Tài liệu Luận án các đàn miếu đại tự triều nguyễn ở huế (1802 1945) sự hình thành và nghi thức tế tự

ĐẠI HỌC HUẾ TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUỲNH THỊ ANH VÂN CÁC ĐÀN MIẾU ĐẠI TỰ TRIỀU NGUYỄN Ở HUẾ (1802-1945): SỰ HÌNH THÀNH VÀ NGHI THỨC TẾ TỰ LUẬN ÁN TIẾN SĨ SỬ HỌC HUẾ - NĂM 2016 ĐẠI HỌC HUẾ TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUỲNH THỊ ANH VÂN CÁC ĐÀN MIẾU ĐẠI TỰ TRIỀU NGUYỄN Ở HUẾ (1802-1945): SỰ HÌNH THÀNH VÀ NGHI THỨC TẾ TỰ Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 62.22.03.13 LUẬN ÁN TIẾN SĨ SỬ HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. ĐỖ BANG 2. TS. PHAN THANH HẢI HUẾ - NĂM 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Huế, ngày tháng năm 2016 Tác giả Huỳnh Thị Anh Vân Lời Cảm Ơn Lời đầu tiên, tôi xin chân thành cám ơn quý thầy cô giáo khoa Lịch sử, trường Đại học Khoa học Huế và tập thể lãnh đạo, các đồng nghiệp tại Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế và bạn bè đã tạo mọi điều kiện giúp tôi hoàn thành luận án này. Lời cảm ơn sâu sắc nhất xin được gửi đến PGS.TS. Đỗ Bang, người đã giúp đỡ tôi tận tình trong suốt quá trình thực hiện luận án, cho tôi nhiều lời khuyên và kinh nghiệm quý báu để tôi hoàn tất chương trình theo đúng yêu cầu đặt ra. Đặc biệt, tôi xin chân thành cảm ơn TS. Phan Thanh Hải, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế, cũng là cán bộ đồng hướng dẫn với tinh thần trách nhiệm, giúp tôi nhiều ý kiến bổ ích trong quá trình học tập, nghiên cứu để hoàn thành luận án. Xin tỏ lời tri ân đến GS. TS. Nguyễn Quang Ngọc, PGS.TS. Nguyễn Minh Tường, PGS. TS. Vũ Văn Quân, PGS.TS. Trần Thị Mai, PGS.TS. Nguyễn Văn Đăng, PGS.TS. PGS. TS. Bùi Thị Tân, TS. Phan Tiến Dũng đã tận tình đóng góp nhiều ý kiến xác đáng trong quá trình tôi thực hiện luận án. Trên hành trình ấy, tôi đã may mắn có được sự giúp đỡ không mệt mỏi của nhiều thầy cô giáo và bạn bè về mặt tư liệu. Tôi xin tỏ lòng biết ơn đến NNC Vĩnh Cao với sự giúp đỡ to lớn về mặt văn bản Hán tự, xin chân thành cảm ơn TS. Nguyễn Văn Hoa đã cho phép tôi tiếp cận các tài liệu gốc có giá trị liên quan đến đề tài. Xin chân thành cảm ơn NCS. Trần Văn Quyến đã luôn hào hiệp giúp tôi tiếp cận các tài liệu một cách nhanh chóng và hiệu quả. Đặc biệt, tôi không thể đặt bút hoàn thành luận án này nếu thiếu sự động viên tinh thần to lớn và kiên nhẫn của GS. Chayan Vaddhanaphuti, người khơi nguồn đam mê nhiệt huyết cho tôi mạnh dạn bước tiếp trên con đường khoa học. Tôi sẽ không thể thực hiện được luận án nếu không có sự cảm thông, giúp đỡ vô điều kiện cả về vật chất lẫn tinh thần của chồng và các con tôi, những người luôn sát cánh bên tôi, tiếp thêm cho tôi sức mạnh vượt qua mọi khó khăn để hoàn thành luận án. Mặc dù đã có nhiều cố gắng song luận án không thể tránh khỏi những hạn chế và thiếu sót. Kính mong Quý thầy cô giáo, bạn bè và đồng nghiệp tiếp tục góp ý để luận án ngày càng hoàn thiện hơn. Một lần nữa tôi xin chân thành cám ơn! MỤC LỤC 1. Lý do lựa chọn đề tài.................................................................................... 1 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 4 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................ 4 3.1 Mục đích nghiên cứu ................................................................................... 4 3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................. 5 4. Nguồn tƣ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu ................................................... 5 4.1. Nguồn tƣ liệu .............................................................................................. 5 4.2 Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................. 7 5. Đóng góp của luận án .................................................................................... 8 6. Bố cục của luận án ...................................................................................... 10 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ........................... 11 1.1 Tình hình nghiên cứu ................................................................................ 11 1.1.1 Các công trình nghiên cứu trƣớc năm 1975 ........................................... 11 1.1.2 Các công trình nghiên cứu từ năm 1975 đến nay .................................. 