ta ph¶i chÞu c¶nh thÊt 7 häc, mï ch÷; - Nay ®· dµnh ®îc ®éc lËp; ®Ó x©y dùng ®Êt níc th× kh«ng thÓ kh«ng häc, mäi ngêi ph¶i biÕt ®äc, biÕt viÕt; - BiÕn viÖc häc thµnh viÖc lµm réng kh¾p, víi c¸c h×nh thøc cô thÓ cã thÓ ¸p dông mäi lóc, mäi n¬i. d) Trong bµi v¨n, t¸c gi¶ cã sö dông kÓ chuyÖn, miªu t¶, biÓu c¶m kh«ng? V× sao? Gîi ý: §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò "Chèng n¹n thÊt häc" nh trªn, kh«ng thÓ sö dông kÓ chuyÖn, miªu t¶ hay biÓu c¶m. Søc thuyÕt phôc chØ cã thÓ ®îc t¹o nªn b»ng hÖ thèng c¸c luËn ®iÓm, tr×nh bµy víi lÝ lÏ l«gic, chÆt chÏ. NhiÖm vô gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®Æt ra ®ßi hái ph¶i sö dông nghÞ luËn. ®) V¨n b¶n nghÞ luËn lµ g×? Gîi ý: V¨n b¶n nghÞ luËn lµ lo¹i v¨n ®îc viÕt ra nh»m x¸c lËp cho ngêi ®äc, ngêi nghe mét t tëng, quan ®iÓm nµo ®ã b»ng nh÷ng luËn ®iÓm râ rµng, víi lÝ lÏ chÆt chÏ, dÉn chøng x¸c thùc. II. RÌn luyÖn kÜ n¨ng 1. a) Bµi v¨n díi ®©y cã ph¶i lµ bµi v¨n nghÞ luËn kh«ng? V× sao? CÇn t¹o ra thãi quen tèt trong ®êi sèng x· héi Cã thãi quen tèt vµ thãi quen xÊu. Lu«n dËy sím, lu«n ®óng hÑn, gi÷ lêi høa, lu«n ®äc s¸ch,... lµ thãi quen tèt. Hót thuèc l¸, hay c¸u giËn, mÊt trËt tù lµ thãi quen xÊu. Cã ngêi biÕt ph©n biÖt tèt vµ xÊu, nhng v× ®· thµnh thãi quen nªn rÊt khã bá, khã söa. Ch¼ng h¹n v× thãi quen hót thuèc l¸, nªn còng cã thãi quen g¹t tµn bõa b·i ra nhµ, c¶ trong phßng kh¸ch lÞch sù, s¹ch bong. Ngêi biÕt lÞch sù th× cßn söa mét chót b»ng c¸ch xin chñ nhµ cho mîn c¸i g¹t tµn. Mét thãi quen xÊu ta thêng gÆp hµng ngµy, ë bÊt cø ®©u lµ thãi quen vøt r¸c bõa b·i. ¡n chuèi xong cø tiÖn tay lµ vøt toÑt ngay c¸i vá ra cöa, ra ®êng... Thãi quen nµy thµnh tÖ n¹n... Mét xãm nhá, con m¬ng sau nhµ thµnh con s«ng r¸c... Nh÷ng n¬i khuÊt, n¬i c«ng céng, l©u ngµy r¸c cø ïn lªn, khiÕn nhiÒu khu d©n c ph¶i chÞu hËu qu¶ mÊt vÖ sinh nÆng nÒ. TÖ h¹i h¬n cã ngêi cã c¸i cèc vì, c¸i chai vì còng tiÖn tay nÐm ra ®êng. V× thÕ trÎ em, cô giµ giÉm ph¶i, ch¶y m¸u ch©n rÊt nguy hiÓm. T¹o ®îc thãi quen tèt lµ rÊt khã. Nhng nhiÔm thãi quen xÊu th× dÔ. Cho nªn mçi ngêi, mçi gia ®×nh h·y tù xem l¹i m×nh ®Ó t¹o ra nÕp sèng ®Ñp, v¨n minh cho x· héi? (Theo B¨ng S¬n, Giao tiÕp ®êi thêng) Gîi ý: Cã vÊn ®Ò nµo ®îc ®a ra vµ gi¶i quyÕt trong bµi v¨n nµy kh«ng? T¸c gi¶ nªu lªn ý kiÕn nµo? Cã môc ®Ých thuyÕt phôc ngêi ®äc vÒ ý kiÕn Êy kh«ng? V¨n b¶n trªn lµ mét v¨n b¶n nghÞ luËn. T¸c gi¶ bµn ®Õn vÊn ®Ò tËp thãi quen tèt, lo¹i bá nh÷ng thãi quen xÊu trong ®êi sèng hµng ngµy. b) Tãm t¾t nh÷ng ý chÝnh cña bµi v¨n. §Ó t¹o cho bµi v¨n cã søc thuyÕt phôc, ngêi viÕt ®· tr×nh 8 bµy c¸c luËn ®iÓm víi lÝ lÏ vµ dÉn chøng nh thÕ nµo? Gîi ý: - LuËn ®iÓm chÝnh cña bµi v¨n thÓ hiÖn ë: + Cã ngêi biÕt ph©n biÖt tèt vµ xÊu, nhng v× ®· thµnh thãi quen nªn rÊt khã bá, khã söa. + T¹o ®îc thãi quen tèt lµ rÊt khã. Nhng nhiÔm thãi quen xÊu th× dÔ. Cho nªn mçi ngêi, mçi gia ®×nh h·y tù xem l¹i m×nh ®Ó t¹o ra nÕp sèng ®Ñp, v¨n minh cho x· héi. - LuËn ®iÓm chÝnh trªn ®îc triÓn khai víi c¸c lÝ lÏ: + Trong cuéc sèng, cã thãi quen tèt (dÉn chøng: dËy sím, lu«n ®óng hÑn, gi÷ lêi høa, lu«n ®äc s¸ch...) vµ cã thãi quen xÊu; + C¸i g× ®ã mµ thµnh