Tài liệu Luận văn địa lí nông nghiệp tỉnh bắc giang giai đoạn 2005 2015

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI -------- HÀ THỊ LAN PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP TỈNH BẮC GIANG GIAI ĐOẠN 2005 -2015 Chuyên ngành: Địa lí học Mã số: 60.31.05.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÍ Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. NGUYỄN THỊ SƠN Hà Nội, 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận văn này là kết quả nghiên cứu của cá nhân tôi. Các số liệu và tài liệu được trích dẫn trong luận văn là trung thực. Kết quả nghiên cứu này không trùng với bất cứ công trình nào đã được công bố trước đó. Tôi chịu trách nhiệm với lời cam đoan của mình. Hà Nội, tháng 06 năm 2017 Tác giả luận văn Hà Thị Lan LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn và chương trình đào tạo thạc sĩ chuyên ngành Địa lí học tại trường Đại học Sư phạm Hà Nội, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Nguyễn Thị Sơn - người trực tiếp hướng dẫn, chỉ bảo tận tình cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện luận văn. Tôi xin được gửi lời cảm ơn chân thành đến: các thầy cô giáo khoa Địa lýnhững người luôn tận tụy với công việc dạy chữ, dạy người; Ban giám hiệu, phòng Sau đại học và các phòng ban của trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong thời gian học tập và nghiên cứu tại trường; và cùng các cơ quan: Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Bắc Giang, Cục thống kê tỉnh Bắc Giang, các ban ngành hữu quan đã nhiệt tình cộng tác, giúp đỡ, hỗ trợ các thông tin, tư liệu cho việc nghiên cứu và thực hiện đề tài. Sau cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến gia đình, người thân và bạn bè - những người đã luôn ở bên động viên, khích lệ và cổ vũ tinh thần cho tôi trong suốt thời gian qua. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, tháng 06 năm 2017 Tác giả luận văn Hà Thị Lan MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................................................ 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................................................ 1 2. Lịch sử nghiên cứu đề tài ................................................................................................................. 2 3. Mục tiêu, nhiệm vụ, giới hạn của đề tài.................................................................. 4 4. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ................................................................. 5 5. Những đóng góp của đề tài ..................................................................................... 9 6. Cấu trúc của đề tài .................................................................................................. 9 PHẦN NỘI DUNG .................................................................................................. 10 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP ................................................................................................................... 10 1.1. Cơ sở lí luận ...................................................................................................... 10 1.1.1. Khái niệm về nông nghiệp .............................................................................. 10 1.1.2. Vai trò của nông nghiệp .................................................................................. 10 1.1.3. Đặc điểm của sản xuất nông nghiệp ................................................................ 13 1.1.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển và phân bố nông nghiệp ................ 15 1.1.5. Một số hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp .............................................. 18 1.1.6. Các chỉ tiêu đánh giá sự phát triển của nông nghiệp ....................................... 21 1.2. Cơ sở thực tiễn ................................................................................................. 23 1.2.1. Khái quát về phát triển nông nghiệp Việt Nam............................................... 23 1.2.2. Khái quát về phát triển nông nghiệp vùng TDMNBB .................................... 27 Tiểu kết chƣơng 1 .................................................................................................... 