14 1.2 Kết quả nghiên cứu và những vấn đề đặt ra .............................................. 25 CHƢƠNG 2: SỰ HÌNH THÀNH CÁC ĐÀN MIẾU ĐẠI TỰ TRIỀU NGUYỄN Ở HUẾ ........................................................................................... 28 2.1 Khái niệm, nguồn gốc của đàn miếu đại tự và nghi lễ cúng tế ................. 28 2.1.1 Về khái niệm .......................................................................................... 28 2.1.2 Về nguồn gốc ......................................................................................... 29 2.2 Cơ sở của việc hình thành các đàn miếu đại tự triều Nguyễn ở Huế ............... 31 2.2.1 Các đàn miếu đại tự của các triều đại trƣớc triều Nguyễn ở Việt Nam . 31 2.2.2 Bối cảnh ra đời của các đàn miếu đại tự triều Nguyễn ở Huế ............... 41 2.2.3 Các đàn miếu đại tự triều Nguyễn ở Huế từ khi xây dựng đến trƣớc năm 1885 ................................................................................................................. 46 2.2.4 Các đàn miếu đại tự triều Nguyễn ở Huế từ năm 1885 đến 1945 ......... 60 Tiểu kết chƣơng 2............................................................................................ 65 CHƢƠNG 3: NGHI LỄ ĐẠI TỰ TRIỀU NGUYỄN Ở HUẾ ........................ 67 3.1 Các cơ quan tham gia trực tiếp vào quá trình chuẩn bị và thực hiện nghi lễ tế đại tự ............................................................................................................ 67 3.1.1 Phủ Tôn Nhân ........................................................................................ 67 3.1.2 Bộ Lễ ...................................................................................................... 68 3.1.3 Bộ Binh .................................................................................................. 68 3.1.4 Bộ Công................................................................................................. 71 3.1.5 Viện Tập Hiền ........................................................................................ 71 3.1.6 Thái Thƣờng Tự ..................................................................................... 71 3.1.7 Quang Lộc Tự ........................................................................................ 71 3.1.8 Phủ Nội Vụ ............................................................................................. 72 3.1.9 Khâm Thiên Giám .................................................................................. 72 3.1.10 Chủ tế và các bồi tự, phân hiến, chấp sự.............................................. 72 3.2 Những vấn đề chung về các nghi lễ đại tự ..................................................... 76 3.2.1 Công việc chuẩn bị ................................................................................. 76 3.2.2 Âm nhạc và múa..................................................................................... 84 a. Âm nhạc....................................................................................................... 84 3.2.3 Trang phục.............................................................................................. 86 3.2.4 Văn tế ..................................................................................................... 88 3.3 Nghi lễ đại tự triều Nguyễn ở Huế từ 1802 đến trƣớc năm 1885 ............. 89 3.3.1 Nghi lễ tế Giao ....................................................................................... 90 3.3.2 Nghi lễ tế tông miếu ............................................................................... 93 3.3.3 Nghi lễ tế Xã Tắc ................................................................................... 95 3.4 Hoạt động tế đại tự triều Nguyễn ở Huế giai đoạn 1885 - 1945 .............. 95 Tiểu kết chƣơng 3............................................................................................ 99 CHƢƠNG 4: ĐÀN MIẾU VÀ NGHI LỄ ĐẠI TỰ TRIỀU NGUYỄN Ở HUẾ: NHỮNG ĐẶC TRƢNG VÀ VẤN ĐỀ BẢO TỒN, PHÁT HUY GIÁ TRỊ 101 4.1 Những đặc trƣng của đàn miếu và nghi lễ đại tự triều Nguyễn ở Huế ........... 101 4.1.1 Đặc trƣng về quy hoạch ....................................................................... 