Tài liệu Luận văn giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trường trung học phổ thông đầm hà, huyện đầm hà, tỉnh quảng ninh

MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu ......................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu ................................................................................... 2 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu .......................................................... 2 4. Giả thuyết khoa học .................................................................................... 2 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................. 3 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu ..................................................................... 3 7. Phƣơng pháp nghiên cứu............................................................................ 3 8. Cấu trúc của luận văn ................................................................................. 4 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA GIÁO DỤC HƢỚNG NGHIỆP DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG DOANH NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG .................................................................................................. 5 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu vấn đề ................................................ 5 1.1.1. Ở nước ngoài .......................................................................................... 5 1.1.2. Ở Việt Nam ............................................................................................. 8 1.2 Một số vấn đề lí luận về giáo dục hƣớng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trung học phổ thông ....................................... 12 1.2.1. Giáo dục hướng nghiệp ....................................................................... 12 1.2.2. Cộng đồng doanh nghiệp ..................................................................... 21 1.2.3. Một số đặc điểm tâm sinh lí cơ bản của học sinh trung học phổ thông ......................................................................................................................... 26 1.2.4. Giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trung học phổ thông ............................................................................... 31 Tiểu kết chƣơng 1 .......................................................................................... 40 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG GIÁO DỤC HƢỚNG NGHIỆP DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG DOANH NGHIỆP CHO HỌC SINH TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ĐẦM HÀ - HUYỆN ĐẦM HÀ TỈNH QUẢNG NINH ..................................................................................... 41 2.1. Vài nét về địa bàn và khách thể nghiên cứu ........................................ 41 2.2. Tóm lƣợc về tổ chức và phƣơng pháp nghiên cứu .............................. 43 2.2.1. Tổ chức nghiên cứu ............................................................................. 43 2.2.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................... 45 2.3. Thực trạng giáo dục hƣớng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trƣờng THPT Đầm Hà - Huyện Đầm Hà - Tỉnh Quảng Ninh ......................................................................................................................... 51 2.3.1. Nhận thức của học sinh trường THPT Đầm Hà - Huyện Đầm Hà - Tỉnh Quảng Ninh về giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp ................................................................................................. 51 2.3.2. Thái độ của học sinh trường THPT Đầm Hà - Huyện Đầm Hà Tỉnh Quảng Ninh đối với giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp ................................................................................................. 77 2.3.3. Kỹ năng thực hiện những công việc của học sinh trường THPT Đầm Hà Huyện Đầm Hà - Tỉnh Quảng Ninh trong quá trình giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp ............................................................................ 83 Tiểu kết chƣơng 2 .......................................................................................... 94 Chƣơng 3: BIỆN PHÁP GIÁO DỤC HƢỚNG NGHIỆP DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG DOANH NGHIỆP CHO HỌC SINH TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ĐẦM HÀ - HUYỆN ĐẦM HÀ TỈNH QUẢNG NINH ..................................................................................... 