Tài liệu Luận văn thạc sĩ khoa học địa lý quá trình hình thành phát triển các khu công nghiệp và tác động của nó đến sự phân bố nguồn lao động tỉnh bình dương.

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM TP.HOÀ CHÍ MINH [\ @ [\ VÖÔNG MINH HUØNG QUAÙ TRÌNH HÌNH THAØNH -PHAÙT TRIEÅN CAÙC KHU COÂNG NGHIEÄP VAØ TAÙC ÑOÄNG CUÛA NOÙ ÑEÁN SÖÏ PHAÂN BOÁ NGUOÀN LAO ÑOÄNG TÆNH BÌNH DÖÔNG LUAÄN VAÊN THAÏC SYÕ KHOA HOÏC ÑÒA LYÙ Chuyeân ngaønh : ÑÒA LYÙ – KINH TEÁ – XAÕ HOÄI Khoùa : 12 Maõ soá : 01.07.02 Ngöôøi höôùng daãn khoa hoïc: PGS.TS. NGUYEÃN KIM HOÀNG TP. HOÀ CHÍ MINH, THAÙNG - 2002 CAÙC CHÖÕ VIEÁT TAÉT CNKT Coâng nhaân kyõ thuaät CCKT Cô caáu kinh teá CN-XD Coâng nghieäp xaây döïng CNH Coâng nghieäp hoùa DV Dòch vuï GDP Toång saûn phaåm noäi ñòa GNP Toång saûn phaåm quoác daân HÑH Hieän ñaïi hoùa HDI Chæ soá phaùt trieån con ngöôøi HÑKT Hoaït ñoäng kinh teá KCN Khu coâng nghieäp LÑ Lao ñoäng NLN Noâng-Laâm-Ngö MSDC Möùc soáng daân cö ÑH vaø CÑ Ñaïi hoïc vaø Cao ñaúng TNBQ Thu nhaäp bình quaân TP.HCM Thaønh phoá Hoà Chí Minh UBND UÛy ban Nhaân daân XÑGN Xoùa ñoùi giaûm ngheøo Lôøi Caûm Ôn # " Taùc giaû luaän vaên xin baøy toû loøng kính troïng vaø bieát ôn saâu saéc ñeán thaày höôùng daãn khoa hoïc PGS. TS. Nguyeãn Kim Hoàng, Phoù Hieäu tröôûng Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm TP.Hoà Chí Minh, ñaõ taän taâm höôùng daãn, chæ baûo taän tình trong suoát quaù trình hoaøn thaønh ñeà taøi nghieân cöùu. Xin chaân thaønh caûm ôn Ban Giaùm Hieäu, Phoøng Khoa hoïc Coâng ngheä sau Ñaïi Hoïc, Khoa Ñòa lyù Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm TP.Hoà Chí Minh ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi trong vieäc hoïc taäp, trang bò kieán thöùc ñeå taùc giaûi coù theå hoaøn thaønh luaän vaên. Xin chaân thaønh caûm ôn Ban Giaùm ñoác KTX Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm TP.Hoà Chí Minh, caùc thaày coâ giaùo trong toå quaûn lyù SV ñaõ nhieät tình giuùp ñôõ, taïo ñieàu kieän hoaøn thaønh luaän vaên. Taùc giaû xin chaân thaønh caûm ôn ñeán caùc cô quan: Sôû NN vaø PTNT, Sôû Taøi Nguyeân vaø Moâi Tröôøng, Sôû Keá Hoaïch & Ñaàu Tö, Cuïc Thoáng Keâ, Sôû Coâng Nghieäp, Sôû Thöông Binh Lao Ñoäng Xaõ Hoäi, Ban Quaûn Lyù caùc khu coâng nghieäp Bình Döông, Toå chöùc Chính quyeàn tænh Bình Döông... ñaõ giuùp ñôõ nhieät tình, cung caáp taøi lieäu, soá lieäu, cho pheùp taùc giaû ñöôïc tham khaûo nhieàu tö lieäu quyù baùu, höõu ích ñeå hoaøn thaønh luaän vaên naøy. Taùc giaû chaân thaønh caûm ôn caùc baïn beø, ñoàng nghieäp gaàn xa, gia ñình vaø nhöõng ngöôøi thaân ñaõ ñoäng vieân, giuùp ñôõ taùc giaû trong quaù trình nghieân cöùu vaø hoaøn thaønh luaän vaên. Taùc Giaû Luaän Vaên VÖÔNG MINH HUØNG MÔÛ ÑAÀU I. LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI: Bình Döông laø moät