101 4.1.2 Đặc trƣng về kiến trúc .......................................................................... 103 4.1.3 Đặc trƣng về trang trí mỹ thuật ............................................................ 106 4.1.4 Tính điển chế trong nghi lễ đại tự ........................................................ 107 4.1.5 Tính chính danh trong nghi lễ đại tự .................................................... 110 4.1.6 Triết lý Nho giáo trong việc xây dựng đàn miếu và nghi lễ đại tự ...... 112 4.2 Vấn đề bảo tồn, phát huy giá trị đàn miếu và nghi lễ đại tự triều Nguyễn ở Huế ................................................................................................................ 117 4.2.1 Hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị các đàn miếu đại tự triều Nguyễn ở Huế từ năm 1945 đến nay .......................................................................... 118 4.2.2 Đề xuất hƣớng bảo tồn và phát huy giá trị đàn miếu và nghi lễ đại tự triều Nguyễn ở Huế ....................................................................................... 128 Tiểu kết chƣơng 4.......................................................................................... 132 KẾT LUẬN ................................................................................................... 134 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ ..................................................................................................... 138 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 139 BẢNG CHÚ GIẢI MỘT SỐ TỪ VỰNG ..................................................... 153 PHỤ LỤC DANH MỤC NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT DÙNG TRONG LUẬN ÁN ÂL Âm lịch BAVH Bulletin des Amis du Vieux Hué (Những ngƣời bạn Cố đô Huế) BBT Ban biên tập GS. Giáo sƣ HĐND Hội đồng Nhân dân Loại chí Lịch triều hiến chƣơng loại chí Nxb. Nhà xuất bản PL. Phụ lục Sđd Sách đã dẫn Toàn thƣ Đại Việt sử ký toàn thƣ TCN. Trƣớc Công nguyên ThS. Thạc sĩ Tp. Thành phố Tr. Trang TS. Tiến sĩ TƢ Trung ƣơng UBND Ủy ban Nhân dân UNESCO Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc XHCN Xã hội chủ nghĩa DANH MỤC PHỤ LỤC NỘI DUNG STT 2.1 Sơ đồ vị trí các đàn miếu trong quần thể di tích cố đô Huế 2.2 Sơ đồ đàn Nam Giao và các công trình phối thuộc (1915) 2.3 Sơ đồ vị trí quy hoạch các miếu thờ trong Hoàng thành Huế 2.4 Bản vẽ kiến trúc Triệu Miếu (mặt đứng, mặt cắt) 2.5 Nội dung văn bia Thái Miếu 2.6 Nội dung văn bia Hoàng Khảo Miếu 2.7 Nội dung văn bia Hƣng Miếu 2.8 Bản vẽ kiến trúc Thế Miếu 2.9 Sơ đồ kiến trúc đàn Xã Tắc 3.1 Châu bản thời Minh Mạng năm thứ 22 (1841): Phủ Tôn Nhân khải về điển lễ cúng tế 3.2 Châu bản thời Minh Mạng năm thứ 7 (1826) về việc định ngày tế Giao 3.3 Nhật kỳ dâng lễ tại các miếu trong Hoàng thành Huế 3.4 Nhật kỳ tế đại tự ở Huế dƣới triều Nguyễn 3.5 Các loại vật đựng chính trong lễ tế đại tự triều Nguyễn 3.6 Các loại lụa tế trong lễ đại tự triều Nguyễn ở Huế 3.7 Các lễ vật chính trong tế đại tự triều Nguyễn 3.8 Sơ đồ vị trí các án thờ tại lễ tế Giao (1915) 3.9 Sơ đồ quy hoạch Thế Miếu và vị trí các án thờ hiện nay 3.10 Sơ đồ thế thứ các vua Nguyễn (1802-1945) 3.11 Bảng so sánh trình tự nghi thức các lễ đại tự triều Nguyễn 4.1 Sơ đồ đàn Xã Tắc đƣợc tô màu mặt nền (giả định theo sử liệu) 4.2 Một số vật đựng dùng trong nghi lễ đại tự triều Nguyễn DANH MỤC ẢNH MINH HỌA NỘI DUNG STT 2.1 Bia Nam Giao điện bi ký (Bảo tàng Lịch sử quốc gia, Hà Nội) 2.2 Di tích đàn Nam Giao nhà Hồ ở Thanh Hóa 2.3 Đàn tế Trời của nhà Tây Sơn ở Bình Định (đƣợc phục dựng năm 2011-2012) 2.4 Núi Bân 2.5 Dấu vết gạch và nền móng cũ ở núi Bân (Huế) 2.6 Đền Lý Bát Đế ở Bắc Ninh (xây dựng lại năm 1989). 