97 3.1. Nguyên tắc xây dựng các biện pháp giáo dục hƣớng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trung học phổ thông ..................... 97 3.1.1. Đảm bảo tính mục đích ........................................................................ 97 3.1.2. Đảm bảo tính hiệu quả ........................................................................ 97 3.2.3. Đảm bảo tính khả thi ........................................................................... 98 3.1.4. Đảm bảo tính kế thừa........................................................................... 98 3.2. Đề xuất các biện pháp giáo dục hƣớng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trƣờng trung học phổ thông Đầm Hà - Huyện Đầm Hà - Tỉnh Quảng Ninh ......................................................................... 99 3.2.1. Bồi dưỡng nâng cao nhận thức, thái độ về nghề nghiệp, về cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trường trung học phổ thông Đầm Hà ............. 99 3.2.2. Giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp thông qua các môn học cơ bản của nhà trường ........................................................... 100 3.2.3. Tăng cường tổ chức các buổi tham quan thực tế cho học sinh tại các cơ sở sản xuất, tại cộng đồng các doanh nghiệp ........................................ 102 3.2.4. Kết hợp chặt chẽ giữa các lực lượng tham gia giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp trong và ngoài nhà trường .................. 103 3.2.5. Tăng cường đầu tư các trang thiết bị, sách, báo và tài liệu có liên quan đến giáo dục hướng nghiệp và cộng đồng doanh nghiệp ................. 105 3.2.6. Tổ chức hoạt động ngoại khóa tìm hiểu về nghề nghiệp, về cộng đồng doanh nghiệp ở địa phương ......................................................................... 105 3.2.7. Tổ chức các hoạt động tìm hiểu về nghề phù hợp với hứng thú, nhu cầu của học sinh ........................................................................................... 107 3.3. Khảo nghiệm các biện pháp giáo dục hƣớng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp đã đề xuất ................................................................... 108 3.3.1. Mục đích, đối tượng và nội dung khảo nghiệm ................................ 108 3.3.2. Kết quả khảo nghiệm ......................................................................... 109 Tiểu kết chƣơng 3 ........................................................................................ 115 KẾT LUẬN .................................................................................................. 116 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 121 DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Số lượng học sinh được điều tra theo giới tính .............................. 42 Bảng 2.2: Số lượng học sinh được điều tra theo khối lớp .............................. 43 Bảng 3.1: Nhận thức của HS trường THPT Đầm Hà về khái niệm nghề ....... 51 Bảng 3.2: Nhận thức của HS trường THPT Đầm Hà về khái niệm cộng đồng doanh nghiệp ................................................................................................... 53 Bảng 3.3: Nhận thức của HS trường THPT Đầm Hà về các nghề trong xã hội và thị trường lao động của địa phương ........................................................... 54 Bảng 3.4: Nhận thức của HS trường THPT Đầm Hà về nhu cầu thị trường lao động của địa phương (Xét theo tổng mẫu điều tra) ........................................ 57 Bảng 3.5: Mong muốn được trang bị kiến thức về nghề nghiệp, về nhu cầu thị trường lao động của cộng đồng doanh nghiệp ở HS trường THPT Đầm Hà ........ 61 Bảng 3.6: Nhận thức của HS trường THPT Đầm Hà về nguồn thông tin giúp họ có những hiểu biết về nghề, về cộng đồng doanh nghiệp (Xét theo tổng mẫu điều tra).................................................................................................... 62 Bảng 3.7: Nhận thức của HS trường THPT Đầm Hà về những khó khăn trong quá trình tìm hiểu nghề để đi đến dự định chọn nghề dựa vào cộng đồng doanh nghiệp (xét theo tổng mẫu điều tra) ..................................................... 69 Bảng 3.8: Nhận thức của HS trường THPT Đầm Hà về những yếu tố ảnh hưởng đến việc chọn nghề dựa vào cộng đồng doanh nghiệp (Xét theo tổng mẫu điều tra).................................................................................................... 