33 CHƢƠNG 2: CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN SỰ PHÁT TRIỂN VÀ PHÂN BỐ NÔNG NGHIỆP TỈNH BẮC GIANG................................................ 34 2.1. Vị trí địa lí và phạm vi lãnh thổ .................................................................... 34 2.1.1. Vị trí địa lí ....................................................................................................... 34 2.1.2. Phạm vi lãnh thổ .............................................................................................. 35 2.2. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên .............................................. 36 2.2.1. Địa hình ........................................................................................................... 36 2.2.2. Tài nguyên đất ................................................................................................. 36 2.2.3. Tài nguyên khí hậu .......................................................................................... 38 2.2.4. Tài nguyên nước .............................................................................................. 41 2.2.5. Tài nguyên sinh vật ......................................................................................... 42 2.3. Điều kiện kinh tế - xã hội ............................................................................... 43 2.3.1. Dân cư và nguồn lao động............................................................................... 43 2.3.2. Cơ sở hạ tầng – Cơ sở vật chất kĩ thuật........................................................... 46 2.3.3. Hệ thống các cơ sở công nghiệp chế biến ....................................................... 51 2.3.4. Khoa học công nghệ ........................................................................................ 51 2.3.5. Chính sách phát triển nông nghiệp .................................................................. 52 2.3.6. Nguồn vốn đầu tư ............................................................................................ 53 2.3.7. Thị trường tiêu thụ .......................................................................................... 53 2.4. Đánh giá chung ............................................................................................... 54 2.4.1. Những thuận lợi ............................................................................................... 54 2.4.2. Những khó khăn .............................................................................................. 54 Tiểu kết chƣơng 2 .................................................................................................... 56 CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN VÀ PHÂN BỐ NÔNG NGHIỆP TỈNH BẮC GIANG GIAI ĐOẠN 2005 – 2015..................................................... 57 3.1. Khái quát chung ............................................................................................. 57 3.1.1. Vị trí của ngành nông nghiệp trong nền kinh tế tỉnh Bắc Giang .................... 57 3.1.2. Quy mô và tốc độ tăng trưởng GTSX ngành nông nghiệp ............................ 58 3.1.3. Cơ cấu và sự chuyển dịch cơ cấu GTSX ngành nông nghiệp ........................ 59 3.1.4. Năng suất lao động nông nghiệp và GTSX nông nghiệp/ha .......................... 60 3.2. Các ngành nông nghiệp ................................................................................... 60 3.2.1. Ngành trồng trọt ............................................................................................. 60 3.2.2. Ngành chăn nuôi ............................................................................................ 82 3.2.3. Ngành dịch vụ nông nghiệp ........................................................................... 91 3.3. Một số hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp chủ yếu tỉnh Bắc Giang . 92 3.3.1. Nông hộ ........................................................................................................... 92 3.3.2. Trang trại ......................................................................................................... 94 3.3.3. Hợp tác xã ...................................................................................................... 96 3.3.4. Vùng chuyên canh .......................................................................................... 