2.7 Đền thờ các vua thời Lê Trung Hƣng ở Thanh Hóa (xây dựng năm 2011) 2.8 Ô thơ trên điện Thái Hòa 2.9 Đàn Nam Giao triều Nguyễn ở Huế 2.10 Thẻ bằng đồng treo cây thông ở đàn Nam Giao 2.11 Triệu Miếu 2.12 Thái Miếu hiện nay 2.13 Hƣng Miếu 2.14 Bia Thái Miếu 2.15 Hai tấm bia ở Hƣng Miếu 2.16 Thế Miếu (khoảng 1919-1926) 2.17 Một góc Thế Miếu và nhà thờ Thổ Công nhìn từ Cửu đỉnh (khoảng đầu thế kỷ 20) 2.18 Vị trí đàn Xã Tắc ở góc Tây Bắc trong Kinh thành Huế 2.19 Đàn Xã Tắc Huế năm 1914 3.1 Phủ Tôn nhân và Hội đồng Tôn Nhân Phủ cùng các quan chức Pháp (1929) 3.2 Lễ Bộ đƣờng 3.3 Đoàn ngự đạo rƣớc vua đi tế Giao năm 1915 3.4 Tƣợng đồng nhân (phục chế) 3.5 Một nhóm nhạc công trong lễ tế Giao 1924 3.6 Múa Bát dật trong lễ tế Giao, 1915 3.7 Vua Khải Định trong trang phục tế Giao (1924) 3.8 Một bộ trang phục tế Giao đầy đủ của vua Nguyễn (1915) 3.9 Lễ tế Giao năm 1924 3.10 Sân Thế Miếu -Hiển Lâm Các trƣớc kỳ lễ, khoảng đầu thế kỷ XX 3.11 Một gian thờ ở Thế Miếu 4.1 Thái Miếu Trung Quốc 4.2 Tông Miếu triều Joseon Hàn Quốc 4.3 Đàn Xã Tắc Trung Quốc 4.4 Hoàng khung vũ đàn Nam Giao triều Joseon, Hàn Quốc 4.5 Trống đá ở đàn Nam Giao triều Joseon, Hàn Quốc 4.6 Đàn Xã Tắc triều Joseon, Hàn Quốc 4.7 Trang trí hồ lô trên nóc Thế Miếu 4.8 Trang trí thơ văn trên kiến trúc Thế Miếu 4.9 Trang trí đầu máng xối trên nóc Thế Miếu 4.10 Thế Miếu nhìn từ thềm Hiển Lâm Các và Cửu đỉnh 4.11 Khai quật khảo cổ đàn Xã Tắc ở Huế 4.12 Bia Thái Xã Chi Thần 4.13 Đàn Xã Tắc triều Nguyễn ở Huế sau khi phục hồi 4.14 Lễ tế Giao 2008 4.15 Lễ vật tam sinh tại lễ tế Giao 2014 4.16 Lễ tế Xã Tắc năm 2014 4.17 Một số bài vị đặt ở Viên đàn trong lễ tế Giao 2014 4.18 Sự quan tâm của cộng đồng và vai trò của lãnh đạo tỉnh Thừa Thiên Huế trong lễ tế Giao 4.19 Ngƣời dân dâng hƣơng tại lễ tế Giao 2014 4.20 Ngƣời dân làm lễ ở Phƣơng đàn trong lễ tế Giao ngày 17/4/2014 4.21 Một lễ kỵ ở Thế Miếu do Nguyễn Phúc Tộc tổ chức (năm 2006) MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Triều Nguyễn (1802-1945), triều đại quân chủ cuối cùng ở Việt Nam, đƣợc đánh giá là “đã xây dựng một cơ chế quân chủ tập quyền mạnh mẽ với một bộ máy hành chính và một thiết chế vận hành qui củ, chặt chẽ…” [65; tr. 19]. Với việc chọn Huế làm kinh đô, triều đại này đã để lại một di sản vật thể đồ sộ gồm nhiều kiến trúc cung đình, trong đó các công trình phục vụ cho hoạt động nghi lễ của triều đình chiếm một số lƣợng lớn và là những công trình chính trong các cụm kiến trúc phục vụ đời sống vật chất và tinh thần của triều đại. Bên cạnh đó, các vua Nguyễn cũng đặt ra nhiều quy chế, điển lệ cho việc tế tự trong dân gian cũng nhƣ trong cung đình. Chỉ riêng những quy định dành cho việc nghi lễ, tế tự của triều đình đã chiếm 68 quyển trong tổng số 263 quyển của bộ Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ do Nội các triều Nguyễn tập hợp và biên soạn. Điều này cho thấy vấn đề nghi lễ, tế tự chiếm một vị trí quan trọng trong đời sống văn hóa và chính trị của triều đại này. Trong hệ thống lễ nghi thời Nguyễn, việc tế tự có ba bậc: đại tự, quần tự và trung tự, trong đó các lễ đại tự quan trọng nhất, bao gồm tế Giao, tế các miếu thờ tổ tiên của nhà vua (tế tông miếu1) và tế đàn Xã Tắc. Các hình thức đàn miếu2 và nghi lễ đại tự có vai trò quan trọng trong đời sống tâm linh của các triều đại quân chủ ở Việt Nam, đặc biệt là triều Nguyễn-triều đại để lại một kho tàng di sản văn hóa đồ sộ và độc đáo đƣợc ghi nhận ở tầm quốc gia và quốc tế, góp phần hình thành bản sắc văn hóa Huế ngày nay. Sự hình thành của các công trình này cũng nhƣ các nghi thức tế tự đều có ảnh hƣởng của tƣ tƣởng Nho giáo Trung Quốc ở một mức độ nhất định và đƣợc triều Nguyễn, nhất là các vị vua đầu triều, đặc biệt chú trọng. Việc quy hoạch vị trí, 1 Dƣới thời Nguyễn, bắt đầu từ thời vua Thiệu Trị (1841-1847), đổi đọc là “tôn miếu” vì kỵ húy tên của vua Thiệu Trị (Nguyễn Phúc Miên Tông) [83, VI, tr. 77]. 2 Trong luận án này, tác giả dùng cụm từ “đàn miếu” theo hình thức từ ghép đẳng lập gộp nghĩa (thuộc mô hình ngữ nghĩa AB=A+B), trong đó nghĩa của từng thành tố (đàn, miếu) cùng gộp lại để biểu thị ý nghĩa khái quát chung về một hình thức đại tự cùng có những đặc điểm chung về điển chế và ý nghĩa triết lý, trong ý nghĩa chung đó có ý nghĩa riêng của từng thành tố, sẽ đƣợc giải thích ngữ nghĩa từng hình thức tại chƣơng 2. 