Tài liệu Luận văn quản lý ngân sách cấp xã ở hà tĩnh

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- NGUYỄN THỊ HẢI YẾN QUẢN LÝ NGÂN SÁCH CẤP XÃ Ở HÀ TĨNH LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG THỰC HÀNH Hà Nội – 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- NGUYỄN THỊ HẢI YẾN QUẢN LÝ NGÂN SÁCH CẤP XÃ Ở HÀ TĨNH Chuyên ngành : Quản lý kinh tế Mã số: 60 34 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG THỰC HÀNH NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. PHẠM VĂN DŨNG Hà Nội – 2014 MỤC LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG...........................................................................................i DANH MỤC SƠ ĐỒ ................................................................................................. ii PHẦN MỞ ĐẦU .........................................................................................................1 Chƣơng 1: QUẢN LÝ NGÂN SÁCH CẤP XÃ: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM CỦA MỘT SỐ ĐỊA PHƢƠNG .................................................................6 1.1. Khái niệm, đặc điểm và vai trò của ngân sách cấp xã ......................................6 1.1.1. Khái niệm ...................................................................................................6 1.1.2. Đặc điểm của ngân sách xã ......................................................................10 1.1.3. Vai trò của ngân sách xã ..........................................................................11 1.2. Quản lý ngân sách cấp xã ...............................................................................12 1.2.1. Khái niệm .................................................................................................12 1.2.2. Các nguyên tắc quản lý ngân sách cấp xã ...............................................13 1.3. Nội dung quản lý ngân sách cấp xã ................................................................17 1.3.1. Xây dựng bộ máy quản lý ngân sách .......................................................17 1.3.2. Lập dự toán thu, chi .................................................................................18 1.3.3. Tổ chức thực hiện thu, chi ngân sách ......................................................20 1.3.4. Quyết toán thu, chi ngân sách ..................................................................21 1.3.5. Kiểm tra, kiểm soát ..................................................................................21 1.4. Các nhân tố ảnh hƣởng đến quản lý ngân sách cấp xã ...................................23 1.4.1. Tình hình phát triển kinh tế - xã hội của địa phƣơng ..............................23 1.4.2. Chính sách ngân sách của Nhà nƣớc .......................................................23 1.4.3. Năng lực, phẩm chất cán bộ.....................................................................27 1.4.4. Chính sách đãi ngộ...................................................................................27 1.5. Kinh nghiệm của một số tỉnh và bài học kinh nghiệm cho Hà Tĩnh trong việc quản lý ngân sách cấp xã .......................................................................................28 1.5.2. Kinh nghiệm của Quảng Bình, Nghệ An, Ninh Bình trong quản lý ngân sách xã................................................................................................................28 1.5.2. Bài học kinh nghiệm cho Hà Tĩnh ...........................................................32 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NGÂN SÁCH CẤP XÃ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH HÀ TĨNH ........................................................................................................34 2.1. Khái quát về ngân sách cấp xã ở Hà Tĩnh ......................................................34 2.1.1. Những nhân tố chủ yếu ảnh hƣởng đến ngân sách cấp xã của Hà Tĩnh ..34 2.1.2. Tình hình ngân sách cấp xã của Hà Tĩnh .................................................36 2.2. Tình hình quản lý ngân sách cấp xã ở Hà Tĩnh ..............................................40 2.2.2. Dự toán thu-chi ........................................................................................45 2.2.3. Chấp hành ngân sách ...............................................................................54 2.2.4. Quyết toán ngân sách ...............................................................................58 2.2.5. Kiểm tra, kiểm soát ..................................................................................59 2.3. Đánh giá chung ...............................................................................................60 2.3.1. Thành tựu .................................................................................................60 2.3.2. Hạn chế ....................................................................................................61 2.3.3. Nguyên nhân ............................................................................................63 Chƣơng 3: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUẢN LÝ NGÂN SÁCH CẤP XÃ Ở HÀ TĨNH ...................................................................................70 3.1. Bối cảnh mới ảnh hƣởng đến hoạt động quản lý ngân sách cấp xã ở Hà Tĩnh .....70 3.1.1. Tình hình đất nƣớc và thế giới .................................................................70 3.1.2. Triển vọng phát triển kinh tế - xã hội của Hà Tĩnh .................................70 3.2. Quan điểm hoàn thiện quản lý ngân sách cấp xã ở Hà Tĩnh ..........................73 3.2.1. Tăng nguồn thu, sử dụng hiệu quả các nguồn lực ngân sách ..................73 3.2.2. Tăng quyền tự chủ cho ngân sách cấp xã ................................................74 3.1.3. Hoàn thiện quản lý ngân sách cấp xã phải phù hợp với quy định của pháp luật ............................................................................................................74 3.3. Các giải pháp hoàn thiện quản lý ngân sách cấp xã ở tỉnh Hà Tĩnh ..............75 3.3.1. Hoàn thiện bộ máy quản lý ngân sách cấp xã ..........................................75 3.3.2. Nâng cao chất lƣợng xây dựng và giao dự toán, phân bổ và quyết định dự toán ngân sách xã ...............................................................................................76 3.3.3. Nâng cao chất lƣợng, hiệu quả của công tác chấp hành dự toán .............76 3.3.4. Nâng cao chất lƣợng quyết toán ngân sách xã.........................................78 3.3.5. Minh bạch hóa, công khai hóa ngân sách cấp xã .....................................79 3.3.6. Tăng cƣờng hoạt động thanh tra, kiểm tra đối với hoạt động quản lý ngân sách xã................................................................................................................79 KẾT LUẬN ...............................................................................................................81 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................82 DANH MỤC CÁC BẢNG STT Nội dung Bảng 1. Bảng 2.1 Diện tích tự nhiên của các đơn vị hành chính cấp huyện 2. Bảng 2.2 3. Bảng 2.3 4. Bảng 2.4 Kết quả quyết toán ngân sách tỉnh Hà Tĩnh, 2008-2012 5. Bảng 2.5 6. Bảng 3.1 Tăng trƣởng kinh tế tỉnh Hà Tĩnh, 2008-2012 Thống kê dân số và phân bố dân cƣ của các đơn vị hành chính cấp huyện Kết quả thực hiện thu ngân sách xã trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh, 2008-2012 Kết quả thực hiện chi ngân sách xã trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh, 2008-2012 i Trang 34 35 47,48 49,50 53,54 72 DANH MỤC SƠ ĐỒ TT Sơ đồ 1. Sơ đồ 2.1 2. Sơ đồ 2.2 Nội dung Bộ máy hành chính cấp xã Trình tự lập dự toán và quản lý ngân sách cấp xã ii Trang 42 44 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong công cuộc đổi mới đất nƣớc và thời kỳ xây dựng, phát triển kinh tế tỉnh nhà theo hƣớng công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp nông thôn, cấp xã là cấp