thãi quen th× rÊt khã söa; + Thãi quen xÊu sÏ g©y h¹i ®Õn céng ®ång, t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn m«i trêng sèng; (DÉn chøng: Hót thuèc l¸, hay c¸u giËn, mÊt trËt tù; vøt r¸c bõa b·i, r¸c cø ïn lªn, khiÕn nhiÒu khu d©n c ph¶i chÞu hËu qu¶ mÊt vÖ sinh nÆng nÒ, cã ngêi cßn cã c¸i cèc vì còng tiÖn tay nÐm ra ®êng. V× thÕ trÎ em, cô giµ giÉm ph¶i, ch¶y m¸u ch©n rÊt nguy hiÓm,...) + H·y tù xem l¹i m×nh ®Ó lo¹i bá thãi quen xÊu, t¹o ra nÕp sèng ®Ñp, v¨n minh cho x· héi. c) VÊn ®Ò mµ bµi viÕt trªn bµn b¹c cã ®óng víi thùc tÕ cña ®êi sèng kh«ng? Nh÷ng g× mµ ngêi viÕt gi¶i quyÕt trong bµi viÕt cã ý nghÜa nh thÕ nµo? Gîi ý: VÊn ®Ò b¶o vÖ m«i trêng, gi÷ g×n nÕp sèng v¨n minh cã ph¶i lµ vÊn ®Ò nãng báng hiÖn nay kh«ng? Em cã hay ®îc nghe nãi ®Õn vÊn ®Ò nµy trªn c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin kh«ng? Víi viÖc ®ã nªn t¸n thµnh hay ph¶n ®èi? 2. NhËn xÐt vÒ bè côc cña bµi v¨n trªn. Gîi ý: Cã thÓ chia bµi v¨n thµnh mÊy phÇn? Néi dung chÝnh cña tõng phÇn lµ g×? Bµi v¨n cã bè côc 3 phÇn: Më bµi (Nªu vÊn ®Ò thãi quen vµ thãi quen tèt); Th©n bµi (T¸c h¹i cña thãi quen xÊu vµ viÖc cÇn thiÕt ph¶i lo¹i bá thãi quen xÊu); KÕt bµi (Kªu gäi mäi ngêi lo¹i bá thãi quen xÊu, tù ®iÒu chØnh m×nh ®Ó t¹o ra nÕp sèng ®Ñp, v¨n minh cho x· héi.) 3. Su tÇm thªm mét sè v¨n b¶n nghÞ luËn mµ em biÕt. Gîi ý: T×m trªn nh÷ng tê b¸o mµ em ®ang cã (hoÆc mîn cña ngêi kh¸c) ®Ó chÐp l¹i c¸c ®o¹n v¨n theo yªu cÇu. 4. Bµi v¨n sau ®©y cã ph¶i lµ v¨n b¶n nghÞ luËn kh«ng? Hai biÓn hå Ngêi ta b¶o ë bªn Pa-le-xtin cã hai biÓn hå... BiÓn hå thø nhÊt gäi lµ biÓn ChÕt. §óng nh tªn gäi, kh«ng cã sù sèng nµo bªn trong còng nh xung quanh biÓn hå nµy. Níc trong hå kh«ng cã mét lo¹i c¸ nµo cã thÓ sèng næi. Ai còng ®Òu kh«ng muèn sèng gÇn ®ã. BiÓn hå thø hai lµ Ga-li-lª. §©y lµ biÓn hå thu hót nhiÒu kh¸ch du lÞch nhÊt. Níc ë biÓn hå lóc nµo còng trong xanh m¸t rîi, ngêi cã 9 thÓ uèng ®îc mµ c¸ còng sèng ®îc. Nhµ cöa ®îc x©y cÊt rÊt nhiÒu ë ®©y. Vên c©y xung quanh tèt t¬i nhê nguån níc nµy. Nhng ®iÒu k× l¹ lµ c¶ hai biÓn hå nµy ®Òu ®îc ®ãn nhËn nguån níc tõ s«ng Gioãc-®¨ng. Níc s«ng Gioãc-®¨ng ch¶y vµo biÓn ChÕt. BiÓn ChÕt ®ãn nhËn vµ gi÷ riªng cho m×nh mµ kh«ng chia sÎ nªn níc trong biÓn ChÕt trë nªn mÆn ch¸t. BiÓn hå Ga-li-lª còng ®ãn nhËn nguån níc tõ s«ng Gioãc-®¨ng råi tõ ®ã trµn qua c¸c hå nhá vµ s«ng l¹ch, nhê vËy níc trong hå nµy lu«n s¹ch vµ mang l¹i sù sèng cho c©y cèi, mu«ng thó, con ngêi. Mét ®Þnh lÝ trong cuéc sèng mµ ai còng ®ång t×nh: Mét ¸nh löa sÎ chia lµ mét ¸nh löa lan to¶, mét ®ång tiÒn kinh doanh lµ mét ®ång tiÒn sinh lîi. §«i m«i cã hÐ më míi thu nhËn ®îc nô cêi. Bµn tay cã më réng trao ban, t©m hån míi trµn ngËp vui síng. ThËt bÊt h¹nh cho ai c¶ ®êi chØ biÕt gi÷ cho riªng m×nh. "Sù sèng" trong hä råi còng sÏ chÕt dÇn chÕt mßn nh níc trong lßng biÓn ChÕt... (Theo Quµ tÆng cña cuéc sèng) Gîi ý: MÆc dï cã sö dông tù sù nhng v¨n b¶n trªn vÉn lµ mét v¨n b¶n nghÞ luËn. KÓ chuyÖn "Hai biÓn hå" lµ ®Ó luËn bµn vÒ hai c¸ch sèng: c¸ch sèng chØ biÕt gi÷ cho riªng m×nh vµ c¸ch sèng biÕt sÎ chia cïng mäi ngêi. H×nh ¶nh hai biÓn hå mang ý nghÜa tîng trng cho hai c¸ch sèng ®èi lËp nhau Êy. tôc ng÷ vÒ con ngêi vµ x· héi I. ThÓ lo¹i (Xem thªm trong bµi Tôc ng÷ vÒ thiªn nhiªn vµ lao ®éng s¶n xuÊt) Ngoµi c¸c c¸ch gieo vÇn t¬ng tù nh ë bµi Tôc ng÷ vÒ thiªn nhiªn vµ lao ®éng s¶n xuÊt, c¸c c©u tôc ng÷ vÒ con ngêi vµ x· héi cßn næi bËt ë nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c:  Sö dông c¸c h×nh ¶nh so s¸nh, ho¸n dô, c¸c phÐp ®èi,... hiÖu qu¶.  §a ra nh÷ng c©u tôc ng÷ cã nghÜa ®èi lËp nhng kh«ng lo¹i trõ nhau mµ cßn bæ sung cho nhau. VÝ dô nh hai c©u 5, 6: Kh«ng thÇy ®è mµy lµm nªn Häc thÇy kh«ng tµy häc b¹n. Kh«ng nªn c¨n cø vµo ý nghÜa cña c©u sau ®Ó phñ nhËn vai trß cña ngêi thÇy còng nh ®Ò cao vai trß cña b¹n qu¸ møc. Thùc ra, ®©y chØ lµ nh÷ng c¸ch nãi h×nh ¶nh. Nãi ®Õn "thÇy" lµ nãi ®Õn nhµ trêng, ®Õn nh÷ng tri thøc s¸ch vë, cßn nãi ®Õn "b¹n" lµ nãi ®Õn thùc tiÔn ®êi sèng mu«n mµu vÎ. Cã c©u "Mäi lÝ thuyÕt chØ lµ mµu x¸m, cßn c©y ®êi m·i m·i xanh t¬i", tri thøc ®êi sèng rÊt quan träng nhng kh«ng ai cã thÓ phñ nhËn vai trß cña nhµ trêng, cña tri thøc s¸ch vë trong viÖc më mang vèn tri thøc, båi dìng phÈm chÊt, nh©n c¸ch cña con ngêi. Tri thøc s¸ch vë vµ tri thøc ®êi sèng ®Òu cÇn thiÕt, kh«ng lo¹i trõ nhau, tr¸i l¹i, ph¶i bæ sung cho nhau ®Ó con ngêi ®îc hoµn thiÖn. II. KiÕn thøc c¬ b¶n 10 1. §äc kÜ v¨n b¶n vµ chó thÝch c¸c tõ mÆt ngêi vµ kh«ng tµy. 2. Ph©n tÝch tõng c©u tôc ng÷ C©u NghÜa cña c©u tôc ng÷ Gi¸ trÞ cña kinh nghiÖm mµ c©u tôc ng÷ thÓ hiÖn 1 Con ngêi quý h¬n tiÒn b¹c. §Ò cao gi¸ trÞ cña con ngêi. 2 R¨ng vµ tãc lµ c¸c phÇn thÓ hiÖn Ph¶i biÕt ch¨m chót tõng yÕu tè thÓ h×nh thøc, tÝnh nÕt con ngêi. hiÖn h×nh thøc, tÝnh nÕt tèt ®Ñp cña con ngêi. 3 Dï khã kh¨n vÒ vËt chÊt, vÉn ph¶i Dï nghÌo khã vÉn ph¶i biÕt gi÷ g×n trong s¹ch, kh«ng lµm ®iÒu xÊu. nh©n c¸ch tèt ®Ñp. 4 CÇn ph¶i häc c¸ch ¨n, nãi,... ®óng CÇn ph¶i häc c¸c hµnh vi øng xö chuÈn mùc. v¨n ho¸. 5 Muèn lµm ®îc viÖc g× còng cÇn cã §Ò cao vÞ thÕ cña ngêi thÇy. ngêi híng dÉn. 6 Häc thÇy kh«ng b»ng häc b¹n. 7 Khuyªn con ngêi biÕt yªu ngêi §Ò cao c¸ch øng xö nh©n v¨n. kh¸c nh chÝnh b¶n th©n m×nh. 8 §îc hëng thµnh qu¶, ph¶i nhí ¬n Ph¶i biÕt ¬n víi ngêi cã c«ng lao ngêi t¹o ra thµnh qu¶ ®ã. gióp ®ì, g©y dùng, t¹o nªn thµnh qu¶. 9 ViÖc lín, viÖc khã kh«ng thÓ do Kh¼ng ®Þnh søc m¹nh cña t×nh ®oµn mét ngêi lµm ®îc, mµ ph¶i cÇn kÕt. nhiÒu ngêi hîp søc. §Ò cao viÖc häc b¹n. 3.* C©u tôc ng÷ nªu mèi quan hÖ thÇy trß, b×nh luËn, ®¸nh gi¸ vai trß cña ngêi thÇy vµ x¸c ®Þnh viÖc tiÕp thu häc hái tõ b¹n bÌ ®îc nh©n d©n ®óc kÕt: – Kh«ng thÇy ®è mµy lµm nªn. – Häc thÇy kh«ng tµy häc b¹n. Míi ®äc tëng chõng hai c©u tôc ng÷ ®èi lËp nhau nhng thùc chÊt l¹i bæ sung chÆt chÏ cho nhau. C¶ hai c©u, c©u nµo còng ®Ò cao viÖc häc, chØ cã häc tËp, biÕt t×m thÇy mµ häc th× con ngêi míi cã thÓ thµnh tµi, cã kh¶ n¨ng ®ãng gãp cho x· héi vµ sèng míi cã ý nghÜa. 