tænh thuoäc vuøng Ñoâng Nam Boä vaø laø moät trong boán tænh naèm trong vuøng phaùt trieån kinh teá troïng ñieåm phía Nam. Bình Döông coù vò trí ñòa lyù heát söùc thuaän lôïi, laø cöûa ngoõ phía Baéc TP.Hoà Chí Minh, noái lieàn vôùi Quoác loä 13, Quoác loä 14, Quoác loä 1A, Ñöôøng saét Xuyeân AÙ. Ñaây laø ñieàu kieän heát söùc thuaän lôïi cho vieäc phaùt trieån coâng nghieäp. Naèm caïnh TP.Hoà Chí Minh, moät trung taâm kinh teá thöông maïi – coâng nghieäp vaø khoa hoïc kyõ thuaät, neân Bình Döông deã daøng thu huùt nguoàn voán, nhaân löïc – khoa hoïc kyõ thuaät, ñoàng thôøi laïi söû duïng ñöôïc haàu heát caùc cô sôû haï taàng saün coù cuûa TP.Hoà Chí Minh nhö: saân bay, beán caûng ñöôøng boä. Baûn thaân Bình Döông coù heä thoáng giao thoâng voâ cuøng thuaän lôïi. Hôn nöõa, ñaát ñai Bình Döông khoâng phaûi laø loaïi ñaát coù giaù trò veà maët noâng nghieäp, coù neàn vöõng, chi phí xaây döïng reû hôn caùc tænh trong vuøng. Ñaëc bieät, Bình Döông laø tænh coù chính saùch thoâng thoaùng, deã thu huùt ñaàu tö trong vaø nöôùc ngoaøi. Trong nhöõng naêm qua, vaän duïng ñöôøng loái ñoåi môùi ñuùng ñaén cuûa Ñaûng vôùi caùch daùm nghó, daùm laøm neân kinh teá Bình Döông coù toác ñoä phaùt trieån khaù cao, ñaëc bieät laø trong lónh vöïc phaùt trieån coâng nghieäp vaø xaây döïng. Vôùi chính saùch thu huùt ñaàu tö thoâng thoaùng, taïo moâi tröôøng ñaàu tö thuaän lôïi, Bình Döông coù baûy khu coâng nghieäp hoaït ñoäng, nhieàu khu coâng nghieäp khaùc cuõng ñaõ ñöôïc pheâ duyeät vaø ñang ñöôïc xaây döïng haï taàng kyõ thuaät, thu huùt nhieàu döï aùn ñaàu tö trong vaø ngoaøi nöôùc. Vôùi söï hình thaønh caùc khu coâng nghieäp ñaõ xaûy ra quaù trình ñoâ thò hoùa, vaø noâng thoân cuûa tænh ñoåi thay töøng ngaøy. Noù taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán söï phaân boá daân cö vaø nguoàn lao ñoäng cuûa tænh. Xuaát phaùt töø nhöõng lyù do treân, taùc giaû choïn ñeà taøi treân nhaèm goùp phaàn vaøo vieäc ñaùnh giaù toác ñoä, nhöõng maët khoù khaên, maët thuaän lôïi trong vieäc phaùt trieån caùc khu coâng nghieäp hieän nay treân ñòa baøn cuûa tænh cuõng nhö tìm hieåu nhöõng qui luaät cuûa noù taùc ñoäng ñeán söï phaân boá daân cö vaø lao ñoäng cuûa tænh. Ñoàng thôøi, taùc giaû cuõng ñaõ tham khaûo moät soá caùc chính saùch vaø ñöa ra giaûi phaùp phaùt trieån nguoàn nhaân löïc coâng nghieäp cuûa tænh Bình Döông. MUÏC ÑÍCH VAØ NHIEÄM VUÏ NGHIEÂN CÖÙU: II. 1. Muïc tieâu cuûa ñeà taøi: Phaân tích ñöôïc nhöõng öu ñieåm vaø haïn cheá cuûa tænh Bình Döông veà söï hình thaønh vaø phaùt trieån caùc khu coâng nghieäp ñeå naém baét xu theá cuûa söï phaùt trieån caùc khu coâng nghieäp. − Phaùt trieån cuûa caùc khu coâng nghieäp taùc ñoäng ñeán söï phaân boá daân cö vaø lao ñoäng cuûa tænh. − Moät soá chính saùch vaø giaûi phaùp nhaèm naâng cao