1 xây dựng kiến trúc và thực hành nghi lễ đƣợc điển chế hóa bằng nhiều quy định chặt chẽ. Vì thế, có thể nói các đàn miếu và nghi lễ đại tự triều Nguyễn ở Huế là những hình thức tiêu biểu và hoàn thiện nhất trong các đàn miếu thời kỳ quân chủ ở Việt Nam. Sau khi triều Nguyễn cáo chung vào năm 1945, dƣới nhiều tác động của bối cảnh chính trị, xã hội khác nhau, các đàn miếu và nghi lễ đại tự cũng mất đi chủ thể của nghi lễ. Duy chỉ có lễ kỵ ở các miếu thờ hoàng gia tuy không còn đƣợc tổ chức thƣờng xuyên theo nhật kỳ tế tự thời quân chủ, thậm chí có thời gian bị gián đoạn và cũng không còn đƣợc tổ chức ở tầm quốc gia nhƣng vẫn đƣợc các thành viên trong dòng tộc duy trì cho đến ngày nay, trở thành một hoạt động văn hóa mang đậm bản sắc của nghi lễ cung đình Huế. Từ Festival Huế 2004, lễ tế Nam Giao đƣợc tái hiện và kể từ đó đến nay, đây là một trong những hoạt động chính của các kỳ Festival Huế. Cũng từ năm 2009, sau khi kiến trúc đàn Xã Tắc đƣợc phục dựng, lễ tế đàn Xã Tắc cũng đƣợc tổ chức thƣờng niên tại công trình này. Trong sự nghiệp bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, các công trình nhƣ đàn Nam Giao, đàn Xã Tắc và các miếu thờ hoàng gia triều Nguyễn là những di sản văn hóa không thể tách rời của văn hóa cung đình Huế. Đây cũng là những di tích góp phần hình thành nên quần thể di tích cố đô Huế-Di sản Văn hóa Thế giới, có tầm quan trọng đặc biệt cấp quốc gia và mang giá trị nổi bật toàn cầu. Vì vậy, các đàn miếu và nghi lễ đại tự cần đƣợc nghiên cứu đầy đủ, toàn diện để có sự nhìn nhận, đánh giá đúng vai trò của những di sản văn hóa này trong sự hình thành của văn hóa cung đình nói riêng và văn hóa Huế nói chung, đồng thời có chiến lƣợc bảo tồn nhằm giữ gìn và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống, xây dựng Thừa Thiên Huế thành một trung tâm văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc và bản sắc văn hóa Huế, nhƣ Kết luận của Bộ Chính trị về Xây dựng, phát triển tỉnh Thừa Thiên-Huế và đô thị Huế đến năm 2020 đã đặt ra [8; tr. 4]. Tuy nhiên, các hình thức đàn miếu và nghi lễ đại tự triều Nguyễn ở Huế mới chỉ đƣợc đề cập đến trong các bài viết, công trình nghiên cứu trƣớc đây theo từng khía cạnh của vấn đề hoặc từng đối tƣợng riêng biệt trong khi sự tồn tại của các công trình kiến trúc đàn miếu đại tự, các hoạt động nghi lễ và các thiết chế văn hóa 2 liên quan đều có quan hệ chặt chẽ với nhau và đều mang những nét đặc trƣng của triều đại. Vì vậy, việc nghiên cứu các đàn miếu và nghi lễ đại tự trong mối liên hệ tổng thể giữa công trình kiến trúc và nghi lễ tế tự thực sự có ý nghĩa khoa học và thực tiễn. Về ý nghĩa khoa học, việc nghiên cứu các công trình đàn miếu và nghi lễ đại tự trong mối liên hệ thống nhất về ý nghĩa triết lý và vai trò của các công trình này đối với các triều đại quân chủ ở Việt Nam, đặc biệt dƣới triều Nguyễn, là một việc cần thiết nhằm cung cấp thêm cơ sở khoa học cho các hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Huế hiện nay. Đây cũng sẽ là công trình đầu tiên tập trung đánh giá đầy đủ, khách quan và hệ thống về quá trình hình thành và phát triển của các đàn miếu đại tự triều Nguyễn tại Huế và nghi thức tế tự. Mặt khác, phần lớn các bài viết, công trình nghiên cứu về các đàn miếu và nghi thức tế đại tự đều chỉ dừng lại ở việc mô tả về lịch sử, quy mô kiến trúc hoặc sự kiện chứ chƣa đi sâu phân tích vai trò và ý nghĩa về mặt xã hội của các đàn miếu và nghi thức tế đại tự trong những hoàn cảnh kinh tế, chính trị, xã hội cụ thể. Việc nghiên cứu các đàn miếu và nghi thức tế đại tự trong mối tƣơng quan với những hoàn cảnh kinh tế, chính trị, xã hội cụ thể sẽ giúp đƣa ra những đánh giá toàn diện và khách quan đối với các hoạt động này trong lịch sử cũng nhƣ trong giai đoạn hiện nay. Về ý nghĩa thực tiễn, luận án sẽ hỗ trợ việc nghiên cứu và giảng dạy về triều Nguyễn ở những khía cạnh có liên quan trong nhà trƣờng và cho công tác bảo tồn, phục dựng, đáp ứng nhu cầu du lịch văn hóa, đặc biệt là văn hóa tâm linh vùng Huế. Đồng thời, dựa trên những kết quả nghiên cứu về đặc điểm của các đàn miếu và nghi lễ đại tự triều Nguyễn ở Huế, luận án sẽ đƣa ra một số đề xuất hƣớng bảo tồn và phát huy giá trị các đàn miếu đại tự trong giai đoạn hiện nay, đặc biệt là khi các nghi thức tế đại tự của triều Nguyễn hiện đang đƣợc phục dựng ở những quy mô khác nhau và có nhiều ý kiến khác nhau về việc phục dựng này. Từ những ý nghĩa trên, tác giả chọn vấn đề “Các đàn miếu đại tự triều Nguyễn ở Huế (1802-1945): sự hình thành và nghi thức tế tự” làm đề tài luận án Tiến sĩ chuyên ngành Lịch sử Việt Nam. 3 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là các đàn miếu đại tự triều Nguyễn ở Huế, bao gồm: đàn Nam Giao, các miếu thờ tổ tiên của họ Nguyễn trong khu vực Hoàng thành Huế (Triệu Tổ Miếu, Thái Tổ Miếu, Thế Tổ Miếu và Hƣng Tổ Miếu) và đàn Xã Tắc, cùng các nghi lễ tế tự tƣơng ứng, bao gồm