4. C¸c gi¸ trÞ næi bËt cña c¸c ®Æc ®iÓm trong tôc ng÷: * DiÔn ®¹t b»ng so s¸nh: – Mét mÆt ngêi b»ng mêi mÆt cña. – Häc thÇy kh«ng tµy häc b¹n. 11 – Th¬ng ngêi nh thÓ th¬ng th©n. PhÐp so s¸nh ®îc sö dông rÊt ®a d¹ng, linh ho¹t. Trong c©u thø nhÊt, so s¸nh "b»ng", hai ©m "¬i" (ngêi  mêi) vÇn vµ ®èi nhau qua tõ so s¸nh. Trong c©u thø hai còng diÔn ®¹t quan hÖ ®ã, d©n gian so s¸nh "tµy", vÇn víi ©m "ay" trong vÕ ®a ra so s¸nh (thÇy). C©u thø ba dïng phÐp so s¸nh "nh". C¸c c¸ch sö dông ®ã cã t¸c dông dÔ thuéc, dÔ nhí, chuyÓn t¶i ý tëng mét c¸ch dÔ dµng. * DiÔn ®¹t b»ng h×nh ¶nh Èn dô: – ¨n qu¶ nhí kÎ trång c©y. – Mét c©y lµm ch¼ng nªn non Ba c©y chôm l¹i nªn hßn nói cao. H×nh ¶nh Èn dô trong c©u thø nhÊt: tõ qu¶ – c©y nghÜa ®en chuyÓn sang thµnh qu¶ vµ ngêi cã c«ng gióp ®ì, sinh thµnh... T¬ng tù nh vËy, c©y vµ non chuyÓn sang nghÜa mét c¸ nh©n vµ viÖc lín, viÖc khã... lµ nh÷ng phÐp Èn dô cã t¸c dông më réng nghÜa, diÔn ®¹t uyÓn chuyÓn c¸c ý tëng cÇn nªu. * Dïng tõ vµ c©u cã nhiÒu nghÜa: – C¸i r¨ng, c¸i tãc (kh«ng nh÷ng chØ r¨ng tãc cô thÓ, mµ cßn chØ c¸c yÕu tè h×nh thøc nãi chung – lµ nh÷ng yÕu tè nãi lªn h×nh thøc, nh©n c¸ch con ngêi). – §ãi, r¸ch (kh«ng nh÷ng chØ ®ãi vµ r¸ch mµ cßn chØ khã kh¨n, thiÕu thèn nãi chung); s¹ch, th¬m chØ viÖc gi÷ g×n t c¸ch, nh©n phÈm tèt ®Ñp. – ¨n, nãi, gãi, më... ngoµi nghÜa ®en cßn chØ viÖc häc c¸ch giao tiÕp, øng xö nãi chung. – Qu¶, kÎ trång c©y, c©y, non... còng lµ nh÷ng tõ cã nhiÒu nghÜa, nh ®· nãi trong c©u 3. C¸c c¸ch dïng tõ nµy t¹o ra c¸c líp nghÜa phong phó, thÝch øng víi nhiÒu t×nh huèng diÔn ®¹t vµ hoµn c¶nh giao tiÕp.8 III. rÌn luyÖn kÜ n¨ng 1. C¸ch ®äc C¸ch ®äc tôc ng÷ c¬ b¶n gièng nhau, ®Òu ph¶i ®¶m b¶o ®äc ®óng vÇn, ®óng nhÞp. Ngay c¶ víi nh÷ng c©u tôc ng÷ cã h×nh thøc ca dao ("Mét c©y lµm ch¼ng nªn non...") th× tÝnh chÊt ®óc rót kinh nghiÖm vÉn lµ chñ yÕu, cÇn ®äc râ rµng, rµnh m¹ch, kh«ng cÇn chó ý nhiÒu ®Õn yÕu tè truyÒn c¶m. 2. T×m nh÷ng c©u tôc ng÷ ®ång nghÜa hoÆc tr¸i nghÜa víi nh÷ng c©u tôc ng÷ ®· häc trong bµi nµy. Gîi ý: Tham kh¶o c¸c c©u tôc ng÷ sau: - §ång nghÜa: + Ngêi sèng h¬n ®èng vµng. + LÊy cña che th©n, kh«ng ai lÊy th©n che cña. + Uèng níc nhí nguån. 12 ¡n qu¶ nhí kÎ trång c©y. + NhiÔu ®iÒu phñ lÊy gi¸ g¬ng. Ngêi trong mét níc ph¶i th¬ng nhau cïng. - Tr¸i nghÜa: + Cña träng h¬n ngêi. + ¡n ch¸o ®¸ b¸t. + §îc chim bÎ n¸, ®íc c¸ quªn n¬m. Rót gän c©u I. KiÕn thøc c¬ b¶n 1. ThÕ nµo lµ rót gän c©u? a) So s¸nh vµ rót ra nhËn xÐt vÒ ®Æc ®iÓm cÊu t¹o cña hai c©u sau: (1) Häc ¨n, häc nãi, häc gãi, häc më. (Tôc ng÷) (2) Chóng ta häc ¨n, häc nãi, häc gãi, häc më. Gîi ý: H·y so s¸nh: (1): Häc ¨n, häc nãi, häc gãi, häc më. C¸c côm ®éng tõ - VÞ ng÷ (2): Chóng ta / häc ¨n, häc nãi, häc gãi, häc më. C V1 V2 V3 V4 b) V× sao chñ ng÷ trong c©u (1) ®îc lîc bá? Gîi ý: Cã thÓ thªm nh÷ng tõ ng÷ nµo lµm chñ ng÷ cho c©u (1)? Cã thÓ thªm c¸c tõ : chóng t«i, ta, ngêi ViÖt Nam,... vµo vÞ trÝ chñ ng÷ cña c©u (1). Nh vËy, tuú tõng trêng hîp vËn dông mµ cã thÓ hiÓu chñ ng÷ cô thÓ lµ ai. Còng chÝnh v× ®iÒu nµy mµ ngêi ta lîc bá chñ ng÷ cña c©u, ®Ó côm ®éng tõ vÞ ng÷ "häc ¨n, häc nãi, häc gãi, häc më." trë thµnh kinh nghiÖm chung, lêi khuyªn chung, ®óng víi tÊt c¶ mäi ngêi. c) Trong c¸c c©u díi ®©y, c©u nµo ®îc rót gän? Thµnh phÇn nµo cña c©u ®îc lîc bá? (1) Hai ba ngêi ®uæi theo nã. Råi ba bèn ngêi, s¸u b¶y ngêi. (NguyÔn C«ng Hoan) (2) - Bao giê cËu ®i Hµ Néi? 13 - Ngµy mai. Gîi ý: Ph©n tÝch thµnh phÇn cÊu t¹o cña tõng c©u ®Ó x¸c ®Þnh c©u rót gän. - C©u "Råi ba bèn ngêi, s¸u b¶y ngêi." ®îc rót gän vÞ ng÷; ngêi ta cã thÓ c¨n cø vµo c©u ®øng tríc ®Ó x¸c ®Þnh ®îc vÞ ng÷ cña c©u nµy lµ: ®uæi theo nã. - C©u "Ngµy mai." ®îc rót gän c¶ chñ ng÷ vµ vÞ ng÷; ngêi ta cã thÓ c¨n cø vµo c©u ®øng tríc nã ®Ó hiÓu ®îc lµ: T«i ®i Hµ Néi vµo ngµy mai. hoÆc Ngµy mai t«i ®i Hµ Néi. 2. C¸ch sö dông c©u rót gän a) Trong nh÷ng c©u díi ®©y, c©u nµo thiÕu thµnh phÇn? Cã nªn rót gän nh vËy kh«ng? V× sao? S¸ng chñ nhËt, trêng em tæ chøc c¾m tr¹i. S©n trêng thËt ®«ng vui. Ch¹y lo¨ng qu¨ng. Nh¶y d©y. Ch¬i kÐo co. Gîi ý: - C¸c c©u "Ch¹y lo¨ng qu¨ng. Nh¶y d©y. Ch¬i kÐo co." thiÕu thµnh phÇn chñ ng÷; - Kh«ng ph¶i bao giê viÖc rót gän c©u còng hîp lÝ. Tuú tiÖn lîc bá thµnh phÇn c©u nh nh÷ng c©u trªn khiÕn cho lêi v¨n trë nªn céc lèc, khã hiÓu. b. Trong c¸c c©u díi ®©y, c©u nµo ®îc rót gän? Rót gän nh vËy cã hîp lÝ kh«ng? T¹i sao? - MÑ ¬i, h«m nay ®îc ®iÓm 10. - Con mÑ giái qu¸! Bµi nµo ®îc ®iÓm 10 thÕ con? - Bµi kiÓm tra to¸n. Gîi ý: - T×m chñ ng÷ cña c©u "MÑ ¬i, h«m nay ®îc ®iÓm 10."; - Nãi víi mÑ "Bµi kiÓm tra to¸n." nh thÕ cã g× sai kh«ng? C©u "MÑ ¬i, h«m nay ®îc ®iÓm 10" kh«ng cã thµnh phÇn chñ ng÷. Nãi nh thÕ, c©u trë nªn khã hiÓu (kh«ng biÕt ai ®îc ®iÓm 10); h¬n n÷a, nãi víi ngêi bËc trªn kh«ng nªn xng h« côt lñn nh vËy. C©u "Bµi kiÓm tra to¸n." mÆc dï thiÕu vÞ ng÷ nhng cã thÓ chÊp nhËn ®îc nÕu thªm vµo nh÷ng tõ ng÷ xng h« lÔ phÐp, ch¼ng h¹n: Bµi kiÓm tra to¸n ¹! hoÆc Bµi kiÓm tra to¸n mÑ ¹! c) Nh vËy, khi rót gän c©u ta cÇn lu ý ®iÒu g×? - Tr¸nh lµm cho ngêi nghe (®äc) khã hiÓu hoÆc hiÓu sai néi dung cÇn nãi; - Tr¸nh sù khiÕm nh·, thiÕu lÔ ®é khi dïng nh÷ng c©u céc lèc. II. RÌn luyÖn kÜ n¨ng 1. Trong c¸c c©u tôc ng÷ sau, c©u nµo lµ c©u rót gän? Nh÷ng thµnh phÇn nµo cña c©u ®îc rót gän? Rót gän nh vËy nh»m môc ®Ých g×? (1) Ngêi ta lµ hoa ®Êt. (2) ¡n qu¶ nhí kÎ trång c©y. 14 (3) Nu«i lîn ¨n c¬m n»m, nu«i t»m ¨n c¬m ®øng. (4) TÊc ®Êt tÊc vµng. Gîi ý: C¸c c©u (2), (3) lµ nh÷ng c©u rót gän. Thµnh phÇn bÞ lîc lµ thµnh phÇn chñ ng÷. Hai c©u nµy, mét c©u nªu nguyªn t¾c øng xö, mét c©u nªu kinh nghiÖm s¶n xuÊt chung cho tÊt c¶ mäi ngêi nªn cã thÓ rót gän chñ ng÷ lµm cho c©u gän h¬n. 2. H·y t×m c¸c c©u rót gän trong nh÷ng vÝ dô sau. a) Bíc tíi §Ìo Ngang bãng xÕ tµ, Cá c©y chen ®¸, l¸ chen hoa. Lom khom díi nói, tiÒu vµi chó, L¸c ®¸c bªn s«ng, chî mÊy nhµ. Nhí níc ®au lßng, con quèc quèc, Th¬ng nhµ mái miÖng, c¸i gia gia. Dõng ch©n ®øng l¹i, trêi, non, níc, Mét m¶nh t×nh riªng, ta víi ta. (Bµ HuyÖn Thanh Quan) §ån r»ng quan tíng cã danh, b) Cìi ngùa mét m×nh ch¼ng ph¶i vÞn ai. Ban khen r»ng: "Êy míi tµi", Ban cho c¸i ¸o víi hai ®ång tiÒn. §¸nh giÆc th× ch¹y tríc tiªn, X«ng vµo trËn tiÒn cëi khè giÆc ra (!) GiÆc sî, giÆc ch¹y vÒ nhµ, Trë vÒ gäi mÑ mæ gµ khao qu©n! (Ca dao) Gîi ý: C¸c c©u rót gän. a) Rót gän chñ ng÷ + Bíc tíi §Ìo Ngang bãng xÕ tµ, + Dõng ch©n ®øng l¹i, trêi, non, níc, b) Rót gän chñ ng÷ + §ån r»ng quan tíng cã danh, + Cìi ngùa mét m×nh ch¼ng ph¶i vÞn ai. 15 + Ban khen r»ng: "Êy míi tµi", + Ban cho c¸i ¸o víi hai ®ång tiÒn. + §¸nh giÆc th× ch¹y tríc tiªn, + X«ng vµo trËn tiÒn cëi khè giÆc ra (!) + Trë vÒ gäi mÑ mæ gµ khao qu©n! 