hieäu quaû hoaït ñoäng cuûa caùc khu coâng nghieäp vaø phaùt trieån nguoàn lao ñoäng cuûa tænh. 2. Nhieäm vuï nghieân cöùu: − Nhöõng taùc ñoäng cuûa söï hình thaønh caùc khu coâng nghieäp vaø aûnh höôûng cuûa noù ñeán söï phaân boá nguoàn lao ñoäng cuûa tænh. − Ñaùnh giaù laïi maët ñöôïc vaø chöa ñöôïc ñeå ñeà xuaát nhöõng phöông aùn toái öu vaø caùc giaûi phaùp ñeå naâng cao hieäu quaû hoaït ñoäng cuûa neàn kinh teá, taïo moâi tröôøng kinh teá thuaän lôïi cho söï phaùt trieån nguoàn nhaân löïc. III. GIÔÙI HAÏN VAØ PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU: − Ñeà taøi ñi saâu veà vieäc phaân tích quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån caùc khu coâng nghieäp cuûa tænh Bình Döông, taùc ñoäng cuûa noù ñeán söï phaân boá daân cö vaø nguoàn lao ñoäng cuûa tænh Bình Döông. − Ñeà taøi nghieân cöùu söï hình thaønh töø naêm 1993 ñeán nay, ñaëc bieät laø taäp trung ñaùnh giaù veà lôïi theá cuûa tænh vaø nhöõng chuû tröông xaây döïng khu coâng nghieäp vaø taùc ñoäng cuûa noù ñeán söï phaân boá daân cö. Caùc taøi lieäu ñeàu caäp nhaät ñeán naêm 2003. IV. LÒCH SÖÛ NGHIEÂN CÖÙU VAÁN ÑEÀ: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån caùc khu coâng nghieäp laø vaán ñeà thôøi söï noùng boûng ñaõ loâi cuoán nhieàu taùc giaû, chuyeân gia quan taâm nghieân cöùu: − Naêm 1995, PGS. Nguyeãn Vaên Thaùi ñaõ ñöa ra coâng trình Nghieân cöùu ñaùnh giaù toaøn boä khu cheá xuaát ôû Vieät Nam. Leâ Vaên Ninh ñöa ra coâng trình Nghieân cöùu söï hình thaønh vaø phaùt trieån caùc khu coâng nghieäp taäp trung ôû Vieät Nam. Taùc giaû ñaõ phaân tích nhöõng luaän cöù khoa hoïc hình thaønh vaø phaùt trieån caùc quan ñieåm cuõng nhö nghieân cöùu laäp qui hoaïch phaùt trieån caùc khu coâng nghieäp, khu cheá xuaát ôû Vieät Nam. Naêm 2002, coù coâng trình bieân soaïn cuûa Boä Keá hoaïch vaø Ñaàu tö, cô quan ñaïi dieän phía Nam xuaát baûn Khu cheá xuaát vaø khu coâng nghieäp ôû caùc tænh phía Nam. Thôøi baùo Kinh teá Saøi Goøn thaùng 12/2002 ñaõ cho ra Kyû yeáu khu coâng nghieäp- khu cheá xuaát Vieät Nam. Caùc quyeån saùch naøy ñaõ giôùi thieäu chi tieát vaø ñaëc tröng cô baûn cuûa töøng khu coâng nghieäp, lieät keâ caùc döï aùn ñaàu tö phaân chia theo ngaønh, vuøng vaø quoác gia. − Baûn baùo caùo toång hôïp: Ñònh höôùng chuyeån dòch cô caáu noäi boä caùc ngaønh kinh teá, vuøng kinh teá phía Nam, thaùng 4/2002, chuû nhieäm ñeà taøi TS. Traàn Du Lòch. PGS. TS. Ñaëng Vaên Phan vaø caùc thaønh vieân ñeà taøi naøy phaân tích hieän traïng chuyeån dòch cô caáu kinh teá vuøng troïng ñieåm phía Nam, ñaùnh giaù vaán ñeà toàn taïi ñoái vôùi söï phaùt trieån vuøng kinh teá troïng ñieåm phía Nam. − Ñeà taøi nghieân cöùu caáp Boä: Caùc khu coâng nghieäp, khu cheá xuaát Vieät Nam – Hieäu quaû hoaït ñoäng vaø xu höôùng phaùt trieån, thaùng 