98 3.3.5. Tiểu vùng nông nghiệp ................................................................................... 99 3.4. Đánh giá chung ............................................................................................. 103 3.4.1. Những kết quả đã đạt được ........................................................................... 103 3.4.2. Những tồn tại ................................................................................................. 103 Tiểu kết chƣơng 3 .................................................................................................. 105 CHƢƠNG 4: ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP TỈNH BẮC GIANG ĐẾN NĂM 2030 ................................................................. 106 4.1. Quan điểm, mục tiêu và định hƣớng phát triển ........................................ 106 4.1.1. Quan điểm phát triển ..................................................................................... 106 4.1.2. Mục tiêu phát triển ........................................................................................ 107 4.1.3. Định hướng phát triển và phân bố nông nghiệp ............................................ 108 4.2. Một số giải pháp thúc đẩy sự phát triển nông nghiệp tỉnh Bắc Giang .... 114 4.2.1. Giải pháp hoàn thiện cơ chế, chính sách ....................................................... 114 4.2.2. Giải pháp đẩy mạnh ứng dụng tiến bộ kỹ thuật, công nghệ cao vào sản xuất ...115 4.2.3. Giải pháp phát triển liên kết sản xuất ............................................................ 116 4.2.4. Giải pháp tăng cường đào tạo, phát triển nguồn nhân lực ............................ 116 4.2.5. Giải pháp nâng cao giá trị sản phẩm nông nghiệp ........................................ 117 4.2.6. Giải pháp về vốn đầu tư ................................................................................ 118 4.2.7. Giải pháp về tăng cường cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất kĩ thuật ................ 118 4.2.8. Giải pháp quản lí, sử dụng đất nông nghiệp.................................................. 119 Tiểu kết chƣơng 4 .................................................................................................. 121 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 122 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 124 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Đọc là ATSH An toàn sinh học CNHN Công nghiệp hàng năm CNLN Công nghiệp lâu năm CNH - HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa GDP Tổng sản phẩm quốc dân GTSX Giá trị sản xuất H. Huyện HTX Hợp tác xã KHKT Khoa học kĩ thuật KT – XH Kinh tế - xã hội RVAC Rừng – Vườn – Ao – Chuồng TCLTNN Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp TDMNBB Trung du miền múi Bắc Bộ TĐTTBQ Tốc độ tăng trưởng bình quân TNTN Tài nguyên thiên nhiên TP Thành phố VAC Vườn – Ao – Chuồng DANH MỤC BẢNG SỐ LIỆU Danh mục Trang Bảng 1.1: Một số chỉ tiêu sản xuất lương thực của vùng TDMNBB 29 STT 1 giai đoạn 2005 – 2015 2 Bảng 1.2: Số lượng đàn gia súc, gia cầm vùng TDMNBB giai đoạn 30 2005 – 2015 3 Bảng 1.3: Số trang trại của cả nước và TDMNBB giai đoạn 2005 – 32 2015 4 Bảng 2.1: Đơn vị hành chính, diện tích và dân số của tỉnh Bắc 35 Giang năm 2015 5 Bảng 2.2: Quy mô và cơ cấu sử dụng đất tỉnh Bắc Giang năm 2005 38 và 2015 6 Bảng 2.3: Một số chỉ tiêu nhiệt ẩm của tỉnh Bắc Giang giai đoạn 39 2005 - 2015 7 Bảng 2.4: Dân số tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2005 – 2015 43 8 Bảng 2.5: Dân số phân theo thành thị - nông thôn và mật độ dân số 44 của các đơn vị hành chính tỉnh Bắc Giang năm 2015 9 Bảng 2.6: Quy mô và cơ cấu lao động phân theo trình độ chuyên 45 môn kĩ thuật và theo khu vực kinh tế tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2005 – 2015 10 Bảng 3.1: Tổng sản phẩm phân theo khu vực kinh tế tỉnh Bắc Giang 57 giai đoạn 2005 – 2015 11 Bảng 3.2: Tăng trưởng GTSX nông nghiệp tỉnh Bắc Giang giai đoạn 59 2005 – 2015 12 Bảng 3.3: GTSX và cơ cấu GTSX ngành trồng trọt tỉnh Bắc Giang phân theo nhóm cây trồng giai đoạn 2005 – 2015 61 13 Bảng 3.4: Diện tích, sản lượng lương thực có hạt tỉnh Bắc Giang 62 giai đoạn 2005 – 2015 14 Bảng 3.5: Diện tích và sản lượng cây lương thực có hạt phân theo 63 đơn vị hành chính tỉnh Bắc Giang năm 2015 15 Bảng 3.6: Tình hình sản xuất lúa tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2005 