74 Bảng 3.9: Thái độ quan tâm đến nghề nghiệp của HS trường THPT Đầm Hà ......................................................................................................................... 78 Bảng 3.10: Sự định hướng nghề nghiệp tương lai của HS trường THPT Đầm Hà ........................................................................................................... 79 Bảng 3.11: Thái độ tích cực trong việc tìm hiểu kiến thức về nghề nghiệp, về cộng đồng doanh nghiệp ................................................................................. 80 Bảng 3.12: Kết quả khảo nghiệm về tính khả thi của các biện pháp GDHN dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho HS trường THPT Đầm Hà ............... 111 Bảng 3.13: Tổng hợp kết quả khảo nghiệm về tính cần thiết và tính khả thi của các biện pháp GDHN dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trường THPT Đầm Hà ................................................................................... 113 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Công tác hướng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông hiện nay đang là vấn đề được nhiều người quan tâm, nó chiếm vị trí quan trọng trong việc phân công lao động xã hội, trong phát triển nguồn nhân lực của cả nước. Giáo dục hướng nghiệp có vai trò quan trọng không chỉ đối với quốc gia, mà còn có ảnh hưởng đến từng gia đình, từng cá nhân. Đảng ta đã xác định là cần tăng cường, đẩy mạnh hơn nữa giáo dục hướng nghiệp, mở rộng và phát triển các trường dạy nghề... và nhanh chóng xây dựng nguồn nhân lực hợp lí về ngành nghề, trình độ đào tạo... Do vậy, cần coi trọng công tác giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông, chuẩn bị cho thanh niên đi vào lao động nghề nghiệp phù hợp với sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong cả nước và từng địa phương, mở rộng qui mô và nâng cao chất lượng lao động. Khi cả thế giới đã và đang bước vào nền văn minh công nghệ, nền kinh tế tri thức và xu thế toàn cầu, cả nước đang trên con đường công nghiệp hóa và hiện đại hóa thì rất cần nguồn lao động có trình độ, có năng lực, có ý thức tự lập, năng động sáng tạo, thích ứng với mọi điều kiện hoàn cảnh sống và làm việc của thế giới nói chung và nước ta nói riêng. Mặt khác, sự chuyên môn hóa trong sản xuất ngày càng ở trình độ cao... Để đáp ứng yêu cầu đó, hệ thống giáo dục và đặc biệt là giáo dục bậc trung học phổ thông cần giúp các em có định hướng nghề nghiệp rõ ràng, chính xác, phù hợp với khả năng, sở thích của bản thân và phù hợp với yêu cầu của xã hội; tránh tình trạng đào tạo lệch, lãng phí trong đào tạo, đồng thời nâng cao năng xuất lao động. Giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông lại càng cần hơn bao giờ hết, bởi lẽ hiện nay hầu hết học sinh trung học phổ thông đều cảm thấy khó khăn khi lựa chọn nghề nghiệp, không biết nghề mình lựa chọn có phù hợp với khả năng và sở thích không, có phù hợp với xu thế phát triển kinh tế - xã hội của cộng đồng doanh nghiệp không... 1 Thực tế hiện nay ở trường trung học phổ thông Đầm Hà - Huyện Đầm Hà - Tỉnh Quảng Ninh, công tác giáo dục hướng nghiệp cho học sinh đã thu được một số kết quả nhất định. Học sinh đã có những hiểu biết sơ lược về giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp; đã có thái độ quan tâm, hứng thú, tự tin trong quá trình tìm hiểu về nghề nghiệp, về cộng đồng doanh nghiệp để đi đến dự định chọn nghề dựa vào cộng đồng doanh nghiệp; đã thực hiện một số công việc... nhưng nhìn chung vẫn còn nhiều hạn chế nên kết quả chưa cao. Từ những lí do trên, chúng tôi chọn nghên cứu đề tài “Giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trường Trung học phổ thông Đầm Hà - Huyện Đầm Hà - Tỉnh Quảng Ninh”. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu lí luận và thực tiễn giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trường Trung học phổ thông Đầm Hà Huyện Đầm Hà - Tỉnh Quảng Ninh, từ đó đề xuất một số biện pháp góp phần nâng cao hiệu quả công tác giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trường này. 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Công tác giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trường Trung học phổ thông Đầm Hà - Huyện Đầm Hà - Tỉnh Quảng Ninh. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trường Trung học phổ thông Đầm Hà. 4. Giả thuyết khoa học Công tác giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trường Trung học phổ thông Đầm Hà - Huyện Đầm Hà - Tỉnh Quảng Ninh đã đạt được những kết quả nhất định xong vẫn chưa đáp ứng được mục 2 tiêu của giáo dục hướng nghiệp. Nếu đề xuất được các biện pháp giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp phù hợp với học sinh trường Trung học phổ thông Đầm Hà thì không những giúp các em định hướng, chọn nghề phù hợp, mà còn đáp ứng tốt hơn nhu cầu nguồn nhân lực của cộng đồng doanh nghiệp. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu cơ sở lí luận về giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trung học phổ thông 5.2. Phát hiện thực trạng giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trường Trung học phổ thông Đầm Hà - Huyện Đầm Hà Tỉnh Quảng Ninh 5.3. Đề xuất và khảo nghiệm tính cần thiết và tính khả thi một số biện pháp giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trường Trung học phổ thông Đầm Hà - Huyện Đầm Hà - Tỉnh Quảng Ninh 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu 6.1. Giới hạn về đối tượng nghiên cứu Đề tài chỉ nghiên cứu giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trung học phổ thông trong trường học. 6.2. Giới hạn về đối tượng khảo sát Đề tài nghiên cứu trên 153 học sinh và 58 cán bộ giáo viên trường Trung học phổ thông Đầm Hà - Huyện Đầm Hà - Tỉnh Quảng Ninh. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp nghiên cứu lí luận 7.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp điều tra viết - Phương pháp quan sát - Phương pháp phỏng vấn 3 - Phương pháp chuyên gia - Phương pháp khảo nghiệm 7.3. Phương pháp thống kê toán học 8. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và kiến nghị, danh mục tài liêu tham khảo, phụ lục, đề tài còn gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận của giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trung học phổ thông Chương 2: Thực trạng giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trường Trung học phổ thông Đầm Hà Huyện Đầm Hà - Tỉnh Quảng Ninh Chương 3: Biện pháp giáo dục hướng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trường Trung học phổ thông Đầm Hà Huyện Đầm Hà - Tỉnh Quảng Ninh 4 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA GIÁO DỤC HƢỚNG NGHIỆP DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG DOANH NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Ở nước ngoài Giáo dục hướng nghiệp lần đầu tiên được đề cập đến ở Pháp vào năm 1849. Cuốn sách “Hướng dẫn chọn nghề” đã nói về vai trò quan trọng của hướng nghiệp, coi GDHN là vấn đề không thể thiếu khi xã hội ngày càng phát triển. Những năm đầu thế kỉ XX, vấn đề hướng dẫn chọn nghề được đặt ra một cách rộng rãi ở nhiều nước với tính chất cấp thiết của nó. Việc hướng dẫn chọn nghề đã trở thành nghề của một số người. Năm 1918 - 1919, V.I. Lê Nin đã yêu cầu phải cho HS phổ thông làm quen với khoa học kĩ thuật, với cơ sở của nền sản xuất hiện đại. Sau này N.K. Crupxkaia đã làm sáng tỏ và cụ thể hóa luận điểm của V.I. Lê Nin vào thực tiễn. Năm 1929, bà đã chỉ rõ trong tác phẩm “Chọn nghề” ý nghĩa, tầm quan trọng và sự cần thiết của công tác hướng nghiệp nhằm giúp cho thanh niên chọn nghề một cách chính xác hơn. Năm 1973, V.A. Borodin và Z.I. Procopieva đã viết trong tác phẩm “Cẩm nang hướng nghiệp trong nhà trường Minxcơ rằng: Tốt nhất nên thực hiện dần dần những biện pháp hướng nghiệp tùy theo đặc điểm lứa tuổi, trình độ kiến thức, kỹ năng thực hành và trình độ phát triển chung. Ở các lớp đầu phổ thông, qua quá trình dạy học, giáo viên cần phát triển ở HS khả năng tư duy sáng tạo, mở rộng tầm nhìn, sự ham hiểu biết của HS, giáo dục lòng yêu lao động và sự kính trọng người lao động [3; tr.12]. K.K. Platonov khi nghiên cứu “Những vấn đề về năng lực” đã khẳng định vai trò của công tác hướng nghiệp, hướng nghiệp qua quá trình dạy học. 5 Bằng con đường này, giáo viên có thể cung cấp cho học sinh những thông tin giá trị về nghề nghiệp, những đặc điểm và yêu cầu của nghề, những nghề có triển vọng trong xã hội [23]. Năm 1975, các nhà giáo dục Pháp đã tiến hành cải cách giáo dục: giảm bớt tính hàn lâm trong việc cung cấp kiến thức khoa học, tăng cường cung cấp kiến thức thực hành, hướng nghiệp. Nhà trường Pháp đặc biệt chú trọng đến giảng dạy lao động và nghề nghiệp cho HS; đặt GD lao động, thủ công và nghề nghiệp bình đẳng với các loại hình hoạt động khác của nhà trường; đào tạo tiền nghề nghiệp là cơ sở của việc học tập liên tục về sau và chuẩn bị cho HS bước vào cuộc sống lao động [9; tr.42 - 43]. R.N. Conhiadeva cho rằng