3. §äc v¨n b¶n sau ®©y vµ tr¶ lêi c©u hái: MÊt råi Mét ngêi cã viÖc ®i xa, dÆn con: - ë nhµ cã ai hái th× b¶o bè ch¸u ®i v¾ng nhÐ! Sî con m¶i ch¬i quªn mÊt, «ng ta viÕt mÊy c©u vµo giÊy, ®a cho con, b¶o: - Cã ai hái th× ®a c¸i giÊy nµy. §øa con cÇm giÊy bá vµo tói ¸o. C¶ ngµy ch¼ng thÊy ai hái. Tèi ®Õn, nã th¾p ®Ìn, lÊy giÊy ra xem, ch¼ng may ®Ó giÊy ch¸y mÊt. H«m sau cã ngêi kh¸ch l¹i ch¬i, hái: - Bè ch¸u cã nhµ kh«ng? Th»ng bÐ ngÈn ng¬ håi l©u, sùc nhí ra, sê vµo tói kh«ng thÊy giÊy, liÒn nãi: - MÊt råi. ¤ng kh¸ch söng sèt: - MÊt bao giê? - Tha... tèi h«m qua. - Sao mµ mÊt nhanh thÕ? - Ch¸y ¹. (TruyÖn cêi d©n gian ViÖt Nam) a) V× sao cËu bÐ vµ ngêi kh¸ch trong c©u chuyÖn trªn hiÓu lÇm nhau? Gîi ý: CËu bÐ ®· tr¶ lêi ngêi kh¸ch nh thÕ nµo? Ngêi kh¸ch ®· hiÓu lÇm thÕ nµo? - CËu bÐ dïng nh÷ng c©u thiÕu chñ ng÷ ®Ó tr¶ lêi ngêi kh¸ch: "MÊt råi.", "Tha... tèi h«m qua.", "Ch¸y ¹." - Tõ chç hiÓu nhÇm chñ ng÷ trong c¸c c©u nãi cña cËu bÐ lµ ngêi bè cña cËu, ngêi kh¸ch còng dïng nh÷ng c©u thiÕu chñ ng÷ ®Ó hái: "MÊt bao giê?", "Sao mµ mÊt nhanh thÕ?", khiÕn sù hiÓu lÇm cø tiÕp diÔn. b) §Ó tr¸nh hiÓu lÇm nh trong trêng hîp trªn, khi nãi n¨ng chóng ta ph¶i lu ý ®iÒu g×? Gîi ý: Tr¸nh dïng nh÷ng c©u rót gän trong nh÷ng trêng hîp ý nghÜa cña ng÷ c¶nh kh«ng râ 16 rµng, g©y hiÓu lÇm cho ngêi nghe. 4. Chi tiÕt nµo cã t¸c dông g©y cêi vµ phª ph¸n trong truyÖn sau: Tham ¨n Cã anh chµng phµm ¨n tôc uèng, hÔ ngåi vµo m©m lµ chØ g¾p lÊy g¾p ®Ó, ch¼ng ngÈng mÆt nh×n ai, còng ch¼ng muèn chuyÖn trß g×. Mét lÇn ®i ¨n cç ë nhµ nä, cã «ng kh¸ch thÊy «ng ta ¨n uèng lç m·ng qu¸, bÌn l©n la gîi chuyÖn. ¤ng kh¸ch hái: - Ch¼ng hay «ng lµ ngêi ë ®©u ta? Anh chµng ®¸p: - §©y. Råi c¾m cói ¨n. - ThÕ «ng ®îc mÊy c«, mÊy cËu råi? - Mçi. Nãi xong, l¹i g¾p lia g¾p lÞa. ¤ng kh¸ch hái tiÕp: - C¸c cô th©n sinh «ng ch¾c cßn c¶ chø? Anh chµng vÉn kh«ng ngÈng ®Çu lªn, b¶o: - TiÖt! (TruyÖn cêi d©n gian ViÖt Nam) Gîi ý: TruyÖn nµy ®· sö dông nh÷ng c©u rót gän nh thÕ nµo? Nh÷ng c©u rót gän Êy cã t¸c dông g× trong viÖc kh¾c ho¹ tÝnh c¸ch phµm ¨n tôc uèng, ¨n nãi th« lç cña nh©n vËt anh chµng tham ¨n? §Æc ®iÓm cña v¨n b¶n nghÞ luËn I. KiÕn thøc c¬ b¶n Mçi bµi v¨n nghÞ luËn ®Òu ph¶i cã luËn ®iÓm, luËn cø vµ lËp luËn. 1. LuËn ®iÓm lµ g×? a) Trong bµi v¨n Chèng n¹n thÊt häc, B¸c Hå ®· v¹ch râ t×nh tr¹ng d©n trÝ chung cña x· héi ta tõ ®ã ®Ò cËp ®Õn viÖc cÇn thiÕt ph¶i häc tËp, kªu gäi mäi ngêi cïng häc tËp. §©y chÝnh lµ luËn ®iÓm chÝnh cña bµi v¨n, luËn ®iÓm nµy ®îc thÓ hiÖn ra b»ng nh÷ng c©u cô thÓ: - "Mét trong nh÷ng c«ng viÖc ph¶i thùc hiÖn cÊp tèc trong lóc nµy, lµ n©ng cao d©n trÝ" - "Mäi ngêi ViÖt Nam ph¶i hiÓu biÕt quyÒn lîi cña m×nh, bæn phËn cña m×nh, ph¶i cã kiÕn thøc míi ®Ó tham gia vµo c«ng cuéc x©y dùng níc nhµ, vµ tríc hÕt ph¶i biÕt ®äc, biÕt viÕt ch÷ Quèc ng÷." §©y chÝnh lµ nh÷ng c©u mang luËn ®iÓm chÝnh cña bµi v¨n. §äc nh÷ng c©u nµy, ngêi ®äc cã thÓ hiÓu ®îc néi dung c¬ b¶n cña c¶ bµi v¨n, n¾m ®îc t tëng, quan ®iÓm cña t¸c gi¶. C¸c néi dung kh¸c 17 cña bµi v¨n xoay quanh, tËp trung thÓ hiÖn nh÷ng luËn ®iÓm nµy. Nh vËy, cã thÓ hiÓu luËn ®iÓm lµ nh÷ng ý chÝnh cña bµi v¨n nghÞ luËn. 2. LuËn cø - ë bµi v¨n