64 – 2015 16 Bảng 3.7: Diện tích, năng suất, sản lượng các vụ lúa tỉnh Bắc 65 Giang giai đoạn 2005 – 2015 17 Bảng 3.8: Diện tích, năng suất, sản lượng lúa các huyện, TP của 66 tỉnh Bắc Giang năm 2015 18 Bảng 3.9: Diện tích, năng suất và sản lượng ngô tỉnh Bắc Giang 67 giai đoạn 2005 – 2015 19 Bảng 3.10: Diện tích, năng suất và sản lượng khoai lang tỉnh Bắc 68 Giang giai đoạn 2005 - 2015 20 Bảng 3.11: Diện tích, năng suất, sản lượng sắn tỉnh Bắc Giang giai 69 đoạn 2005 – 2015 21 Bảng 3.12: Quy mô và cơ cấu GTSX của cây công nghiệp tỉnh 71 Bắc Giang giai đoạn 2005 – 2015 22 Bảng 3.13: Diện tích, năng suất, sản lượng lạc tỉnh Bắc Giang 72 giai đoạn 2005 – 2015 23 Bảng 3.14: Diện tích và sản lượng lạc các huyện, TP của tỉnh 73 Bắc Giang năm 2015 24 Bảng 3.15: Diện tích, năng suất, sản lượng đậu tương tỉnh Bắc 73 Giang giai đoạn 2005 – 2015 25 Bảng 3.16: Diện tích, năng suất, sản lượng mía tỉnh Bắc Giang 74 giai đoạn 2005 – 2015 26 Bảng 3.17: Diện tích gieo trồng và sản lượng chè của tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2005 – 2015 76 27 Bảng 3.18: Diện tích và sản lượng chè các huyện, TP của tỉnh 76 Bắc Giang năm 2015 28 Bảng 3.19: Diện tích gieo trồng, diện tích cho sản phẩm và sản 78 lượng vải tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2005 – 2015 29 Bảng 3.20: Diện tích, sản lượng vải phân theo huyện, TP tỉnh 79 Bắc Giang năm 2015 30 Bảng 3.21: Diện tích và sản lượng nhãn tỉnh Bắc Giang giai đoạn 80 2005 - 2015 31 Bảng 3.22: Diện tích và sản lượng cam tỉnh Bắc Giang giai đoạn 81 2005 - 2015 32 Bảng 3.23: Diện tích và sản lượng xoài tỉnh Bắc Giang giai đoạn 81 2005 - 2015 33 Bảng 3.24: Số lượng trang trại tỉnh Bắc Giang phân theo ngành 95 hoạt động và phân theo huyện/TP năm 2015 34 Bảng 4.1. Quy hoạch phát triển cây ăn quả tỉnh Bắc Giang 111 35 Bảng 4.2: Quy hoạch phát triển đàn vật nuôi tỉnh Bắc Giang 112 DANH MỤC HÌNH Danh mục hình Trang Hình 3.1: GTSX nông nghiệp tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2005 – 58 STT 1 2015 2 Hình 3.2: Cơ cấu GTSX ngành nông nghiệp tỉnh Bắc Giang phân 59 theo ngành hoạt động năm 2005 và 2015 3 Hình 3.3: GTSX ngành chăn nuôi tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2005 83 - 2015 4 Hình 3.4: Cơ cấu GTSX ngành chăn nuôi tỉnh Bắc Giang phân 84 theo nhóm vật nuôi năm 2005 và 2015 5 Hình 3.5: Số lượng trâu và sản lượng thịt trâu xuất chuồng tỉnh 86 Bắc Giang giai đoạn 2005 – 2015 6 Hình 3.6: Số lượng bò và sản lượng thịt bò xuất chuồng tỉnh Bắc 87 Giang giai đoạn 2005 – 2015 7 Hình 3.7: Số lượng lợn và sản lượng thịt lợn xuất chuồng tỉnh 88 Bắc Giang giai đoạn 2005 – 2015 8 Hình 3.8: Số lượng gia cầm và sản lượng thịt gia cầm tỉnh Bắc 90 Giang giai đoạn 2005 – 2015 9 Hình 3.9: Số lượng trang trại tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2005 – 94 2015 10 Hình 3.10: Số lượng HTX nông nghiệp tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2005 – 2015 97 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Với vai trò là ngành nuôi sống xã hội, nông nghiệp cho đến nay vẫn là ngành kinh tế không thể thay thế trong xã hội loài người. Cũng vì thế mà từ thời cổ đại, sự ra đời và phát triển của các nền văn minh lớn trên thế giới như Trung Quốc, Ấn – Hằng, Lưỡng Hà, Ai Cập và ngay cả nền văn minh sông Hồng của chúng ta đều gắn liền với sự phát triển của nông nghiệp. Đối với Việt Nam, một đất nước đi lên từ nông nghiệp, một đất nước có dân số đứng thứ 14 trên thế giới với nhu cầu lương thực, thực phẩm lớn thì nông nghiệp lại càng chiếm một vị trí quan trọng trong nền kinh tế. Hiện nay, do tác động của quá trình công nghiệp hóa và cuộc cách mạng khoa học công nghệ, tỉ trọng của nông nghiệp trong cơ cấu GDP có xu hướng giảm đi. Mặc dù vậy, nông nghiệp hiện nay vẫn đang giữ một vị trí trọng yếu trong nền kinh tế quốc dân, đóng góp một phần lớn vào ngân sách nhà nước. Tuy nhiên, nước ta có số dân trên 90 triệu người với gần 50% dân số hoạt động trong ngành nông nghiệp nhưng mới đạt mức khiêm tốn về an ninh lương thực với trên 500 kg/người/năm, kĩ thuật canh tác còn lạc hậu, trình độ phát triển chưa đồng đều giữa các vùng, miền trong cả nước. Vì vậy, trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá, nước ta cần thúc đẩy phát triển sản xuất nông nghiệp nhằm nâng cao mức sống nhân dân, rút ngắn khoảng cách chênh lệch giữa thành thị