công tác hướng nghiệp qua quá trình dạy học cho học sinh THPT được đặc trưng bởi hứng thú và xu hướng nghề nghiệp. Thông qua dạy học, giáo viên có thể đi sâu, mở rộng tri thức về nghề nghiệp; ứng dụng tri thức của bài học với thực tiễn; cho HS làm quen với vấn đề tiền lương, bảo hộ lao động, triển vọng của một số nghề... [9; tr.93 - 95]. Năm 1993, Bộ Giáo dục liên bang Nga đã giữ lại nội dung chương trình GD lao động và hướng nghiệp tại trường THPT, trong đó tăng cường phân hóa GD lao động cũng như GD kỹ thuật tổng hợp tại bậc THPT nhằm mục tiêu hướng nghiệp cho HS lớn bước vào trường nghề và cuộc sống. Ông B.T. Likhatrov, ủy viên Đoàn chủ tịch, Viện sỹ Viện Hàn lâm Liên bang Nga cho rằng: Trong các tiêu chí đánh giá chất lượng HS thì sự thành đạt nắm vững nghề đã chọn là giá trị cao nhất [4; tr.41 - 42]. Ở thế kỷ XX, nhiều nước trên thế giới đã đạt được trình độ khá cao trong công tác tư vấn và tuyển chọn nghề. Họ đã có nhiều công trình nghiên cứu về nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức hướng nghiệp thông qua con đường dạy học và các môn văn hóa cơ bản... Bước sang thế kỷ XXI, vấn đề GD nghề nghiệp, GDHN vẫn được nhiều nhà giáo dục trên thế giới quan tâm. 6 Theo các nhà giáo dục Anh Quốc, HS phổ thông từ 11 tuổi đến 14 tuổi và từ 14 tuổi đến 16 tuổi có thể được chọn nghề nghiệp của mình, hoàn thành chương trình hướng nghiệp này sẽ nhận được chứng chỉ làm cơ sở cho việc nhận bằng quốc gia... Mục đích của GD phổ thông nước Anh là trang bị cho HS vốn kiến thức để tiếp thu chương trình đào tạo và GD đại học ở những giai đoạn sau. Tất cả các HS 16 tuổi đều phải có hai tuần thử việc tại các công ty địa phương như là một phần đào tạo hướng nghiệp chung [18; tr.287]. Các nhà giáo dục Trung Quốc cho rằng GD nghề nghiệp không những là trụ cột quan trọng của việc xã hội hóa sản xuất và hiện đại hóa phát triển, mà còn là khâu quan trọng thúc đẩy trình độ lực lượng sản xuất không ngừng nâng cao. Trước sự phát triển của khoa học kỹ thuật và sự thay thế ngành nghề nhanh chóng, GD nghề nghiệp phải không ngừng thay đổi và điều chỉnh nội dung, phương pháp, phương tiện... để thích ứng với yêu cầu của sự tiến bộ và sự điều chỉnh ngành nghề. Sự phát triển của GD nghề nghiệp là sự chuyển từ GD nghề nghiệp sơ cấp, GD nghề nghiệp trung cấp là chủ yếu sang GD nghề nghiệp cao cấp là chính; từ GD mang tính đặc thù sang GD chung; từ GD cụ thể sang GD thông dụng [18; tr.317]. Các nhà giáo dục Hoa Kỳ đang có nhiều nỗ lực để nâng cao hơn nữa chất lượng giáo dục, nhất là giáo dục nghề nghiệp. Tăng cường kết quả học tập của HS nhằm đảm bảo cung cấp một lượng lao động có trình độ, có khả năng cạnh tranh và quan trọng là thích ứng được trong điều kiện nền kinh tế có xu hướng toàn cầu. Có nhiều nội dung được tăng cường, trong đó có tăng cường mối liên hệ giữa trường trung học với doanh nghiệp, nhà sản xuất kinh doanh theo hướng chuyển dần thành trường đào tạo nghề chuyên nghiệp. Một phần của chiến lược này là tạo cơ hội cho HS được tham gia làm việc tại các xí nghiệp. Đây là một hình thức GDHN trong trường phổ thông “học đi đôi với hành, học gắn liền với lao động sản xuất” [18; tr.356]. 7 Các nhà giáo dục Nhật Bản đã xây dựng chương trình giáo dục THPT theo ba loại: chương trình phổ thông, chương trình dạy nghề và chương trình phối hợp toàn diện. Năm thứ nhất của trường THPT được dành cho giáo dục phổ thông, năm thứ hai chương trình được chia thành dự bị đại học và dạy nghề, năm thứ ba chương trình dành cho HS sẽ lên học đại học và được chia thành khoa học xã hội và nhân văn, khoa học và công nghệ. Khi đủ 15 tuổi, HS vào học THPT sẽ quyết định học theo chương trình phổ thông, chương trình dạy nghề hay chương trình phối hợp toàn diện. Ngay ở năm học đầu tiên của bậc học THPT, giáo dục Nhật Bản đã quan tâm đến công tác GDHN cho HS. Tùy theo chương trình mà có môn học đặc thù để giúp HS định hướng nghề nghiệp tương lai, tăng cường năng lực thực tiễn của cá nhân cần thiết cho vai trò của người lao động [18; tr.453]. 