5/2004, chuû nhieäm ñeà taøi Thaïc só Leâ Thò Höông. V. MOÄT SOÁ QUAN ÑIEÅM VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU: 1. Heä quan ñieåm nghieân cöùu: 1.1. Quan ñieåm heä thoáng: Trong quaù trình coâng nghieäp hoùa vaø hieän ñaïi hoùa, söï taùc ñoäng cuûa caùch maïng khoa hoïc kyõ thuaät – coâng ngheä cuøng vôùi ñoøi hoûi taêng tröôûng kinh teá nhanh vaø beàn vöõng. Haàu heát caùc quoác gia hieän nay ñeàu quan taâm ñaëc bieät veà vieäc tìm kieám nhöõng caùch thöùc vaø giaûi phaùp phaùt huy hieäu quaû tieàm naêng nguoàn löïc cuûa con ngöôøi. Do vaäy, khi xem xeùt toång theå caùc heä thoáng trong moái quan heä kinh teá - xaõ hoäi trong quaù trình phaùt trieån, chaát löôïng nguoàn nhaân löïc caøng cao thì quaù trình hình thaønh vaø chuyeån dòch cô caáu kinh teá theo höôùng phaùt trieån maïnh meõ hôn. 1.2. Quan ñieåm toång hôïp laõnh thoå: Khi nghieân cöùu vaán ñeà phaùt trieån caùc khu coâng nghieäp Bình Döông, ta khoâng chæ taùch rôøi vaán ñeà taùc ñoäng cuûa noù trong vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån caùc vuøng kinh teá troïng ñieåm phía Nam vaø caùc khu coâng nghieäp quoác gia vì noù coù moái quan heä höõu cô trong cô caáu toång hôïp laõnh thoå caû nöôùc, laø moät moái quan heä toång hoøa vì söï thay ñoåi cuûa yeáu toá naøy seõ daãn ñeán söï thay ñoåi yeáu toá khaùc. 1.3. Quan ñieåm lòch söû – vieãn caûnh: Quan ñieåm naøy ñöôïc theå hieän roõ neùt nhaát laø khi söï phaùt trieån caùc khu coâng nghieäp vaø söï phaân boá laïi vaán ñeà nhaân söï vaø nguoàn lao ñoäng, noù laø maét xích cuûa heä quaû trong quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai. Ñaây laø vaán ñeà ñòa lyù – lòch söû ta phaûi naém baét nhöõng tö lieäu quaù khöù vaø hieän taïi seõ laøm roõ ñöôïc baûn chaát cuûa vaán ñeà nghieân cöùu. Vì vaäy, khi nghieân cöùu nguoàn lao ñoäng, neáu ñöùng treân quan ñieåm lòch söû ngöôøi nghieân cöùu môùi coù söï phaûn aùnh khaùch quan, coù caùi nhìn saâu saéc môùi xaùc ñònh ñöôïc chính xaùc caùc nguyeân nhaân, hieän töôïng, quaù trình phaùt trieån vaø phaân boá lao ñoäng theo thôøi gian. 1.4. Quan ñieåm sinh thaùi vaø phaùt trieån beàn vöõng: Vôùi quan ñieåm naøy cho pheùp ta huy ñoäng cao nhaát veà khaû naêng caùc nguoàn nhaân löïc. Tröôùc heát laø noäi löïc ñeå khai thaùc coù hieäu quaû tieàm naêng vaø lôïi theá cuûa vuøng. Ñoàng thôøi, taêng cöôøng söï phoái hôïp, lieân keát vôùi caùc ñòa phöông ñeå phaùt huy söùc maïnh toång hôïp ñeå nhaèm taïo söï oån ñònh vaø beàn vöõng treân cô sôû baûo veä moâi tröôøng, giöõ vöõng an ninh, quoác phoøng vaø traät töï an toaøn xaõ hoäi. 2. Phöông phaùp nghieân cöùu: 2.1. Phöông phaùp ñònh tính: Khaûo saùt thöïc ñòa vaø thu thaäp thoâng tin cô sôû, taùc giaû ñaõ ñeán taän nôi caùc khu coâng nghieäp, khu daân cö vaø keát hôïp khaûo saùt caùc phöông