với nông thôn, giữa miền núi với đồng bằng…Đó chính là một khâu quan trọng trong sự nghiệp CNH, HĐH nền kinh tế nước nhà. Nông nghiệp, nông dân, nông thôn đang là mối quan tâm và ưu tiên hàng đầu trong chiến lược phát triển kinh tế, xã hội ở nước ta hiện nay. Bắc Giang là một tỉnh thuộc Trung du miền núi Bắc Bộ (TDMNBB) với nền kinh tế chủ yếu là nông nghiệp. Trong những năm gần đây, được sự chú ý của các cấp lãnh đạo và các ban ngành, ngành nông nghiệp của tỉnh đã có những bước chuyển mình đáng kể, ngày càng khẳng định là một mắt xích không thể thiếu trong công cuộc phát triển KT – XH của tỉnh. Tuy vậy, cho đến nay, sản xuất nông nghiệp tỉnh Bắc Giang vẫn chưa tương xứng với tiềm năng sẵn có, năng suất lao động nông 1 nghiệp còn thấp, tính chất sản xuất còn nhỏ bé, manh mún, sự chuyển dịch cơ cấu ngành còn chưa mạnh mẽ. Với mong muốn tìm hiểu rõ hơn về hiện trạng sản xuất nông nghiệp, đánh giá những mặt mạnh và hạn chế, những kết quả và triển vọng trong tương lai của ngành nông nghiệp tỉnh Bắc Giang, tôi đã quyết định chọn đề tài “Phát triển nông nghiệp tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2005 – 2015 ” cho luận văn tốt nghiệp Thạc sĩ của mình. Đồng thời, thông qua quá trình nghiên cứu, việc thực hiện đề tài cũng là cơ hội để tác giả củng cố kiến thức, chuẩn bị tư liệu cho giảng dạy địa lí KT – XH địa phương sau này. 2. Lịch sử nghiên cứu đề tài Nông nghiệp là ngành kinh tế truyền thống của loài người, nó gắn liền cùng với sự phát triển của nền văn minh nhân loại. Nông nghiệp có vai trò quan trọng đối với sự tồn vong và phát triển của xã hội loài người. Chính vì vậy, nông nghiệp và địa lí nông nghiệp được tiếp cận và đề cập dưới nhiều góc độ của nhiều ngành khoa học. Dưới góc độ của lí thuyết kinh tế học, nông nghiệp được coi là một bộ phận quan trọng trong cơ cấu ngành của nền kinh tế. Những lí thuyết về ngành này được phân tích trong các công trình của các tác giả: Nguyễn Thế Nhã, Vũ Đình Thắng “ Giáo trình kinh tế nông nghiệp” [9], Đinh Phi Hổ “Kinh tế học nông nghiệp bền vững”[7], Phạm Đình Vân, Đỗ Kim Chung “Kinh tế nông nghiệp” [28]. Các vấn đề được đề cập đến bao gồm lí thuyết cung - cầu, các yếu tố tác động đến tăng trưởng nông nghiệp, các công cụ định lượng trong đánh giá sản xuất nông nghiệp, phát triển nông nghiệp bền vững, các vấn đề kinh tế nông thôn và các yếu tố tác động đến tăng trưởng và phát triển nông nghiệp… Đây là những cơ sở lí luận rất quan trọng trong quá trình nghiên cứu, phân tích của chuyên đề. Khía cạnh địa lí của sản xuất nông nghiệp được nhiều nhà khoa học địa lí quan tâm và nghiên cứu. Có thể kể tới rất nhiều các công trình như: “Địa lí kinh tế xã hội đại cương” của Nguyễn Minh Tuệ, Nguyễn Viết Thịnh, Lê Thông [18], “Giáo trình Địa lí kinh tế - xã hội Việt Nam” của Nguyễn Viết Thịnh, Đỗ Thị Minh Đức [15], “Địa lí kinh tế -xã hội Việt Nam” của Lê Thông (chủ biên), Nguyễn Văn 2 Phú, Nguyễn Minh Tuệ [14]. Qua các công trình trên, các tác giả đều nhấn mạnh vai trò không thể thay thế của nông nghiệp đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội loài người, đồng thời khẳng định sự phân hóa đa dạng theo ngành và theo không gian địa lí của sản xuất nông nghiệp và làm sáng tỏ một số hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp cơ bản trên thế giới cũng như ở Việt Nam. Những nghiên cứu trên cung cấp cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn hết sức quan trọng trong quá trình nghiên cứu để hình thành luận văn. Từ các vấn đề lí luận, địa lí ngành nông nghiệp ở các lãnh thổ khác nhau cũng được nhiều tác giả quan tâm và nghiên cứu. Nhiều luận án, luận văn đã tiếp cận và phát triển các vấn đề nông nghiệp dưới góc nhìn của địa lí kinh tế - xã hội, trong số đó phải kể đến: “Địa lý nông nghiệp tỉnh Yên Bái” của Trần Thị Thanh Hà (2010) [6], “Phát triển nông – lâm – thủy sản tỉnh Sơn La giai đoạn 2000 - 2009” của Tòng Thị Quỳnh Hương (2011) [8], “Phát triển nông – lâm – thủy sản tỉnh Yên Bái giai đoạn 2005 – 2014” của Trần Ngọc Đỉnh (2016) [5]… Các đề tài trên đã bổ sung vào cơ sở lí luận cũng như thực tiễn về địa lí nông nghiệp ở các lãnh thổ khác nhau, qua đó nhấn mạnh tính đa dạng và phức tạp trong sự phân hóa theo ngành và lãnh thổ của sản xuất nông nghiệp ở các không gian khác biệt. Về phương diện vùng, “Báo cáo tổng hợp Quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế - xã hội vùng Trung du miền núi Bắc Bộ đến năm 2020” của Viện chiến lược phát triển đã đi sâu phân tích, đánh giá các yếu tố và điều kiện tác động đến phát triển KT - XH của vùng TDMNBB, từ đó đưa ra những phương hướng có tính chất chiến lược trong việc phát triển KT - XH của vùng. Những phân tích, nhận định đó có ý nghĩa to lớn trong quá trình thực hiện đề tài vì Bắc Giang là một tỉnh nằm trong vùng TDMNBB, có nhiều nét tương đồng về KT - XH trong đó có sản xuất nông nghiệp. Bắc Giang là tỉnh có nền kinh tế nông – công nghiệp nên sản xuất nông nghiệp luôn được lãnh đạo các cấp và toàn thể nhân dân quan tâm, chú trọng. Trong cuốn “Nông nghiệp Việt Nam 61 tỉnh và Thành Phố” của PGS.TS Vũ Năng Dũng [4], hiện trạng và phương hướng phát triển ngành nông nghiệp của Việt 3 Nam nói chung và 61 tỉnh, thành phố được đề cập khá cụ thể. Tác giả đã đề cập khái quát hiện trạng phát triển nông nghiệp Việt Nam và nông nghiệp của các vùng kinh tế…Cụ thể hơn, tác giả đã đánh giá tình hình KT-XH, hiện trạng sản xuất nông nghiệp (bao gồm cả nông – lâm – ngư nghiệp) và phương hướng phát triển sản xuất, dự kiến bố trí cây trồng, vật nuôi đến năm 2010 của cả 61 tỉnh và thành phố. Phần nông nghiệp Bắc Giang trong cuốn sách này được tác giả giới thiệu từ trang 21 đến trang 29. GS.TS Lê Thông (chủ biên) với “Địa lý các tỉnh và thành phố Việt Nam – tập 2”[13] đã giới thiệu cụ thể địa lý tự nhiên, dân cư và KT – XH của các tỉnh vùng Đông Bắc. Tỉnh Bắc Giang với phần nông nghiệp được tác giả đề cập khá cụ thể. Năm 2000, trường CĐSP Ngô Gia Tự Bắc Giang đã biên soạn “Giáo trình địa lý Bắc Giang” [21] với mục đích giảng dạy và học tập. Mặc dù đã khái quát được toàn bộ các đặc điểm tự nhiên, dân cư và KT-XH của tỉnh, tuy nhiên đề tài vẫn chưa làm rõ được những tiềm năng cho phát triển KT-XH của tỉnh và hướng phát triển KT-XH trong những năm tới. Đối với phần nông nghiệp Bắc Giang thì các tiềm năng cho phát triển nông nghiệp của tỉnh được đề cập khá sơ lược, khi đánh giá hiện trạng ngành nông nghiệp cũng đã phần nào làm rõ được những nét nổi bật trong sản xuất trồng trọt và chăn nuôi của tỉnh những năm vừa qua. Trên cơ sở tham khảo các tài liệu kết hợp thực địa, khảo sát địa bàn tỉnh Bắc Giang, tác giả đã phân tích, tổng hợp để hoàn thành đề tài. 3. Mục tiêu, nhiệm vụ, giới hạn của đề tài 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Dựa trên cơ sở lí luận về địa lí ngành nông nghiệp, đề tài tập trung đánh giá các nhân tố ảnh hưởng, phân tích hiện trạng phát triển nông nghiệp, từ đó đề ra các giải pháp góp phần đẩy mạnh phát triển sản xuất nông nghiệp của tỉnh Bắc Giang. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện mục tiêu trên, đề tài tập trung giải quyết các nhiệm vụ sau: Tổng quan cơ sở lí luận về phát triển nông nghiệp để vận dụng vào địa bàn tỉnh Bắc Giang. 4 Đánh giá các nhân tố (tự nhiên và kinh tế - xã hội) ảnh hưởng đến sự phát triển và phân bố nông nghiệp của tỉnh Bắc Giang. Phân tích hiện trạng phát triển và phân bố nông nghiệp tỉnh Bắc Giang giai đoạn từ 2005 đến năm 2015. Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm thúc đẩy nền sản xuất nông nghiệp tỉnh Bắc Giang, đáp ứng yêu cầu của nền sản xuất hàng hóa hiện nay. 3.3. Giới hạn của đề tài – Về nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu địa lí nông nghiệp tỉnh Bắc Giang theo nghĩa hẹp gồm các khía cạnh sau đây: + Đánh giá các nhân tố (tự nhiên và kinh tế, xã hội) ảnh hưởng đến sự phát triển nông nghiệp tỉnh Bắc Giang. + Phân tích thực trạng sản xuất, cơ cấu ngành, sự phân hoá lãnh thổ sản xuất nông nghiệp của tỉnh Bắc Giang, có nghiên cứu đến các hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp. – Về phạm vi nghiên cứu: Nghiên cứu lãnh thổ toàn tỉnh, có sự phân hoá tới cấp huyện. – Về thời gian nghiên cứu: Tập trung sử dụng, phân tích các số liệu, tư liệu thu thập được trong khoảng thời gian 10 năm trở lại đây dựa trên tài liệu chính thống của các cơ quan ban ngành. 4. Quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Quan điểm nghiên cứu 4.1.1. Quan điểm tổng hợp - lãnh thổ Trong nghiên cứu địa lí nông nghiệp, việc vận dụng quan điểm tổng hợp – lãnh thổ có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Sự phát triển của một ngành kinh tế chịu sự tác động của nhiều yếu tố tự nhiên và kinh tế - xã hội. Các yếu tố này lại có mối quan hệ chặt chẽ với nhau tạo nên một thể thống nhất. Vì vậy, khi nghiên cứu địa lí nông nghiệp tỉnh Bắc Giang cần dựa trên quan điểm tổng hợp – lãnh thổ nhằm đánh giá được tác động của các nhân tố tự nhiên và KT – XH trong sản xuất nông nghiệp của tỉnh và sự phân hoá của chúng theo các 5 đơn vị lãnh thổ khác nhau. Sự khác biệt lãnh thổ ấy sẽ cho phép người nghiên cứu tìm ra thế mạnh của từng vùng sản xuất nông nghiệp, từ đó có những kế hoạch phát triển riêng cho từng vùng nhằm khai thác tối đa lợi thế so sánh mỗi vùng. 4.1.2. Quan điểm hệ thống Quan điểm này cho phép xem xét lãnh thổ nghiên cứu là một hệ thống với nhiều khía cạnh có quy mô, bản chất khác nhau cùng tồn tại trong mối quan hệ tác động qua lại; mặt khác lãnh thổ đó lại là một bộ phận của hệ thống cấp cao hơn và có mối quan hệ chặt chẽ với các bộ phận khác. Tính hệ thống thể hiện trong nghiên cứu là sự nhất quán trong cách nhìn nhận, sự đồng bộ của hệ thống số liệu, tài liệu đảm bảo tính hợp lí và logic của đề tài nghiên cứu. Với cách nhìn nhận trên, tỉnh Bắc Giang chính là một hệ thống tự nhiên, kinh tế - xã hội trong hệ thống tự nhiên, KT – XH của TDMNBB và của cả nước và nền sản xuất nông nghiệp của tỉnh Bắc Giang cũng sẽ là một bộ phận trong nền nông nghiệp cả nước nói chung và TDMNBB nói riêng. Ngay trong hệ thống các ngành kinh tế của tỉnh, nông nghiệp lại bao gồm các bộ phận cấu thành như nông nghiệp, lâm nghiệp, ngư nghiệp (theo nghĩa rộng) hay trồng trọt, chăn nuôi và dịch vụ nông nghiệp (theo nghĩa hẹp), chúng tồn tại trong mối liên hệ tác động qua lại lẫn nhau. Bất kì sự thay đổi của một thành phần nào cũng sẽ làm ảnh hưởng đến các thành phần khác và toàn bộ hệ thống KT – XH nói chung. 4.1.3. Quan điểm lịch sử – viễn cảnh Các quá trình KT – XH không bất biến mà vận động, biến đổi không ngừng theo thời gian. Sự hình thành và phát triển của ngành nông nghiệp tỉnh Bắc Giang cũng là một quá trình lâu dài và liên tục biến đổi. Hiện trạng phát triển sản xuất nông nghiệp là sự kế thừa kết quả của các quá trình trước đó, đồng thời là cơ sở để phát triển trong tương lai. Vận dụng quan điểm lịch sử – viễn cảnh trong nghiên cứu địa lí nông nghiệp tỉnh Bắc Giang để xem xét sự thay đổi hoạt động sản xuất nông nghiệp tỉnh Bắc Giang trong tiến trình thời gian. Đó là cơ sở để tác giả rút ra được những quy luật chung về sự phát triển ngành, đánh giá đúng hiện trạng trong những điều kiện hoàn 6 cảnh nhất định, dự doán triển vọng phát triển trong tương lai của ngành nông nghiệp tỉnh Bắc Giang đồng thời có thể đưa ra được giải pháp nhằm thúc đẩy sản xuất nông nghiệp của tỉnh trong giai đoạn tiếp theo. 4.1.4. Quan điểm phát triển bền vững Phát triển bền vững đã trở thành xu hướng tất yếu trong mọi kế hoạch, chương trình, chiến lược phát triển của nhân loại trong thời đại ngày nay. Đối với sản xuất nông nghiệp, một hoạt động chủ yếu dựa vào tự nhiên, càng phát triển càng tác động nhiều vào tự nhiên, thì vấn đề bảo vệ môi trường sinh thái và phát triển bền vững trở thành một vấn đề sống còn để có thể đạt được và duy trì sự phát triển. Phát triển bền vững vừa là quan điểm, vừa là mục tiêu nghiên cứu. Phát triển bền vững thể hiện ở việc đạt được hiệu quả cao trên cả ba phương diện: KT – XH – môi trường. Về kinh tế, đó là tốc độ tăng trưởng cao và ổn định. Về xã hội, đó là sự đảm bảo vấn đề an ninh lương thực, xoá đói giảm nghèo, giảm áp lực dân số đối với nông nghiệp. Về môi trường, đó là vấn đề bảo vệ đa dạng sinh học, bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, chống ô nhiễm và suy thoái môi trường. Quan điểm này trong quá trình nghiên cứu địa lí nông nghiệp tỉnh Bắc Giang có ý nghĩa định hướng công tác phân tích, đánh giá các thành quả phát triển nông nghiệp cũng như việc đề ra các giải pháp nhằm khai thác lãnh thổ một cách hợp lí, hiệu quả và bền vững. 4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu 4.2.1. Phương pháp thu thập tài liệu Việc nghiên cứu đề tài sẽ không thể thực hiện được nếu thiếu tính kế thừa, thiếu sự tích lũy những thành tựu từ quá khứ. Phương pháp này được sử dụng phổ biến hầu như trong tất cả các nghiên cứu. Việc vận dụng các phương pháp này đảm bảo tính kế thừa các nghiên cứu trước đó, sử dụng những thông tin đã được kiểm nghiệm, công nhận và xã hội hóa, tiết kiệm được thời gian và công sức. Các tài liệu cần thu thập tương đối đa dạng, phong phú bao gồm các tài liệu từ các cơ quan Nhà