hành chính có tầm quan trọng đặc biệt. Đó là chính quyền cơ sở, nơi trực tiếp nắm bắt, giải quyết các nguyện vọng của nhân dân, trực tiếp tổ chức và lãnh đạo nhân dân triển khai thực hiện các chủ trƣơng, chính sách và pháp luật của Nhà nƣớc trong thực tiễn. Ngân sách cấp xã gắn liền với việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của chính quyền nhà nƣớc cấp xã, là nguồn cung cấp phƣơng tiện vật chất để chính quyền cấp xã hoạt động, lãnh đạo nhân dân triển khai thực hiện các chính sách, pháp luật của Nhà nƣớc và xây dựng, phát triển kinh tế - xã hội, giữ vững an ninh - quốc phòng tại địa phƣơng. Vì vậy, việc quản lý, sử dụng nguồn tài chính của xã một cách tiết kiệm, có hiệu quả, công khai, minh bạch và khoa học là rất cần thiết, là yêu cầu khách quan trong công tác quản lý ngân sách cấp xã và trong công cuộc xây dựng, phát triển kinh tế - xã hội tại các địa phƣơng. Mặt khác, sự mất ổn định chính trị ở cấp xã hầu hết bắt nguồn từ sự thiếu minh bạch và bất cập trong việc quản lý, sử dụng các nguồn lực tài chính, đất đai. Vì vậy, để xây dựng đƣợc chính quyền cấp xã trong sạch, vững mạnh, một chính quyền “do dân và vì dân” đòi hỏi cần phải tăng cƣờng quản lý đối với tài chính cấp xã. Trong thời gian qua, mặc dù đã đƣợc sự quan tâm của các sở, ban, ngành và các cấp chính quyền địa phƣơng trong việc tăng cƣờng hoạt động quản lý tài chính xã trên địa bàn. Tuy nhiên, trên thực tế hoạt động quản lý tài chính cấp xã hiện nay vẫn còn nhiều hạn chế, bất cập, đòi hỏi cần phải đƣợc hạn chế, chấn chỉnh kịp thời, đặc biệt là trong công tác lập dự toán, quản lý điều hành, quyết toán và thực hiện việc công khai, minh bạch trong hoạt động tài chính cấp xã. 1 Trƣớc thực trạng quản lý đối với ngân sách cấp xã trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh hiện nay; thực hiện chƣơng trình hành động của Uỷ ban nhân dân tỉnh và Sở Tài chính trong việc thực hiện mục tiêu Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh lần thứ XVII, nhiệm kỳ 2011-2015 đã đề ra; hƣởng ứng kế hoạch công tác của phòng Ngân sách huyện xã - Sở Tài chính Hà Tĩnh - nơi tôi đang công tác, Tôi đã chọn đề tài “Quản lý Ngân sách cấp xã ở Hà Tĩnh”. 2. Tình hình nghiên cứu Nghiên cứu về quản lý tài chính đã có không ít công trình khoa học đƣợc đăng tải. Trong số đó, phải kể đến một số công trình tiêu biểu nhƣ: “Chính sách tài chính của Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế” (2000) do PGS.TS. Vũ Thu Giang làm chủ biên, NXB Chính trị quốc gia. Những nội dung cơ bản mà cuốn sách này đề cập trƣớc hết là những cơ hội và thách thức của Việt Nam trong quá trình hội nhập kinh tế thị trƣờng quốc tế; thực trạng các chính sách tài chính của nƣớc ta, những ƣu điểm và hạn chế của các chính sách đó… Cuốn sách cũng đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện chính sách tài chính của Việt Nam trong bối cảnh hội nhập khu vực và thế giới. “Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả tập trung, quản lý các khoản thu ngân sách nhà nƣớc và kiểm soát chi NSNN qua kho bạc nhà nƣớc trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh” (2001), đề tài khoa học cấp ngành do TS. Nguyễn Thanh Dƣơng chủ trì. Đề tài đã nghiên cứu thực trạng quản lý NSNN qua Kho bạc; chỉ ra những ƣu điểm và hạn chế chủ yếu, đồng thời đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện cơ chế quản lý NSNN qua Kho bạc. “Hoàn thiện quản lý ngân sách nhà nƣớc qua Kho bạc trên địa bàn thành phố Hà Nội”(2004), luận văn thạc sỹ kinh tế của Đặng Văn Hiền. Luận văn đã nghiên cứu thực trạng quản lý NSNN qua Kho bạc ở Hà Nội; chỉ ra những ƣu điểm và hạn chế chủ yếu gắn với những đặc điểm cụ thể của Hà Nội, đồng thời đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện cơ chế quản lý NSNN qua Kho bạc trên địa bàn Hà Nội. 2 “Phát huy vai trò của ngân sách nhà nƣớc – góp phần phát triển kinh tế Việt Nam” (2007), luận án tiến sỹ của Nguyễn Ngọc Thao. Luận án đã làm rõ vai trò của ngân sách nhà nƣớc trong phát triển kinh tế - xã