1.1.2. Ở Việt Nam Muốn có được đội ngũ lao động kỹ thuật đồng bộ về ngành nghề, phù hợp với yêu cầu phân công lao động xã hội thì chúng ta phải hướng nghiệp cho HS trong nhà trường phổ thông. Hướng nghiệp giúp HS điều chỉnh, chọn lựa và phát triển chuyên môn nghề nghiệp phù hợp nhất với sở thích và khả năng của mình, đồng thời thỏa mãn nhu cầu nhân lực có tay nghề cao, phù hợp cho tất cả các lĩnh vực nghề nghiệp (thị trường lao động) ở địa phương, cũng như cả nước. Giáo dục hướng nghiệp nhằm mục đích đào tạo thế hệ trẻ thành những người lao động thật sự có ích và phù hợp với các ngành nghề, với qui mô phát triển kinh tế - xã hội của địa phương và cả nước. Đảng và Nhà nước ta nhận thức rõ tầm quan trọng và ý nghĩa to lớn của công tác GDHN trong nhà trường phổ thông và sử dụng hợp lý HS khi ra trường, nên đã quan tâm chỉ đạo việc này từ rất sớm. Ngày 19/03/1981, Hội đồng Chính phủ đã ban hành quyết định 126/CP về công tác hướng nghiệp trong trường phổ thông và việc sử dụng hợp lí HS các cấp tốt nghiệp ra 8 trường. Quyết định nêu rõ vai trò, vị trí, nhiệm vụ công tác hướng nghiệp, phân công cụ thể chính quyền các cấp, các ngành kinh tế, văn hóa từ trung ương đến địa phương có nhiệm vụ tạo mọi điều kiện thuận lợi, trực tiếp giúp đỡ các trường phổ thông trong việc đào tạo, sử dụng hợp lí và tiếp tục bồi dưỡng HS phổ thông sau khi ra trường. Ngày 27/4/1982, Chính phủ ra thông tư 48/TT hướng dẫn xây dựng các trung tâm kỹ thuật tổng hợp - hướng nghiệp. Từ đó đến nay, các trung tâm kỹ thuật tổng hợp - hướng nghiệp, các trường phổ thông đã cố gắng đảm bảo công tác GD lao động - kỹ thuật tổng hợp - hướng nghiệp, gắn công tác GD và đào tạo với mục tiêu kinh tế, xã hội của địa phương. Nghị quyết lần thứ hai Ban chấp hành Trung ương khóa VIII nêu rõ: “Mở rộng và nâng cao chất lượng dạy kỹ thuật - tổng hợp - hướng nghiệp ở trường trung học” [11; tr.35]. Đại hội đại biểu Đảng cộng sản Việt Nam lần thứ IX lại tiếp tục khẳng định: “Học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất, nhà trường gắn liền với xã hội. Coi trọng công tác hướng nghiệp và phân luồng học sinh trung học, chuẩn bị cho thanh niên, thiếu niên đi vào lao động nghề nghiệp phù hợp với sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong cả nước và từng địa phương”. Đại hội đại biểu Đảng cộng sản Việt Nam lần thứ X cũng đã nhấn mạnh việc đổi mới hệ thống GD và đào tạo nhằm “phát triển nhanh nguồn nhân lực chất lượng cao và nhanh chóng xây dựng cơ cấu nguồn nhân lực hợp lí về ngành nghề, trình độ đào tạo, dân tộc, vùng miền” [12; tr.96 - 97]. Luật giáo dục năm 2007 qui định mục tiêu của GD phổ thông là “GD trung học phổ thông nhằm giúp HS củng cố và phát triển những kết quả của GD trung học cơ sở, hoàn thiện học vấn phổ thông và có những hiểu biết thông thường về kỹ thuật và hướng nghiệp, có điều kiện phát huy năng lực cá nhân để lựa chọn hướng phát triển, tiếp tục học đại học, cao đẳng, trung cấp, học nghề hoặc đi vào cuộc sống lao động” [25; tr.21 - 22]. 9 Dự thảo các Văn kiện trình Đại hội Đảng lần thứ XI đã chỉ ra phương hướng phát triển đất nước từ năm 2011 đến 2015 về đổi mới và phát triển toàn diện, mạnh mẽ GD và đào tạo: “Thực hiện đồng bộ các giải pháp phát triển và nâng cao chất lượng GD và đào tạo. Đổi mới chương trình, nội dung, phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; nâng cao chất lượng GD toàn diện, đặc biệt coi trọng GD lí tưởng, đạo đức, lối sống, năng lực sáng tạo, kỹ năng thực hành, tác phong công nghiệp, ý thức trách nhiệm xã hội. Đề cao trách nhiệm của gia đình và xã hội, phối hợp chặt chẽ với nhà trường trong GD thế hệ trẻ” [13; tr.58]. Trước sự thay đổi nhanh chóng do ảnh hưởng của sự tác động toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, Đảng ta cũng nêu ra trong các văn kiện này chiến lược phát triển kinh tế - xã hội từ năm 2001 đến năm 2020 về việc nâng cao chất lượng nguồn lực, đổi mới toàn diện và phát triển nhanh GD và đào tạo: “Phát triển và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực..., đào tạo nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu phát triển của các lĩnh vực ngành nghề. Thực hiện liên kết chặt chẽ giữa các cơ sở sử dụng lao động, cơ sở đào tạo và Nhà nước để phát triển nguồn nhân lực theo nhu cầu xã hội... Phát triển GD phải thực sự là quốc sách hàng đầu. Tập trung nâng cao chất lượng GD, coi trọng GD đạo đức, lối sống, năng lực sáng tạo, kỹ năng thực hành, khả năng lập nghiệp... Phát triển mạnh và nâng cao chất lượng dạy nghề, GD chuyên nghiệp [13; tr.34]. Đến đại hội Đảng lần thứ XII, Đảng ta đã đề ra mục tiêu tổng quát của sự nghiệp phát triển GD và đào tạo nước nhà trong những năm tới là: “Phấn đấu trong những năm tới, tạo chuyển biến căn bản, mạnh mẽ về chất lượng, hiệu quả GD, đào tạo; đáp ứng ngày càng tốt hơn công cuộc xây dựng, bảo vệ Tổ quốc và nhu cầu học tập của nhân dân... Phấn đấu đến năm 2030, nền GD Việt Nam đạt trình độ tiên tiến trong khu vực” [14]. Trong văn kiện đại hội XII, lần đầu tiên Đảng