tieän giao thoâng vaän taûi, nhöõng ñieàu kieän xaây döïng haï taàng cô sôû. 2.2. Phöông phaùp ñònh löôïng: • Phöông phaùp thoáng keâ. • Phöông phaùp phoûng vaán caùc chuyeân gia, nhaø quaûn lyù. 2.3. Phöông phaùp baûn ñoà, bieåu ñoà vaø ñoà thò: Ñaây laø phöông phaùp ñaëc thuø cuûa khoa hoïc Ñòa Lyù. Caùc baûn ñoà trong ñeà taøi cho pheùp ta bieát keát quaû nghieân cöùu seõ raát höõu duïng trong vieäc phaân tích, so saùnh, caùc vaán ñeà nghieân cöùu ñöôïc theå hieän moät caùch sinh ñoäng hôn. Caùc baûn ñoà trong ñeà taøi ñöôïc thaønh laäp treân cô sôû phaàn meàm Mapinfo 7.5 vaø Arview 3.1. 2.4. Phöông phaùp thoângkeâ, phaân tích vaø so saùnh Ñeå nghieân cöùu ñeà taøi, taùc giaû ñaõ khai thaùc toái ña vaø coù hieäu quaû ñoái vôùi nhöõng soá lieäu thoáng keâ ñaõ ñöôïc coâng boá, phaàn lôùn laø nhöõng tö lieäu veà söï hình thaønh caùc khu coâng nghieäp, quaù trình phaùt trieån vaø tình hình phaân boá daân cö qua caùc thôøi kyø baèng phöông phaùp thoáng keâ vaø phaân tích ta seõ so saùnh vaø phaân tích tìm ra haøng loaït nhöõng moái quan heä ñeå tìm ra nguyeân nhaân vaø keát luaän hoaëc coù nhöõng döï ñoaùn trong töông lai . 2.5. Phöông phaùp thöïc ñòa Ñaây laø phöông phaùp heát söùc caàn thieát trong vieäc nghieân cöùu caùc vaán ñeà ñòa lyù kinh teá –xaõ hoäi . Trong quaù trình thöïc hieän ñeà taøi chuùng toâi ñaõ ñeán tham quan thöïc teá caùc khu coâng nghieäp vaø khu daân cö cuûa tænh nhaèm thaåm ñònh nhöõng tö lieäu vaø nguoàn thoâng tin maø mình thu thaäp ñöôïc Chöông 1 CÔ SÔÛ LYÙ LUAÄN VEÀ QUAÙ TRÌNH HÌNH THAØNH & PHAÙT TRIEÅN CAÙC KHU COÂNG NGHIEÄP VAØ SÖÏ PHAÂN BOÁ NGUOÀN LAO ÑOÄNG µ¸ I. CÔ SÔÛ LYÙ LUAÄN VEÀ KHU COÂNG NGHIEÄP: 1. Khaùi nieäm veà khu coâng nghieäp: 1.1. Taäp trung coâng nghieäp theo khoâng gian laø gì? Taäp trung coâng nghieäp theo khoâng gian laø hình thaùi toå chöùc khoâng gian coâng nghieäp khaùch quan xuaát phaùt töø baûn chaát hoaït ñoäng cuûa ngaønh, ñöôïc theå hieän ôû hai maët: qui moâ xí nghieäp ngaøy caøng lôùn, maät ñoä xí nghieäp ngaøy caøng cao. Quaù trình naøy, ngoaøi vieäc taïo ra caùc loaïi hình xí nghieäp hieän ñaïi, qui moâ lôùn, coøn laøm xuaát hieän heä thoáng caùc khoâng gian coâng nghieäp vôùi nhöõng caáp ñoä khaùc, nhöõng phaân hoùa laõnh thoå maïnh meõ veà qui moâ vaø cöôøng ñoä kinh teá noùi chung; caùc doøng chaûy saûn phaåm cuõng trôû neân môû roäng, nhanh choùng hôn giöõa caùc khoâng gian kinh teá - xaõ hoäi. Toå chöùc khoâng gian coâng nghieäp laø quaù trình löïa choïn vò trí phaân boá, ñoàng thôøi thieát laäp caùc moái lieân keát kinh teá – xaõ hoäi lieân ngaønh, lieân vuøng vaø quoác teá cho caùc ngaønh coâng nghieäp. Vieäc toå chöùc naøy phaûi ñaûm baûo phuø hôïp giöõa ñaëc ñieåm kinh teá- kyõ thuaät ngaønh coâng nghieäp vôùi nguoàn löïc phaùt trieån cuûa töøng vuøng, töøng böôùc nhaèm taän duïng toát nhaát nhöõng nguoàn löïc vaø toái thieåu hoùa caùc chi phí saûn xuaát – kinh doanh. 