Chèng n¹n thÊt häc, ®Ó lµm râ c¸c luËn ®iÓm, t¸c gi¶ ®· lµm nh÷ng g×? - T¸c gi¶ ®· lµm râ luËn ®iÓm cña bµi viÕt b»ng nh÷ng lÝ lÏ vµ dÉn chøng nµo? LuËn ®iÓm chØ cã thÓ thuyÕt phôc ®îc ngêi ®äc khi nã cã c¸c lÝ lÏ s¸ng râ, ®óng ®¾n, dÉn chøng ch©n thùc lµm c¬ së. Cã thÓ thÊy ®iÒu nµy khi ph©n tÝch hÖ thèng c¸c lÝ lÏ vµ dÉn chøng cña bµi v¨n Chèng n¹n thÊt hoc: - Tríc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, díi ¸ch ®« hé cña thùc d©n Ph¸p, nh©n d©n ta ph¶i chÞu c¶nh thÊt häc, mï ch÷ (dÉn chøng: thùc d©n Ph¸p thi hµnh chÝnh s¸ch ngu d©n, h¹n chÕ më trêng häc; 95 phÇn tr¨m ngêi d©n ViÖt Nam kh«ng biÕt ch÷); - Nay ®· dµnh ®îc ®éc lËp; ®Ó x©y dùng ®Êt níc th× kh«ng thÓ kh«ng häc, mäi ngêi ph¶i biÕt ®äc, biÕt viÕt; - BiÕn viÖc häc thµnh viÖc lµm réng kh¾p, víi c¸c h×nh thøc cô thÓ cã thÓ ¸p dông mäi lóc, mäi n¬i (dÉn chøng: Nh÷ng ngêi ®· biÕt ch÷ h·y d¹y cho nh÷ng ngêi cha biÕt ch÷. Vî cha biÕt th× chång b¶o, em cha biÕt th× anh b¶o, cha mÑ kh«ng biÕt th× con b¶o, ngêi ¨n ngêi lµm kh«ng biÕt th× chñ nhµ b¶o, c¸c ngêi giµu cã th× më líp häc ë t gia d¹y cho nh÷ng ngêi kh«ng biÕt ch÷ ë hµng xãm l¸ng giÒng, c¸c chñ Êp, chñ ®ån ®iÒn, chñ hÇm má, nhµ m¸y th× më líp häc cho nh÷ng t¸ ®iÒn, nh÷ng ngêi lµm cña m×nh..., phô n÷ ..., thanh niªn...) 3. LËp luËn C¸c luËn cø (lÝ lÏ vµ dÉn chøng) trong bµi Chèng n¹n thÊt häc ®îc tr×nh bµy nh thÕ nµo? T¸c gi¶ ®· nªu, dÉn d¾t tõ luËn cø ®Õn kh¼ng ®Þnh luËn ®iÓm ra sao? Gîi ý: Chó ý tr×nh tù tr×nh bµy c¸c luËn cø: D©n ta 95 phÇn tr¨m mï ch÷  muèn x©y dùng ®Êt níc th× ph¶i cã kiÕn thøc  ph¶i biÕt ®äc, biÕt viÕt  b»ng mäi c¸ch ®Ó häc ®äc, häc viÕt  phô n÷ cµng ph¶i häc  thanh niªn ph¶i tiªn phong trong viÖc chèng n¹n thÊt häc C¸ch nªu luËn cø ®Ó dÉn d¾t ®Õn luËn ®iÓm ®îc gäi lµ lËp luËn. II. RÌn luyÖn kÜ n¨ng Tãm t¾t luËn ®iÓm chÝnh, luËn cø, c¸ch lËp luËn cña v¨n b¶n CÇn t¹o ra thãi quen tèt trong ®êi sèng x· héi (Bµi 18). Gîi ý: Xem l¹i Gîi ý bµi tËp 2, môc II, bµi 18. §Ò v¨n nghÞ luËn vµ viÖc lËp ý cho bµi v¨n nghÞ luËn 18 I. KiÕn thøc c¬ b¶n 1. T×m hiÓu ®Ò v¨n nghÞ luËn a) Néi dung vµ tÝnh chÊt cña ®Ò v¨n nghÞ luËn §äc c¸c ®Ò v¨n sau vµ tr¶ lêi c©u hái: (1) Lèi sèng gi¶n dÞ cña B¸c Hå. (2) TiÕng ViÖt giµu ®Ñp. (3) Thuèc ®¾ng gi· tËt. (4) ThÊt b¹i lµ mÑ thµnh c«ng. (5) Kh«ng thÓ sèng thiÕu t×nh b¹n. (6) H·y biÕt quý thêi gian. (7) Chí nªn tù phô. (8) Kh«ng thÇy ®è mµy lµm nªn vµ Häc thÇy kh«ng tµy häc b¹n cã m©u thuÉn víi nhau kh«ng? (9) GÇn mùc th× ®en, gÇn ®Ìn th× r¹ng. (10) ¡n cç ®i tríc, léi níc theo sau nªn ch¨ng? (11) ThËt thµ lµ cha d¹i ph¶i ch¨ng? - Cã thÓ dïng c¸c ®Ò v¨n trªn lµm ®Ò bµi (®Çu ®Ò) cho bµi v¨n ®îc kh«ng? T¹i sao? Gîi ý: Gièng nh ®Ò bµi cña c¸c lo¹i v¨n kh¸c, ®Ò bµi cña mét bµi v¨n nghÞ luËn còng kh¸i qu¸t chñ ®Ò, néi dung chÝnh cña bµi v¨n. V× vËy, cã thÓ dïng c¸c ®Ò nµy lµm ®Çu ®Ò cho bµi v¨n víi néi dung t¬ng øng. - C¨n cø vµo ®©u ®Ó cã thÓ cho r»ng c¸c ®Ò trªn lµ ®Ò v¨n nghÞ luËn? Gîi ý: §Ò bµi cña mét bµi v¨n nghÞ luËn cã vai trß nªu ra vÊn ®Ò ®Ó trao ®æi, bµn b¹c. Khi trao ®æi, bµn b¹c vÒ vÊn ®Ò ®îc nªu ra trong ®Ò v¨n ngêi lµm v¨n nghÞ luËn ph¶i thÓ hiÖn ®îc quan ®iÓm, ý kiÕn cña riªng m×nh