lễ tế Giao, lễ tế miếu và lễ tế Xã Tắc. Không gian nghiên cứu của đề tài là tại Huế, tập trung chủ yếu ở khu vực đàn Nam Giao, đàn Xã Tắc và các miếu thờ của triều Nguyễn trong Hoàng thành Huế. Phạm vi nghiên cứu về mặt thời gian của đề tài là quá trình hình thành và phát triển của các đàn miếu đại tự triều Nguyễn tại Huế từ khi mới lập nên triều đại cho đến khi kết thúc (1802-1945). Tuy nhiên, sự hình thành của các đàn miếu đại tự của triều Nguyễn có sự kế thừa từ các hình thức đàn miếu đại tự cùng loại của các triều đại trƣớc nên luận án sẽ có phần sơ khảo về lịch sử hình thành và phát triển của các hình thức đàn miếu đại tự dƣới các triều đại trƣớc Nguyễn ở Việt Nam. Mặt khác, các đàn miếu đại tự hiện vẫn đang đƣợc bảo tồn và phát huy giá trị cùng với những hoạt động văn hóa đặc sắc. Vì vậy, luận án cũng sẽ tìm hiểu về các đàn miếu đại tự và hoạt động nghi lễ trong thời gian từ sau 1945 đến thời điểm hoàn tất luận án (cuối năm 2015) để có thêm cơ sở cho những đề xuất hƣớng nghiên cứu trong tƣơng lai. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Mục đích nghiên cứu Nhìn chung, đến nay đã có một số công trình nghiên cứu về các đàn miếu đại tự và những nghi lễ liên quan dƣới triều Nguyễn. Tuy nhiên, các công trình này chỉ dừng lại ở việc mô tả từng đối tƣợng riêng lẻ hoặc đề cập đến đối tƣợng ở những khía cạnh và mức độ nhất định. Trên cơ sở kế thừa kết quả nghiên cứu của những ngƣời đi trƣớc, luận án sẽ tiếp tục đi sâu tìm hiểu cơ sở của sự ra đời, quá trình hình thành và phát triển qua các thời kỳ trong lich sử cũng nhƣ các đặc điểm của các đàn miếu và nghi lễ đại tự triều Nguyễn ở Huế, từ đó làm rõ ý nghĩa và vai trò của các công trình đàn miếu và nghi lễ đại tự đối với triều đại này trong lịch sử Việt Nam. 4 Dƣới nhiều tác động của bối cảnh chính trị, xã hội khác nhau, các đàn miếu và nghi lễ đại tự triều Nguyễn ở Huế hiện đã và đang đƣợc bảo tồn, phát huy giá trị tích cực trong bối cảnh mới. Quy mô và nhiều yếu tố gắn liền với chúng nhƣ trình tự nghi thức, trang phục, đồ tự khí và lễ vật cúng tế cũng có nhiều thay đổi nhằm thích nghi với hoàn cảnh hiện nay. Kết quả nghiên cứu của luận án cũng nhằm góp thêm cơ sở khoa học để đảm bảo sự cân bằng giữa mục tiêu bảo tồn tính chân xác của di sản với việc phát huy giá trị di sản văn hóa phục vụ phát triển du lịch một cách bền vững. 3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt đƣợc những mục đích nêu trên, luận án cần tập hợp thành hệ thống những thông tin liên quan đến lịch sử hình thành, việc quy hoạch và xây dựng đàn miếu đại tự thời Nguyễn tại Huế, tìm hiểu các cơ quan tham gia vào quá trình chuẩn bị, tổ chức nghi lễ đại tự, âm nhạc và múa, trang phục, văn tế, trình tự nghi thức... để qua đó phân tích, đánh giá những đặc điểm của các đàn miếu và nghi lễ đại tự triều Nguyễn, ý nghĩa cũng nhƣ vai trò của chúng đối với đời sống văn hóa tinh thần của triều đại này từ 1802-1945. Luận án cũng cần có sự tham khảo để so sánh, đối chiếu với những hình thức tƣơng tự ở một số nƣớc đồng văn khác trong khu vực, rút ra những nét đặc trƣng của triều Nguyễn nhìn từ các đàn miếu và nghi lễ đại tự ở Huế. Bên cạnh đó, luận án cũng cần tiếp tục khảo sát tình hình bảo tồn đàn miếu và thực hành nghi lễ sau khi triều Nguyễn cáo chung năm 1945 cũng nhƣ những biến đổi trong cách tổ chức, thực hành văn hóa và tác động tâm lý xã hội từ việc tham gia nghi lễ để tìm hiểu ý nghĩa, bản chất của những nghi lễ phục dựng hiện nay nhằm đƣa ra những đề xuất định hƣớng cho việc bảo tồn và phục dựng các nghi lễ đại tự trong bối cảnh mới dựa trên sự tôn trọng lịch sử và thể hiện nét đặc trƣng văn hóa đặc sắc của địa phƣơng. 