ta nêu ra quan điểm đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo phải gắn với phát triển nguồn nhân lực. 10 Vấn đề GDHN ở trường phổ thông đã được đề cập dưới nhiều góc độ khác nhau, từ việc thiết kế mô hình đến xây dựng nội dung và phương thức triển khai. Có nhiều công trình nghiên cứu về GDHN của các tác giả như: Nguyễn Ngọc Bích, Phạm Tất Dong, Nguyễn Ánh Tuyết, Nguyễn Văn Hộ, Phan Thị Tố Oanh... Năm 1979, Nguyễn Ngọc Bích nghiên cứu “Động cơ chọn nghề của thanh niên” đã kết luận: Việc chọn nghề của thanh niên được thúc đẩy bởi động cơ bên trong. Đối với các em nam đó là khả năng thực hiện công việc, tính chất quan trọng của nghề, nghề liên quan đến hứng thú của hoạt động. Đối với các em nữ đó là nhu cầu của nhà nước, gia đình, vị trí xã hội, khả năng của bản thân” [8]. Người có công đóng góp rất lớn trong sự nghiệp GDHN của Việt Nam là Phạm Tất Dong. Năm 1982 và 1989, ông đã nghiên cứu rất tỉ mỉ về hứng thú nghề nghiệp, về nội dung và phương pháp GDHN cho HS qua hàng loạt các nghiên cứu như “Hướng nghiệp cho thanh niên” [15], “Nghề nghiệp tương lai, giúp bạn chọn nghề” [16]. Nguyễn Ánh Tuyết nghiên cứu “Nguyện vọng lựa chọn nghề nghiệp của học sinh lớp 10 - 12” vào năm 1984 và rút ra kết luận: Đặc điểm lứa tuổi, đặc điểm giới tính có ảnh hưởng đến nguyện vọng chọn nghề; nhận thức vị trí nghề nghiệp có ảnh hưởng đến nguyện vọng chọn nghề; ước mơ, lí tưởng có ảnh hưởng đến nguyện vọng chọn nghề... [32]. Năm 1998, Nguyễn Văn Hộ đã có những nghiên cứu sơ lược mang tính chất minh họa về hướng nghiệp qua môn Sinh vật, Toán, Vật lí, Địa lí, Văn, Giáo dục công dân [21]. Năm 2004, Phan Thị Tố Oanh đã nghiên cứu “Vấn đề hướng nghiệp cho học sinh qua các môn văn hóa cơ bản ở trường trung học phổ thông các tỉnh Đồng bằng sông Cửu long”. Nội dung của nghiên cứu đề cập đến thực trạng 11 hướng nghiệp qua các môn văn hóa cơ bản, vai trò của các môn văn hóa cơ bản đối với GDHN ở trường phổ thông và đưa ra một số biện pháp hướng nghiệp qua dạy học các môn văn hóa cơ bản [28]. Ngoài các nghiên cứu kể trên, còn các nghiên cứu khác như: Huỳnh Thị Tam Thanh với vấn đề “Giáo dục hướng nghiệp theo quan điểm phát triển nguồn nhân lực” [35], “Tổ chức giáo dục hướng nghiệp cho hệ bổ túc trung học phổ thông tại các trung tâm giáo dục thường xuyên theo định hướng nhân lực” ” [36]. Bùi Việt Phú với vấn đề “Tổ chức giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông theo tinh thần xã hội hóa” [31]. Phạm Văn Khanh với vấn đề “Giáo dục hướng nghiệp trong dạy học các môn khoa học tự nhiên ở trường trung học phổ thông khu vực Nam trung bộ” [24]. Trương Thị Hoa với vấn đề “ Giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông qua tham vấn nghề” [19]... Có thể thấy vấn đề hướng nghiệp và chọn nghề của HS bậc THPT không phải là vấn đề mới, mà đã được nhiều tác giả trên thế giới và trong nước nghiên cứu, từ trung ương đến địa phương, từ các nhà quản lí GD đến cha mẹ HS và các em HS thực sự quan tâm. Tuy nhiên, hiện nay từ cấp độ quản lí, các nhà GD vẫn chưa giải quyết tốt vấn đề GDHN cho HS bậc THPT, đặc biệt là vấn đề GDHN cho HS bậc THPT dựa vào cộng động doanh nghiệp. 1.2 Một số vấn đề lí luận về giáo dục hƣớng nghiệp dựa vào cộng đồng doanh nghiệp cho học sinh trung học phổ thông 1.2.1. Giáo dục hướng nghiệp 1.2.1.1. Khái niệm giáo dục, hướng nghiệp, giáo dục hướng nghiệp, nghề nghiệp và dạy nghề - Khái niệm giáo dục: Theo từ điển Tiếng Việt phổ thông: Giáo dục là hoạt động tác động một cách có hệ thống đến đối tượng ấy dần dần có được những phẩm chất và năng lực như yêu cầu đề ra [33; tr.349]. 12 Theo Phạm Viết Vượng: Giáo dục là quá trình tác động có mục đích, có hệ thống của các nhà GD đến các đối tượng GD, thông qua việc tổ chức các hoạt động đa dạng, với những nội dung, hình thức và phương pháp GD phù hợp với đặc điểm tâm lí lứa tuổi, để hình thành cho họ những phẩm chất của người công dân theo yêu cầu của xã hội và thời đại [38; tr.11]. Có thể hiểu một cách chung nhất: Giáo dục là quá trình tác động có định hướng của nhà GD đến các đối tượng GD, nhằm giúp họ hình thành những phẩm chất mới hay xóa bỏ những hành vi sai lệch nào đó phù hợp với chuẩn mực xã hội. - Khái niệm hướng nghiệp: Theo Từ điển Tiếng Việt phổ thông: Hướng nghiệp là sự giúp đỡ lựa chọn hợp lí ngành nghề [33; tr.420]. Từ điển Bách khoa Việt Nam: Hướng nghiệp là hệ thống các biện pháp giúp con người lựa chọn và xác định nghề nghiệp của bản thân trong cuộc sống tương lai trên cơ sở kết hợp nguyện vọng, sở trường