hội, đề xuất đổi mới trong việc gắn kết NSNN với đổi mới cơ chế quản lý kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hƣớng công nghiệp hóa, hiện đại hóa. “Nâng cao hiệu quả phối hợp thu ngân sách nhà nƣớc giữa các cơ quan thuếhải quan- kho bạc nhà nƣớc” (2005). Đây là bài báo của Nguyễn Hữu Hiệp đăng trên tạp chí Quản lý ngân quỹ quốc gia số 33- 2005. Bài báo bàn về sự cần thiết phải phối hợp giữa 3 cơ quan thuế, hải quan và kho bạc nhà nƣớc trong thu ngân sách nhà nƣớc. Trên cơ sở đó, bài báo đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả phối hợp giữa 3 cơ quan này trong thời gian tới. “Quản lý chi vốn đầu tư xây dựng cơ bản thuộc nguồn vốn ngân sách nhà nước qua Kho bạc Nhà nước Lâm Đồng” (2012), Luận văn của Nguyễn Quốc Chiến. Luận văn đã hệ thống hóa những vấn đề về lý luận; phân tích thực trạng của công tác quản lý chi vốn đầu tƣ xây dựng cơ bản thuộc nguồn vốn ngân sách nhà nƣớc ở Lâm Đồng (từ việc quản lý nguồn vốn, mở tài khoản cấp phát thanh toán vốn cho chủ đầu tƣ, nhận thủ tục, hồ sơ tài liệu, chứng từ thanh toán của chủ đầu tƣ, kiểm tra, kiểm soát, chuyển tiền cho đơn vị thụ hƣởng, đến kế toán, quyết toán vốn đầu tƣ hàng năm và khi dự án, công trình hoàn thành đƣợc phê duyệt quyết toán, tất toán tài khoản cấp phát thanh toán vốn của chủ đầu tƣ tại Kho bạc Nhà nƣớc). Từ đó, luận văn đề xuất những giải pháp nhằm hoàn thiện công tác quản lý chi vốn đầu tƣ xây dựng cơ bản thuộc nguồn vốn ngân sách nhà nƣớc qua Kho bạc Nhà nƣớc Lâm Đồng trong thời gian tới. “Quản lý ngân sách cấp xã trên địa bàn huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh: thực trạng và giải pháp” (2014), luận văn thạc sỹ của Nguyễn Phùng Lƣu. Luận văn đã hệ thống hóa lý luận về ngân sách nhà nƣớc nói chung, trong đó có ngân sách nhà nƣớc cấp xã. Trên cơ sở đó, luận văn bàn về quản lý ngân sách nhà nƣớc cấp xã, cả quản lý thu và quản lý chi. Sử dụng khung lý thuyết đó, luận văn đã phân tích thực 3 trạng quản lý ngân sách nhà nƣớc cấp xã trên địa bàn huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh; chỉ ra những ƣu điểm, hạn chế và nguyên nhân. Luận văn cũng đã đƣa ra các giải pháp nhằm quản lý tốt hơn ngân sách nhà nƣớc cấp xã trên địa bàn huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh trong thời gian tới. Phần lớn các công trình bàn về quản lý tài chính ở cấp vĩ mô hoặc trên phạm vi một tỉnh, thành phố hoặc một huyện. Chƣa có công trình nào bàn về quản lý tài chính cấp xã trên địa bàn Hà Tĩnh để chỉ ra các ƣu, nhƣợc điểm và nguyên nhân; đề xuất các giải pháp để Hà Tĩnh có thể quản lý tài chính trên địa bàn cấp xã tốt hơn nữa. Câu hỏi nghiên cứu của luận văn: Thế nào là quản lý ngân sách trên địa bàn cấp xã? Hà Tĩnh cần phải làm gì và làm nhƣ thế nào để quản lý ngân sách trên địa bàn cấp xã tốt hơn nữa? 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu *Mục đích Mục đích nghiên cứu đề tài là đƣa ra những giải pháp tăng cƣờng quản lý ngân sách cấp xã của Hà Tĩnh trong thời gian tới, nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng các nguồn tài chính, phục vụ phát triển kinh tế - xã hội của địa phƣơng. *Nhiệm vụ - Hệ thống hóa lý luận về ngân sách cấp xã, quản lý ngân sách cấp xã. - Phân tích, làm rõ thực trạng quản lý ngân sách cấp xã tỉnh Hà Tĩnh trong giai đoạn 2008 - 2012, chỉ ra những thành tựu và hạn chế chủ yếu. - Đề xuất phƣơng hƣớng và giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách xã trên địa bàn tỉnh trong thời gian sắp tới. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đề tài nghiên cứu các hoạt động tài chính liên quan đến thực hiện chức năng, nhiệm vụ của chính quyền cấp xã ở Hà Tĩnh. 4 - Phạm vi nghiên cứu của đề tài là hoạt động quản lý ngân sách xã từ năm 2008-2012 trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu - Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử đụng đồng thời các phƣơng pháp nhƣ: Khảo sát – thống kê, phân tích – tổng hợp, so sánh đối chiếu trong một giai đoạn cụ thể đối với những vấn đề liên quan đến ngân sách cấp xã trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh. Từ đó, đƣa ra cái nhìn tổng quan, đánh giá những thành tựu và hạn chế, đề xuất một số phƣơng pháp khắc phục những tồn tại, hạn chế đó. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài - Hệ thống hoá cơ sở lý luận về ngân sách cấp xã và quản lý ngân sách cấp xã; - Đánh giá thực trạng hoạt động quản lý ngân sách cấp xã tỉnh Hà Tĩnh trong giai đoạn 2008-2010, đƣa ra đƣợc những ƣ điểm và những hạn chế, tồn tại trong hoạt động quản lý ngân sách cấp xã trên địa bàn Hà Tĩnh; - Kiến nghị những giải pháp cụ thể để tăng cƣờng quản lý ngân sách cấp xã trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh, góp phần làm lành mạnh, minh bạch trong công tác quản lý ngân sáchcấp xã, tập trung nguồn lực để phát triển kinh tế - xã hội, giữ vững an ninh quốc phòng và trật tự an toàn xã hội trên địa bàn, xây dựng chính quyền cơ sở trong sạch, vững mạnh. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài lời mở đầu, kết luận, mục lục, và danh mục tài liệu tham khảo, kết cấu luận văn gồm 3 chƣơng: Chƣơng 1: Lý luận chung về tài chính xã và quản lý ngân sách xã. Chƣơng 2: Thực trạng về quản lý ngân sách xã ở tỉnh Hà Tĩnh. Chƣơng 3: Nâng cao công tác Quản lý Ngân sách xã ở tỉnh Hà Tĩnh. 5 Chƣơng 1 QUẢN LÝ NGÂN SÁCH CẤP XÃ: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM CỦA MỘT SỐ ĐỊA PHƢƠNG 1.1. Khái niệm, đặc điểm và vai trò của ngân sách cấp xã 1.1.1. Khái niệm Hiện nay, có khá nhiều công trình nghiên cứu chuyên sâu về ngân sách Nhà nƣớc nên cũng có không ít những quan điểm khác nhau khi xác lập nội hàm cho khái niệm ngân sách Nhà nƣớc. Để có đƣợc cái nhìn đầy đủ hơn về ngân sách Nhà nƣớc và ngân sách cấp xã nói riêng, chúng tôi giới thuyết lại một số khái niệm đang đƣợc tiếp cận nhiều trong lĩnh vực chuyên ngành hiện nay; đồng thời, trình bày quan điểm về ngân sách cấp xã với mục đích định hƣớng tiếp cận, nghiên cứu. 1.1.1.1 Ngân sách Nhà nước Theo nguồn mở http://vi.wikipedia.org thì: “Ngân sách nhà nƣớc, hay ngân sách chính phủ, là một phạm trù kinh tế và là phạm trù lịch sử; là một thành phần trong hệ thống tài chính. Thuật ngữ "Ngân sách nhà nƣớc" đƣợc sử dụng rộng rãi trong đời sống kinh tế, xã hội ở mọi quốc gia. Song quan niệm về ngân sách nhà nƣớc lại chƣa thống nhất, ngƣời ta đã đƣa ra nhiều định nghĩa về ngân sách nhà nƣớc tùy theo các trƣờng phái và các lĩnh vực nghiên cứu. Các nhà kinh tế Nga quan niệm: Ngân sách nhà nƣớc là bảng liệt kê các khoản thu, chi bằng tiền trong một giai đoạn nhất định của quốc gia”. Sự hình thành và phát triển của ngân sách nhà nƣớc gắn liền với sự xuất hiện và phát triển của kinh tế hàng hóa - tiền tệ trong các phƣơng thức sản xuất của cộng đồng và nhà nƣớc của từng cộng đồng. Nói cách khác, sự ra đời của nhà nƣớc, sự tồn tại của kinh tế hàng hóa - tiền tệ là những tiền đề cho sự phát sinh, tồn tại và phát triển của ngân sách nhà nƣớc. 6 Ngân sách nhà nƣớc bao gồm ngân sách trung ƣơng và ngân sách địa phƣơng. Ngân sách trung ƣơng là ngân sách của các bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ và các cơ quan khác ở trung ƣơng. Ngân sách địa phƣơng bao gồm ngân sách của đơn vị hành chính các cấp có Hội đồng Nhân dân và Ủy ban Nhân dân Theo Luật ngân sách nhà nƣớc Việt Nam (01/2002/QH11) thông qua tại kỳ họp thứ 2 Quốc Hội khóa 11 ngày 16/12/2002 định nghĩa: “ Ngân sách nhà nƣớc là toàn bộ các khoản thu, chi của nhà nƣớc đã đƣợc cơ quan Nhà nƣớc có thẩm quyền quyết định và thực hiện trong một năm để đảm bảo thực hiện các chức năng,nhiệm vụ của Nhà nƣớc”. Tuy có nhiều quan niệm về ngân sách Nhà nƣớc nhƣng giữa chúng cũng có những điểm chung: - Ngân sách Nhà nƣớc gắn với quyền lực của Nhà nƣớc. Các hoạt động thu, chi ngân sách mang tính bắt buộc. - Ngân sách Nhà nƣớc đƣợc hình thành và sử dụng nhằm duy trì sự tồn tại của bộ máy nhà nƣớc và thực hiện các chức năng của Nhà nƣớc. - Để tránh lạm quyền trong việc hình thành và sử dụng ngân sách nhà nƣớc, cơ quan lập pháp phải ban