4. Nguồn tƣ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Nguồn tư liệu Nguồn tƣ liệu có tính quyết định đến sự thành công của đề tài này bao gồm các loại thƣ tịch của triều Nguyễn và các công trình nghiên cứu về văn hóa, lịch 5 sử, địa lý...Ngoài ra còn có các luận văn, các loại tạp chí, các bài viết của các tác giả trong và ngoài nƣớc về tôn giáo và nghi lễ và các tài liệu thu đƣợc từ khảo sát thực địa. Trƣớc hết, có thể kể đến nguồn tƣ liệu phong phú, gồm các bộ sử đồ sộ của Quốc sử quán và Nội Các triều Nguyễn mang tính biên niên, ghi chép các sự kiện liên quan đến chính sự, chế độ, điển chế,.. v.v..nhƣ: Đại Nam thực lục, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ tục biên, Đại Nam thực lục chính biên đệ lục kỷ phụ biên, Đại Nam thực lục Chính biên đệ thất kỷ, Đồng Khánh Khải Định chính yếu và các châu bản triều Nguyễn có liên quan đến đề tài; hoặc các loại tƣ liệu về địa chí nhƣ bộ Đại Nam nhất thống chí (một bộ biên soạn đời Tự Đức năm 1865-1882; ngoài ra còn có bộ Đại Nam nhất thống chí do Quốc sử quán đời Duy Tân biên soạn, chỉ có các tỉnh Trung kỳ và đƣợc khắc in năm 1909. Các bản này đƣợc dịch sang tiếng Việt và tái bản vào các năm 1960, 1969, 2006….) Ngoài ra còn có một số công trình khảo cứu trực tiếp về nghi lễ đại tự triều Nguyễn trƣớc và sau khi triều Nguyễn cáo chung, nhƣ tạp chí Bulletin des Amis du Vieux Hué (BAVH / Những ngƣời bạn cố đô Huế) của Hội đô thành hiếu cổ (1914-1944) hoặc tác phẩm của những ngƣời trực tiếp chứng kiến nghi lễ đại tự thời Nguyễn nhƣ Lễ tế Nam Giao của Hồng Hoài Lê Văn Hoàng (1972) hoặc luận án Sự tích đàn Nam Giao và các cuộc lễ tế Giao tại Huế (1973) của tác giả Lê Văn Phƣớc. Bên cạnh đó còn có nhiều tác phẩm khác viết về nguồn gốc tƣ tƣởng, phong tục, tập quán, âm nhạc, nghi thức, sự ảnh hƣởng của Nho giáo Trung Quốc v..v..liên quan đến vấn đề đƣợc bàn đến trong nội dung đề tài, tiêu biểu có Những đại lễ và vũ khúc của vua chúa Việt Nam của Đỗ Bằng Đoàn và Đỗ Trọng Huề (in lần đầu năm 1968), Việt Nam phong tục của Phan Kế Bính (xuất bản lần đầu tiên năm 1915, tái bản năm 2005), Nho giáo của Trần Trọng Kim (in lần đầu vào những năm 19291933, tái bản năm 1992), Lịch sử tư tưởng phương Đông và Việt Nam của Nguyễn Minh Tƣờng (2012). 6 Ngoài ra còn có các bài viết của nhiều tác giả trên các Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, Nghiên cứu Lịch sử, Nghiên cứu Huế, Huế Xưa & Nay, Nghiên cứu và Phát triển, các kỷ yếu Hội thảo về triều Nguyễn,v.v.. viết về những khía cạnh liên quan đến đề tài nghiên cứu của luận án. Luận án cũng tham khảo các công trình nghiên cứu, luận văn, luận án của các nhà nghiên cứu nƣớc ngoài nhƣ Li Tana, Yu Insun…; các kỷ yếu hội thảo, hội nghị hoặc các bài viết đã đƣợc đăng tải trên các Tạp chí uy tín hay đã đƣợc xuất bản của một số tác giả trong và ngoài nƣớc. Đặc biệt, có một số bài viết phân tích khá sâu về tôn giáo và nghi lễ của các triều đình ở Việt Nam, nhƣ: “Religion and Ritual in the Royal Courts of Đại Việt” của John K. Whitmore đăng trong Asia Research Institute Working Paper Series No. 128 (Loạt bài viết của Viện Nghiên cứu châu Á, Đại học Quốc gia Singapore, tháng 12/2009) hoặc những mô tả của các nhân chứng là ngƣời nƣớc ngoài có dịp tiếp xúc hoặc chứng kiến các hoạt động tế tự của triều đình Nguyễn. Những bài viết này cung cấp một cách nhìn nhận và đánh giá tính chất đặc trƣng các Nhà nƣớc phong kiến ở Việt Nam dƣới nhiều góc độ khác nhau, trong đó có nhiều khía cạnh liên quan đến đề tài. Các nguồn tƣ liệu thu đƣợc từ khảo sát thực địa tại một số di tích có liên quan (đàn Nam Giao, đàn Xã Tắc, các miếu thờ hoàng gia) ở trong và ngoài nƣớc, tƣ liệu khảo cổ, các sƣu tập hiện vật bảo tàng và thông tin từ phỏng vấn nhân chứng trong quá trình khảo sát, điền dã cũng đem lại những cơ sở khoa học đáng tin cậy cho đề tài. Ngoài những tài liệu trong và ngoài nƣớc có liên quan đến đề tài nêu trên, chúng tôi cũng tiếp cận, khai thác một số tài liệu đăng tải trên internet. Có thể nói những tài liệu này hết sức phong phú, đa dạng và mức độ đề cập cũng rất khác nhau. Do đó chúng tôi sẽ phân loại và thẩm định kỹ lƣỡng trƣớc khi sử dụng để nghiên cứu đề tài. 4.2 Phương pháp nghiên cứu Để đáp ứng yêu cầu thực hiện đề tài thuộc lĩnh vực khoa học xã hội, phƣơng pháp chuyên ngành khoa học lịch sử là phƣơng pháp chủ yếu đƣợc áp dụng trong luận án, kết hợp với phƣơng pháp logic để trình bày một cách hệ thống quá trình hình thành, phát triển, suy tàn và đƣợc phục hồi của các đàn miếu và nghi lễ đại tự 7 triều Nguyễn ở Huế, đồng thời làm rõ tính kế thừa từ các triều đại trƣớc trong lịch sử Việt Nam. Đồng thời, kết quả nghiên cứu bằng các phƣơng pháp này cũng giúp đánh giá sự ảnh hƣởng của tƣ tƣởng Nho giáo trong việc xây dựng và củng cố quyền lực của triều Nguyễn thông qua hình thức các đàn miếu và nghi lễ đại tự ở Huế và vai trò của chúng đối với sự tồn tại và phát triển của vƣơng triều Nguyễn. Trong quá trình phân tích và đánh giá, luận án cũng chú ý vận dụng các phƣơng pháp liên ngành, nhƣ các phƣơng pháp phân tích thƣ tịch, nghiên cứu kết quả khảo cổ học, phƣơng pháp thống kê - phân loại và so sánh, đối chiếu các loại bảng biểu, sơ đồ, bản đồ, bản vẽ, ảnh chụp, v..v..