nước, các công trình nghiên cứu đã công bố, các tài liệu, báo cáo của các cơ quan chức năng…Nguồn tài liệu thu thập được cần chính xác, tin cậy, đảm bảo tính thống nhất, đồng bộ và cập nhật. 7 Trên cơ sở nguồn tài liệu thu thập được, tác giả có thể đánh giá chính xác về thực trạng phát triển nông nghiệp của tỉnh Bắc Giang cũng như việc dự báo xu hướng phát triển của ngành trong tương lai. 4.2.2. Phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh Trong quá trình nghiên cứu sự phát triển nông nghiệp tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2005 – 2015, việc sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp có ý nghĩa quan trọng trong việc làm sạch tài liệu, đặc biệt là số liệu. Không những vậy, tài liệu được phân tích, tổng hợp, đối chiếu để từng bước biến chúng thành cơ sở cho những nhận định và kết luận khoa học về thực trạng phát triển nông nghiệp của tỉnh. Nghiên cứu địa lí nông nghiệp tỉnh Bắc Giang cần phân tích, so sánh và đối chiếu với các tỉnh khác trong vùng TDMNBB, giữa các huyện trong tỉnh để thấy được những đặc điểm chung và khác biệt, xu hướng phát triển cũng như mối quan hệ giữa chúng. Sau khi phân tích, so sánh cần tiến hành bước tổng hợp để có được cái nhìn khái quát nhất về đề tài đang nghiên cứu theo những mục tiêu và nhiệm vụ đã đặt ra. 4.2.3. Phương pháp biểu đồ, bản đồ và hệ thống thông tin địa lí (GIS) Bản đồ là ngôn ngữ tổng hợp, ngắn gọn, súc tích đồng thời là phương tiện trực quan hoá các yếu tố tự nhiên, KT – XH của các lãnh thổ. Sử dụng bản đồ là phương pháp truyền thống và đặc trưng của địa lí. Đối với đề tài nghiên cứu, phương pháp bản đồ có ý nghĩa to lớn, góp phần giải quyết nhiều nội dung nghiên cứu như đánh giá các nhân tố ảnh hưởng, phân tích hiện trạng nông nghiệp theo ngành và theo lãnh thổ. Trong quá trình nghiên cứu, tác giả đã vận dụng kiến thức về bản đồ, ứng dụng công nghệ GIS và Mapinfo để thành lập bản đồ hành chính, bản đồ các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển và phân bố nông nghiệp, bản đồ thực trạng sản xuất nông nghiệp và bản đồ một số hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tỉnh Bắc Giang. Bên cạnh bản đồ, biểu đồ cũng là một phương tiện hiệu quả trong việc thể hiện các các đặc điểm về quy mô, cơ cấu, động lực của các sự vật, hiện tượng, quá trình địa lí KT – XH theo thời gian hay không gian. Bản đồ, biểu đồ giúp cho việc phản ánh các kết quả nghiên cứu trở nên sinh động, dễ hiểu và hiệu quả hơn. 8 4.2.4. Phương pháp điều tra, khảo sát thực địa Việc tiến hành điều tra, khảo sát thực địa là một yêu cầu cần thiết để đánh giá hiện trạng phát triển sản xuất nông nghiệp tỉnh Bắc Giang. Đây là phương pháp đặc trưng trong nghiên cứu địa lí. Điều tra, khảo sát thực địa nhằm đối chiếu số liệu thu thập được và bổ sung những thông tin từ thực tế cho những nhận xét đã được đưa ra trước đó. Trong quá trình khảo sát, tác giả cần lựa chọn các địa điểm tiêu biểu, quan trọng nhằm đánh giá tổng quát về thực trạng phát triển nông nghiệp tỉnh Bắc Giang. 5. Những đóng góp của đề tài Kế thừa, bổ sung, cập nhật, làm sáng tỏ thêm cơ sở lí luận và thực tiễn về phát triển nông nghiệp để vận dụng vào địa bàn tỉnh Bắc Giang. Phân tích, đánh giá những thuận lợi cũng như những hạn chế của các nhân tố tự nhiên, kinh tế - xã hội đối với sự phát triển và phân bố nông nghiệp tỉnh Bắc Giang. Làm rõ hiện trạng phát triển và phân bố nông nghiệp tỉnh Bắc Giang giai đoạn từ năm 2005 đến năm 2015. Dựa trên những tài liệu tham khảo, các số liệu thống kê từ năm 2005 đến năm 2015, sử dụng phần mềm GIS – Mapinfo để xây dựng các bản đồ chuyên đề: bản đồ hiện trạng phát triển và phân bố nông nghiệp tỉnh Bắc Giang, bản đồ một số hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tỉnh Bắc Giang… Đề xuất một số giải pháp để phát triển nông nghiệp tỉnh Bắc Giang có hiệu quả và bền vững trong tương lai. 6. Cấu trúc của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, nội dung luận văn bao gồm 4 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về phát triển nông nghiệp. Chương 2: Các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển và phân bố nông nghiệp tỉnh Bắc Giang. Chương 3: Thực trạng phát triển và phân bố nông nghiệp tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2005 – 2015. Chương 4: Định hướng và giải pháp phát triển nông nghiệp tỉnh Bắc Giang đến năm 2030. 9