của cá nhân với nhu cầu xã hội [34; tr.420]. Về phương diện cá nhân: Hướng nghiệp là hệ thống những hoạt động dựa trên cơ sở tâm lí học, sinh lí học, giáo dục học và nhiều khoa học khác nhằm giúp cho HS chọn một trong nhiều lĩnh vực nghề nghiệp phù hợp với nhu cầu xã hội, phù hợp với năng lực, sự học tập, tính cách và hoàn cảnh của bản thân HS. Từ đó, HS sẽ định hướng, phát triển đến đỉnh cao của nghề nghiệp mà mình đã chọn để tạo lập được cuộc sống tốt đẹp trong tương lai và toàn tâm, toàn ý cống hiến tài năng, trí tuệ của mình cho xã hội. Về phương diện xã hội: Hướng nghiệp là một hệ thống hoạt động của xã hội về giáo dục học, y học, xã hội học, kinh tế học... nhằm giúp cho thế hệ trẻ chọn được nghề vừa phù hợp với hứng thú, năng lực, nguyện vọng, sở trường của cá nhân, vừa đáp ứng được nhu cầu nhân lực của các lĩnh vực sản xuất trong nền kinh tế quốc dân. 13 Về phương diện kinh tế: Hướng nghiệp là hệ thống những biện pháp dẫn dắt, tổ chức thanh thiếu niên đi vào lao động nghề nhằm sử dụng hợp lí tiềm năng lao động trẻ tuổi của đất nước. Hướng nghiệp góp phần tích cực vào quá trình phấn đấu nâng cao năng xuất lao động. Về phương diện khoa học lao động: Hướng nghiệp là hình thức giám định lao động có tính chất chuẩn đoán. Đó là quá trình xác lập sự phù hợp nghề của từng người cụ thể trên cơ sở xác định sự tương ứng giữa những đặc điểm tâm sinh lí của họ với những yêu cầu của một nghề nào đó đối với người lao động. Theo các nhà giáo dục học: Hướng nghiệp là một hoạt động của tập thể sư phạm nhằm giúp HS chọn nghề một cách hợp lí, phù hợp với hứng thú, nguyện vọng, năng lực của cá nhân và yêu cầu của xã hội [29; tr.60]. Từ các khái niệm trên, có thể hiểu hướng nghiệp là toàn bộ những tác động để giúp con người định hướng đến một nghề hay một số nghề nhất định đảm bảo được sự phù hợp giữa khả năng, nhu cầu của cá nhân với yêu cầu của xã hội. Hướng nghiệp là công việc mà toàn xã hội phải có trách nhiệm tham gia, là quyền lợi của HS. Chúng ta không nên để HS chọn nghề một cách tự phát mà phải hướng dẫn HS chọn nghề theo hứng thú, sở thích và giúp các em nhận thức sâu sắc nghĩa vụ lao động, nhu cầu nhân lực mà xã hội đặt ra. Hướng nghiệp là quá trình dẫn dắt thế hệ trẻ đi vào thế giới nghề nghiệp, giúp họ phát huy được hết năng lực lao động trong thế giới đó và có được cuộc sống thỏa mãn với lao động nghề nghiệp. Theo chúng tôi, khái niệm hướng nghiệp được hiểu như sau: Hướng nghiệp là hệ thống các biện pháp dục của gia đình, nhà trường và xã hội dựa trên cơ sở tâm sinh lí, y học, xã hội học... để giúp thế hệ trẻ chọn nghề vừa đáp ứng nhu cầu của xã hội, vừa phù hợp với hứng thú, nguyện vọng, năng lực, tính cách và thế chất của HS, nhằm phân bổ và sử dụng lực lượng lao động một cách hợp lí và hiệu quả nhất. 14 - Khái niệm giáo dục hướng nghiệp: Theo Trần Thị Tuyết Oanh: “Giáo dục hướng nghiệp là một hoạt động của tập thể sư phạm nhằm giúp HS chọn nghề một cách hợp lí, phù hợp với hứng thú, nguyện vọng, năng lực của cá nhân và yêu cầu của xã hội” [29; tr.60]. Theo Phạm Viết Vượng: “Giáo dục hướng nghiệp là những tác động định hướng nghề nghiệp cho HS nhằm giúp các em lựa chọn một nghề phù hợp với năng lực, sở trường, nguyện vọng của cá nhân và phù hợp với yêu cầu về nhân lực của thị trường lao động” [39; tr.226]. Theo Phùng Đình Mẫn: “Giáo dục hướng nghiệp là một hoạt động chuẩn bị cho HS đi vào lao động nghề nghiệp, thông qua các buổi hoạt động GDHN, học sinh thấy được những phẩm chất tâm lí nghề nghiệp cần hình thành, từ đó các em có kế hoạch phấn đấu, tu dưỡng để có được những phẩm chất nhân cách của người lao động trong nghề mà mình yêu thích” [27; tr.25]. Từ các khái niệm trên, ta có thể hiểu giáo dục hướng nghiệp là quá trình tác động có mục đích, có kế hoạch của nhà giáo dục đến định hướng nghề nghiệp của HS nhằm giúp các em có những lựa chọn nghề đúng đắn trên cơ sở vừa phù hợp với năng lực, tâm lí của cá nhân, vừa phù hợp với nhu cầu nghề của xã hội. - Khái niệm nghề nghiệp và dạy nghề: + Nghề nghiệp: Nghề nghiệp là một loại hoạt động đặc thù của con người, nảy sinh khi có sự phân công lao động, hình thành cùng với sự phát triển xã hội. Xã hội càng phát triển cao thì xuất hiện càng nhiều nghề mới đáp ứng nhu cầu, đòi hỏi của con người, của xã hội. Xã hội càng nhiều nghề bao nhiêu thì sự lựa chọn của cá nhân lại càng khó bấy nhiêu. Theo E.A. Klimov: “Nghề nghiệp là một lĩnh vực sử dụng sức lao động vật chất và tinh thần của con người một cách có giới hạn, cần thiết cho xã hội 15