để tìm hiểu những thông tin chi tiết về những đặc điểm của các đàn miếu đại tự và thực hành nghi lễ liên quan dƣới triều Nguyễn tại Huế. Đặc biệt, những phƣơng pháp này đƣợc kết hợp với phƣơng pháp so sánh lịch sử đồng đại và lịch đại để tìm ra những nét đặc trƣng của các đàn miếu và nghi lễ đại tự triều Nguyễn so với các hình thức tƣơng tự của Trung Quốc và Hàn Quốc, thể hiện bản sắc và tinh thần tự tôn dân tộc trong quá trình tiếp thu những ảnh hƣởng văn hóa từ bên ngoài một cách chủ định và có chọn lọc, làm rõ tính mục đích của việc thiết lập các đàn miếu đại tự triều Nguyễn ở Huế. Phƣơng pháp hệ thống-cấu trúc kết hợp với phƣơng pháp nghiên cứu liên ngành bao gồm điền dã dân tộc học, phỏng vấn nhân chứng, quan sát và quan sát tham dự trong nhân học văn hóa cho phép tác giả luận án tìm hiểu những tác động của bối cảnh chính trị, xã hội đối với quá trình hình thành đàn miếu và nghi lễ đại tự. Mặc khác, kết quả nghiên cứu cũng giúp tác giả tìm hiểu vai trò của các đàn miếu và nghi lễ phục dựng hiện nay đối với cộng đồng trong sự thích ứng với bối cảnh văn hóa, chính trị, xã hội ở Việt Nam giai đoạn hiện nay. Trong việc xử lý tƣ liệu, tác giả sẽ cố gắng bám vào tƣ liệu gốc và các tƣ liệu dịch thuật bởi các cơ quan chuyên môn có uy tín. Tuy nhiên, trong trƣờng hợp tác giả không thể tiếp cận tƣ liệu gốc mà phải trích dẫn lại, tác giả đều nói rõ nguồn. 5. Đóng góp của luận án 5.1 Về mặt thực tiễn, luận án sẽ cung cấp một cách đánh giá tổng quan về đề tài thông qua việc hệ thống hóa các thông tin thu thập đƣợc trong quá trình nghiên cứu tƣ liệu và điền dã, góp phần phục vụ cho công tác nghiên cứu trong lĩnh vực 8 văn hóa vật thể và phi vật thể liên quan đến các đàn miếu và nghi lễ đại tự. Việc hiểu đúng và hiểu sâu về các đàn miếu và nghi thức đại tự triều Nguyễn sẽ góp phần đƣa ra định hƣớng và phƣơng pháp đúng đắn trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị di sản đã đƣợc công nhận là di sản văn hóa quốc gia cấp đặc biệt và là di sản văn hóa thế giới. 5.2 Về mặt lý thuyết, kế thừa các kết quả của các nhà nghiên cứu đi trƣớc, khắc phục những điểm còn hạn chế và kết hợp với cách kiến giải dựa trên sự phân tích, tổng hợp các thông tin thu đƣợc từ quá trình nghiên cứu tƣ liệu, luận án sẽ đƣa ra cách nhìn mới về các đàn miếu đại tự triều Nguyễn ở Huế. Mặc dù đề tài và đối tƣợng nghiên cứu không mới và đã đƣợc nhiều tác giả đề cập tới từ đầu thế kỷ, nhƣng việc vận dụng cách tiếp cận liên ngành kết hợp với kỹ năng lập luận, phân tích, luận án sẽ góp phần chứng minh các đàn miếu và nghi lễ đại tự triều Nguyễn ở Huế cũng là hình thức thể hiện tính chính thống của quyền lực nhà vua dƣới thời quân chủ. Nói cách khác, nghi lễ đại tự cũng chính là nghi lễ của quyền lực. Mọi chi tiết về quy hoạch và xây dựng, trang trí kiến trúc hay những thủ tục trình tự nghi thức, nhạc, múa, trang phục, lễ phẩm v..v...của các đàn miếu và nghi lễ đại tự đều nhằm mục đích thể hiện quân quyền, cùng với đó là thần quyền trong một ý nghĩa tâm linh huyền bí mà nghi lễ đem lại. 5.3 Bên cạnh đó, luận án cũng sử dụng những thông tin tƣ liệu để so sánh và khảo sát thực tế để xác định đâu là những nét bản sắc của triều Nguyễn thể hiện bản lĩnh và sự sáng tạo trong cách vận dụng tƣ tƣởng Nho giáo Trung Quốc vào điều kiện thực tế của Việt Nam và kế thừa các triều đại trƣớc. Đó chính là những nét đặc trƣng thể hiện tinh thần tự tôn dân tộc của các vua Nguyễn, đặc biệt là vào buổi đầu của triều đại. Điều này thể hiện qua việc quy hoạch và xây dựng đàn miếu có phần khác với Trung Quốc và Hàn Quốc, cũng nhƣ việc thực hành nghi lễ tế tự một cách quy củ. Mặt khác, kết quả điền dã thực địa cho thấy trong số các nghi lễ đại tự của triều Nguyễn, chỉ có lễ tế miếu - hay nói đúng hơn là lễ kỵ giỗ của Nguyễn Phúc Tộc, đã và vẫn đang đƣợc dòng họ tổ chức trong gia đình và ở các tông miếu hoàng gia tại hoàng cung, thể hiện truyền thống thờ cúng tổ tiên, mang đậm nét địa phƣơng và bản sắc của một triều đại. Nghi lễ này cho dù có nhiều thay đổi nhƣng 9