vÒ vÊn ®Ò ®ã. C¨n cø vµo ®Æc ®iÓm nµy, cã thÓ kh¼ng ®Þnh c¸c ®Ò v¨n trªn ®Òu lµ ®Ò v¨n nghÞ luËn. Ch¼ng h¹n: + VÊn ®Ò cña ®Ò (1) lµ ®øc tÝnh gi¶n dÞ cña B¸c Hå; ngêi viÕt ph¶i bµn luËn vÒ ®øc gi¶n dÞ vµ bµy tá th¸i ®é ngîi ca ®øc tÝnh nµy ë vÞ l·nh tô vÜ ®¹i. + VÊn ®Ò cña ®Ò (3) lµ cã tr¶i qua khã kh¨n, gian khæ th× míi ®Õn ®îc vinh quang, sung síng; ngêi viÕt ph¶i ph©n tÝch ®Ó thÊy ®îc ý nghÜa khuyªn nhñ ®óng ®¾n cña c©u thµnh ng÷ nµy. + VÊn ®Ò cña ®Ò (10) lµ kh«ng nªn sèng Ých kØ, c¬ héi; ngêi viÕt ph¶i tranh luËn ®Ó thÓ hiÖn ®îc th¸i ®é ph¶n b¸c, lËt l¹i vÊn ®Ò mµ c©u thµnh ng÷ ¡n cç ®i tríc, léi níc theo sau nªu ra. - Em h·y thö xÕp c¸c ®Ò trªn thµnh nh÷ng lo¹i kh¸c nhau vµ cho biÕt dùa vµo ®©u ®Ó xÕp nh vËy. Gîi ý: Dùa vµo tÝnh chÊt nghÞ luËn, cã thÓ xÕp c¸c ®Ò trªn theo nh÷ng nhãm sau: + §Ò cã tÝnh chÊt gi¶i thÝch, ngîi ca: (1), (2); 19 + §Ò cã tÝnh chÊt ph©n tÝch, khuyªn nhñ: (3), (4), (5), (6), (7); + §Ò cã tÝnh chÊt suy xÐt, bµn luËn: (8), (9); + §Ò cã tÝnh chÊt tranh luËn, b¸c bá: (10), (11). - TÝnh chÊt cña ®Ò v¨n quy ®Þnh nh thÕ nµo ®èi víi viÖc lµm v¨n? Gîi ý: Cïng víi ®Þnh híng vÒ néi dung (vÊn ®Ò nªu ra), ®Ò v¨n nghÞ luËn cßn cã vai trß quan träng trong viÖc ®Þnh híng th¸i ®é cña ngêi viÕt khi nghÞ luËn. Tõ nh÷ng ®Þnh híng nµy, ngêi viÕt x¸c ®Þnh ®îc híng triÓn khai bµi v¨n, c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò phï hîp. b) T×m hiÓu ®Ò v¨n nghÞ luËn Chän mét trong sè c¸c ®Ò v¨n ë trªn vµ thùc hiÖn c¸c yªu cÇu t×m hiÓu sau: - VÊn ®Ò nªu lªn ë ®Ò lµ g×? - NghÞ luËn vÒ c¸i g×? ChØ tËp trung bµn b¹c vµo träng t©m nµo? - CÇn thÓ hiÖn th¸i ®é g× ®èi víi vÊn ®Ò ®îc nªu ra? - Dù tÝnh lµm bµi nh thÕ nµo? Gîi ý: T×m hiÓu ®Ò v¨n nghÞ luËn, ngêi viÕt ph¶i x¸c ®Þnh ®îc vÊn ®Ò cÇn nghÞ luËn; tõ ®ã h×nh dung cô thÓ vÒ ®èi tîng cÇn bµn b¹c, ®¸nh gi¸ vµ biÕt ®îc nªn tËp trung vµo nh÷ng g× ®Ó bµi viÕt cã träng t©m (tøc lµ ph¹m vi nghÞ luËn); x¸c ®Þnh ®îc tÝnh chÊt nghÞ luËn (cÇn béc lé th¸i ®é kh¼ng ®Þnh, ngîi ca hay phñ ®Þnh, phª ph¸n); vµ qua nh÷ng ®iÒu ®· x¸c ®Þnh ®îc nµy mµ cã thÓ dù tÝnh c¸ch lµm cô thÓ cho bµi v¨n (híng triÓn khai). Ch¼ng h¹n, víi ®Ò v¨n Chí nªn tù phô, cÇn x¸c ®Þnh: + VÊn ®Ò cÇn nghÞ luËn: tù phô lµ tiªu cùc, kh«ng nªn tù phô; + §èi tîng, ph¹m vi nghÞ luËn: tÝnh tù phô cña con ngêi, t¸c h¹i cña tÝnh tù phô trong cuéc sèng; + TÝnh chÊt nghÞ luËn (khuynh híng t tëng cÇn thÓ hiÖn): phñ ®Þnh, phª ph¸n tÝnh tù phô. + Híng triÓn khai (lËp luËn): lµm râ thÕ nµo lµ tÝnh tù phô, nh÷ng biÓu hiÖn cña nã trong cuéc sèng  ph©n tÝch t¸c h¹i cña tÝnh tù phô  nh¾c nhë mäi ngêi chí nªn tù phô. 2. LËp ý cho bµi v¨n nghÞ luËn a) Chän mét trong c¸c ®Ò bµi trong môc 1 vµ thùc hiÖn yªu cÇu theo c¸c bíc sau: Bíc 1: X¸c lËp luËn ®iÓm - ý kiÕn cña em tríc vÊn ®Ò ®îc nªu ra ë ®Ò bµi lµ g×? - Em sÏ cô thÓ ho¸ ý kiÕn cña m×nh b»ng nh÷ng ý nhá nµo? Bíc 2: T×m luËn cø §Ó lËp luËn cho ý kiÕn cña m×nh vÒ vÊn ®Ò ®îc nªu lªn ë ®Ò bµi, em dù ®Þnh dïng nh÷ng lÝ lÏ nµo? T¬ng øng víi nh÷ng lÝ lÏ Êy lµ nh÷ng dÉn chøng cô thÓ nµo ®Ó thuyÕt phôc mäi ngêi? Cã thÓ ®Æt nh÷ng c©u hái lµ g×?, v× sao?, nh thÕ nµo? ®Ó x¸c ®Þnh c¸c lÝ lÏ. VÝ dô, víi ®Ò bµi Chí nªn tù 20