hành Luật ngân sách và nhiều quy định khác. Do đó, các hoạt động liên quan đến ngân sách nhà nƣớc phải tuân thủ pháp luật. - Ngân sách nhà nƣớc thể hiện quan hệ kinh tế, tài chính giữa Nhà nƣớc và các chủ thể kinh tế khác của nền kinh tế thị trƣờng trong quá trình phân bổ, sử dụng nguồn lực của nền kinh tế; phân phối và phân phối lại thu nhập. - Ngân sách nhà nƣớc là công cụ điều tiết kinh tế vĩ mô: định hƣớng phát triển sản xuất, điều tiết thị trƣờng, bình ổn giá cả, thực hiện công bằng xã hội. Đồng thời, ngân sách Nhà nƣớc còn là công cụ thúc đẩy phát triển kinh tế. Ngân sách nhà nƣớc là công cụ định hƣớng hình thành cơ cấu kinh tế mới, kích thích phát triển sản xuất kinh doanh và chống độc 7 quyền; định hƣớng hoạt động của các chủ thể trong nền kinh tế... 1.1.1.2. Ngân sách cấp xã Ngân sách cấp xã là một khâu trong hệ thống ngân sách quốc gia, phản ánh các mối quan hệ kinh tế phát sinh gắn liền với quá trình tạo lập, phân phối, sử dụng quỹ tiền tệ tập trung của Nhà nƣớc cấp xã khi Nhà nƣớc cấp xã tham gia vào phân phối các nguồn tài chính trong nền kinh tế nhằm thực hiện các chức năng của Nhà nƣớc cấp xã trên cơ sở luật định. Hoạt động tài chính xã bao gồm ngân sách xã và các hoạt động tài chính khác của xã. Ngân sách xã có thể hiểu là toàn bộ các khoản thu, chi của Nhà nƣớc cấp xã đã đƣợc cơ quan nhà nƣớc có thẩm quyền quyết định và đƣợc thực hiện trong một năm để đảm bảo thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của nhà nƣớc cấp xã. Tuy nhiên, có nhiều phƣơng diện tiếp cận để có cái nhìn bao quát, chính vì thế, ở những góc độ tiếp cận khác nhau có một cách định danh khác nhau về ngân sách xã. Trong đó: Xét về hình thức biểu hiện bề ngoài có thể nhận thấy ngân sách xã là toàn bộ các khoản thu, chi trong dự toán đã đƣợc hội đồng nhân dân cấp xã quyết định và đƣợc thực hiện trong một năm nhằm đảm bảo nguồn tài chính cho chính quyền nhà nƣớc cấp xã trong quá trình thực hiện các chức năng, nhiệm vụ về quản lý kinh tế, xã hội trên địa bàn. Xét về bản chất, ngân sách xã là hệ thống các quan hệ kinh tế giữa chính quyền nhà nƣớc cấp xã với các chủ thể khác phát sinh trong quá trình phân phối các nguồn tài chính nhằm tạo lập quỹ ngân sách xã; Trên cơ sở đó mà đáp ứng các nhu cầu chi gắn với việc thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của chính quyền nhà nƣớc cấp xã. Quỹ ngân sách xã là toàn bộ các khoản tiền của nhà nƣớc cấp xã, có trên tài khoản của ngân sách nhà nƣớc cấp xã. Nhƣ vậy, Ngân sách sách xã là kế hoạch thu chi tài chính của chính quyền cấp xã, để đảm bảo điều kiện vật chất cho Hội đồng nhân dân và Ủy ban hành chính xã làm tròn chức trách, nhiệm vụ của mình; đảm bảo việc chấp hành pháp luật, giữ vững trật tự trị an, bảo vệ tài sản công cộng, bảo hộ quyền lợi hợp pháp của công 8 dân, quản lý mọi hoạt động kinh tế, văn hóa, xã hội trong xã, động viên và giám sát các hợp tác xã và công dân thi hành nghiêm chỉnh các nghĩa vụ đối với Nhà nƣớc. Cấp ngân sách đƣợc hình thành trên cơ sở cấp chính quyền nhà nƣớc, phù hợp với mô hình tổ chức hệ thống chính quyền nhà nƣớc ta hiện nay, hệ thống Ngân sách Nhà nƣớc ta bao gồm Ngân sách Trung ƣơng và Ngân sách địa phƣơng. trong đó, Ngân sách Trung ƣơng gồm: Ngân sách cấp tỉnh và thành phố trực thuộc trung ƣơng (gọi chung là ngân sách cấp tỉnh). Ngân sách cấp huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh (gọi chung là ngân sách cấp huyện). Ngân sách cấp xã, phƣờng, thị trấn (gọi chung là ngân sách cấp xã). Ngân sách địa phƣơng là tên chung để chỉ các cấp ngân sách của các cấp chính quyền bên dƣới phù hợp với địa giới hành chính các cấp. Ngoài ngân sách xã chƣa có đơn vị dự toán, các cấp ngân sách khác đều bao gồm một số đơn vị dự toán của cấp ấy hợp thành. Ngân sách cấp tỉnh phản ánh nhiệm vụ thu, chi theo lãnh thổ, đảm bảo thực hiện các nhiệm vụ tổ chức quản lý toàn diện kinh tế, xã hội của chính quyền cấp tỉnh và thành phố trực thuộc trung ƣơng. Cấp xã, phƣờng, thị trấn là đơn vị hành chính cơ sở nên ngân sách cấp xã có tầm quan trọng đặc biệt và cũng có đặc thù riêng: nguồn thu đƣợc khai thác trực tiếp trên địa bàn và nhiệm vụ chi cũng đƣợc bố trí để phục vụ cho mục đích trực tiếp của cộng đồng dân cƣ trong xã mà không thông qua một khâu trung gian nào. Ngân sách xã là cấp ngân sách cơ sở trong hệ thống ngân sách nhà nƣớc, đảm bảo điều kiện tài chính để chính quyền xã chủ động khai thác các thế mạnh về đất đai, phát triển kinh tế, xã hội, xây dựng nông thôn mới, thực hiện các chính sách xã hội, giữ gìn an ninh, trật tự trên địa bàn. 9 Trong quá trình định danh Ngân sách cấp xã, các nhà nghiên cứu đã xem xét từ nhiều góc độ để có cái nhìn chung nhất. Về cơ bản, các nhà nghiên cứu thống nhất cơ bản về việc định danh Ngân sách ở một số nội dung sau: Xét từ nguồn gốc xuất hiện Ngân sách Nhà nƣớc nói chung và Ngân sách xã nói riêng, thì các nhà nghiên cứu đều nhất trí rằng: Sự xuất hiện và tồn tại của Nhà nƣớc và nền kinh tế hàng hóa - tiền tệ đã tạo ra những điều kiện cần và đủ cho Ngân sách nhà nƣớc ra đời và tồn tại. Chừng nào còn tồn tại cả 2 điều kiện trên, thì Ngân sách Nhà nƣớc vẫn còn tồn tại. Xét từ hình thức biểu hiện bề ngoài có thể nhận thấy: Ngân sách xã là toàn bộ các khoản thu chi trong dự toán đã đƣợc Hội đồng nhân dân xã quyết định và thực hiện trong một năm nhằm đảm bảo nguồn tài chính cho chính quyền Nhà nƣớc cấp xã trong quá trình thực hiện các chức năng nhiệm vụ về quản lý kinh tế, xã hội trên địa bàn. Xét từ bản chất: Ngân sách xã là các hệ thống các quan hệ kinh tế giữa chính quyền Nhà nƣớc cấp xã với các chủ thể khác phát sinh trong quá trình phân phối các nguồn tài chính nhằm tạo lập quỹ Ngân sách xã; Trên cơ sở đó mà đáp ứng cho các nhu cầu chi gắn với việc thực hiện các chức năng nhiệm vụ của chính quyền Nhà nƣớc cấp xã. Nhƣ vậy, theo chúng tôi Ngân sách xã là điều kiện tồn tại của hệ thống hành chính Nhà nƣớc cấp xã, đảm bảo về mặt tài chính để các đơn vị hành chính cấp xã thực hiện nhiệm vụ quản lý kinh tế, xã hội trên địa bàn; đồng thời để xây dựng phát triển kinh tế xã hội địa phƣơng, phục vụ lợi ích dân sinh. 1.1.2. Đặc điểm của ngân sách xã - Việc tạo lập và sử dụng quỹ tài chính xã gắn liền với quyền lực của Nhà nƣớc và việc thực hiện các chức năng của Nhà nƣớc, đƣợc Nhà nƣớc tiến hành trên cơ sở những luật lệ nhất định. 10 - Hoạt động của Ngân sách xã luôn gắn chặt với hoạt động của chính quyền nhà nƣớc cấp xã trong quá trình phân phối lợi ích đối với nhà nƣớc cấp trên và các chủ thể khác trong xã hội, đó là sự thể hiện các mặt hoạt động kinh tế - xã hội của chính quyền nhà nƣớc cấp xã, là việc xử lý các quan hệ lợi ích trong xã hội khi chính quyền nhà nƣớc cấp xã tham gia phân phối các nguồn tài chính của quốc gia với Nhà nƣớc cấp trên và các chủ thể khác trong xã hội. - Quản lý Ngân sách xã phải đƣợc quản lý, sử dụng theo một chu trình chặt chẽ và khoa học trên cơ sở luật định. - Các khoản thu, chi của ngân sách xã đƣợc thực hiện theo nguyên tắc không hoàn trả trực tiếp là chủ yếu. - Ngân sách xã vừa là cấp ngân sách trong hệ thống ngân sách nhà nƣớc, vừa là đơn vị sử dụng ngân sách nhà nƣớc. 1.1.3. Vai trò của ngân sách xã Từ việc xác lập đặc điểm cơ bản nhất về ngân sách của xã phần nào thấy đƣợc vai quan trọng của ngân sách đối với việc duy trì hoạt động, điều hành; phát triển kinh tế, xã hội của bộ máy chính quyền địa phƣơng. Vì hệ thống ngân sách Nhà nƣớc là tổng thể các cấp ngân sách có mối quan hệ hữu cơ với nhau trong quá trình thực hiện nhiệm vụ thu, chi của mỗi cấp ngân sách. Để có cái nhìn bao quát, đầy đủ về vai trò của ngân sách xã, chúng tôi tiếp cận từ thƣợng tầng để thấy rõ hơn, đầy đủ hơn và tổng quan nhất từ ngân sách Nhà nƣớc đến ngân sách xã. Trƣớc hết, về mặt bản chất, ngân sách Nhà nƣớc đảm bảo nguồn tài chính cho việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của Nhà nƣớc. Ngân sách Nhà nƣớc là công cụ kinh tế vĩ mô quan trọng của Nhà nƣớc tác động vào nền kinh tế. Ngân sách là nguồn lực đầu tƣ quan trọng, giúp điều chỉnh cơ cấu kinh tế, thúc đẩy quá trình đô thị hoá. Cùng với các công cụ khác hỗ trợ sự hình thành đồng bộ các yếu tố thị trƣờng, khắc phục các thất bại của thị trƣờng, đảm bảo tính công bằng, môi trƣờng kinh doanh lành 11 mạnh và sự phát triển hài hoà giữa các địa phƣơng. Đồng thời, ngân sách Nhà nƣớc đảm bảo nguồn tài chính để nhà nƣớc thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của mình. Chức năng, nhiệm vụ của Nhà nƣớc là nhiều và mang tính quan trọng, ảnh hƣởng lớn đến sự phát triển của đất nƣớc, do vậy để hoàn thành các nhiệm vụ đó thì tài chính là điều kiện không thể thiếu, nó đóng vai trò vô cùng lớn. Đồng thời, tổ chức hệ thống ngân sách Nhà nƣớc gắn bó chặt chẽ với việc tổ chức bộ máy nhà nƣớc và vai trò, vị trí của bộ máy đó trong quá trình phát triển kinh tế xã hội của đất nƣớc theo hiến pháp. Mỗi cấp chính quyền có một cấp ngân sách riêng cung cấp phƣơng tiện vật chất cho cấp chính quyền đó thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình trên vùng lãnh thổ. việc hình thành hệ thống chính quyền nhà nƣớc các cấp là một tất yếu khách quan nhằm thực hiện chức năng, nhiệm vụ của nhà nƣớc trên mọi vùng lãnh thổ của đất nƣớc. Chính vì thế, ngân sách xã cũng đóng vai trò hết sức quan trọng đối với các địa phƣơng cấp xã. Có thể thấy đƣợc ở những vai trò cơ bản: Đóng vai trò là nguồn Ngân sách cơ bản, là phƣơng tiện vật chất giúp chính quyền nhà nƣớc cấp xã thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của mình theo quy định của pháp luật. Ngân sách xã là công cụ để chính quyền nhà nƣớc cấp xã định hƣớng phát triển sản xuất kinh doanh, chuyển dịch và hình thành cơ cấu kinh tế mới tại địa phƣơng, thúc đẩy tăng trƣởng kinh tế theo hƣớng ổn định và bền vững, góp phần giải quyết việc làm, tăng thu nhập cho ngƣời dân. Ngân sách xã tham gia vào quá trình thực hiện chính sách vĩ mô của Nhà nƣớc về kiềm chế lạm phát. 1.2. Quản lý ngân sách cấp xã 1.2.1. Khái niệm Hiện nay, đang tồn tại nhiều cách diễn đạt khác nhau về ngân sách nhà nƣớc nói chung và ngân sách địa phƣơng nói riêng. Tuy nhiên, về cơ bản hệ thống Ngân 12 sách Nhà nƣớc đƣợc hiểu là tổng thể các cấp ngân sách có mối quan hệ hữu cơ với nhau trong quá trình thực hiện nhiệm vụ thu, chi của mỗi cấp ngân sách. Cùng với việc phân cấp về quản lý hành chính và kinh tế, quản lý ngân sách cũng đựơc thực hiện và phù hợp với quản lý kinh tế và hành chính. Phân cấp quản lý ngân sách là việc xác định phạm vi trách nhiệm và quyền hạn của chính quyền Nhà nƣớc ở mỗi cấp trong việc quản lý thu, chi ngân sách nhà nƣớc. Trong phân cấp quản lý ngân sách thì việc phân cấp ngân sách giữa các cấp chính quyền địa phƣơng là quan trọng và cơ bản nhất. Những quy định pháp lý về phân cấp quản lý ngân sách bao gồm những quy phạm pháp luật liên quan đến xác định quyền hạn, nhiệm vụ, của các cấp chính quyền Nhà nƣớc trong việc quản lý điều hành ngân sách. Luật ngân sách nhà nƣớc năm 2002 ở nƣớc ta đã rất quan tâm đến việc phân cấp quản lý ngân sách đặc biệt là phân cấp mối quan hệ giữa các cấp chính quyền trong việc quản lý ngân sách Nhƣ vậy có thể hiểu phân cấp quản lý ngân sách là sự giao trách nhiệm và quyền hạn từ trung ƣơng xuống các cấp chính quyền trong việc quản lý và điều hành ngân sách nhà nƣớc, đảm bảo cho việc các cấp chính quyền có sự tự chủ nhất định về tài chính để thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của mình. 1.2.2. Các nguyên tắc quản lý ngân sách cấp xã 1.2.2.1. Thực hiện đúng các quy định của nhà nước Nguyên tắc quản lý ngân sách cấp xã là thực hiện đúng và đầy đủ các quy định, cơ chế của pháp luật hiện hành. Cơ chế quản lý ngân sách cấp xã là việc triển khai thực hiện các Luật, chế độ, chính sách cũng nhƣ các công cụ quản lý ngân sách cấp xã nhằm giúp cho hoạt động của chính quyền cấp xã đảm bảo tuân thủ theo đúng pháp luật của Nhà nƣớc, công tác quản lý trong lĩnh vực ngân sách và tài chính cấp xã ngày càng hoàn thiện góp phần tích cực vào việc tăng cƣờng và nâng cao chất lƣợng quản lý ngân sách cấp xã trong từng thời kỳ. 13