1.2. Tính khaùch quan cuûa quaù trình taäp trung coâng nghieäp theo khoâng gian: Taäp trung coâng nghieäp theo khoâng gian xuaát phaùt töø baûn chaát hoaït ñoäng cuûa ngaønh coâng nghieäp. Ngaønh coâng nghieäp taùc ñoäng vaøo caùc vaät theå “voâ sinh” ñoù laø caùc Noâng – Laâm – Ngö saûn ñaõ ñöôïc thu hoaïch, caùc loaïi khoaùn saûn khoâng coù söï soáng, caùc loaïi saûn phaåm haàu heát coù theå thaùo raùp hoaëc ñaõ cheá bieán. Ñaëc ñieåm naøy giuùp ngaønh coâng nghieäp ít phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän töï nhieân, coù theå toå chöùc theo khoâng gian linh hoaït hôn, gaén vôùi nhöõng yeáu toá saûn xuaát quan troïng hoaëc thò tröôøng tieâu thuï, khaû naêng ruùt ngaén thôøi gian saûn xuaát, mau thu hoài voán. Maët khaùc, noù laïi phuï thuoäc vaøo quaù trình saûn xuaát coâng nghieäp. Ñaây laø quaù trình kyõ thuaät, khaùc vôùi noâng nghieäp laø quaù trình sinh hoïc - kyõ thuaät, ñeå taïo ra saûn phaåm chaát löôïng, giaù thaønh reû, saûn xuaát coâng nghieäp phaûi tuaân thuû theo qui trình coâng ngheä tieân tieán ñeå ñaùp öùng nhu caàu tieát kieäm chi phí, ñaït hieäu quaû kinh teá vaø coøn nhaèm baûo veä moâi tröôøng, khaéc phuïc tröôøng hôïp khan hieám taøi nguyeân vaø oâ nhieãm. Nhö vaäy, taäp trung theo khoâng gian vöøa laø khaû naêng, vöøa laø nhu caàu khaùch quan trong quaù trình phaùt trieån coâng nghieäp. Chính ñieàu naøy khieán taäp trung hoùa trong coâng nghieäp ngaøy caøng cao vaø trôû neân ñaëc thuø rieâng cuûa ngaønh, ñaëc bieät laø khaû naêng taäp hôïp, haáp daãn nhöõng ngaønh ngheà khaùc, hoäi tuï daân cö vaø kieán laäp ñoâ thò. Khu coâng nghieäp theo quan nieäm cuûa ñòa lyù Xoâ Vieát laø hình thöùc toå chöùc laõnh thoå coâng nghieäp nhöng chöa thaät söï thoáng nhaát veà noäi dung vaø nhöõng ñaëc tröng chuû yeáu. Caùc nhaø khoa hoïc cuûa Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Matxcôva ñöa moät vaøi ñònh nghóa sau: − Khu coâng nghieäp laø söï keát hôïp theo laõnh thoå cuûa nhöõng ñieåm coâng nghieäp ôû gaàn nhau, ñöôïc qui tuï veà moät hay moät vaøi trung taâm coâng nghieäp vaø bò chi phoái bôûi caùc nhaân toá phaân boá coâng nghieäp ñoàng nhaát. − Moät ñònh nghóa khaùc cho raèng khu coâng nghieäp laø söï taäp hôïp theo laõnh thoå cuûa nhöõng ñieåm coâng nghieäp, taïo thaønh söï thoáng nhaát kinh teá vaø neàn taûng laø caùc ngaønh coâng nghieäp lôùn coù yù nghóa toaøn quoác vaø caùc ngaønh phuïc vuï coù lieân quan (Iu. Xautxkin, 1981). 2. Caùc ñònh nghóa vaø nhöõng ñaëc tröng cuûa khu coâng nghieäp: BAÛNG 1: CAÙC THUAÄT NGÖÕ ÑOÀNG NGHÓA VÔÙI KHU COÂNG NGHIEÄP − Industrial Estates − Industrial Parks − Industrial Zones − Industrial Cluster − Industrial Processing Zones − Export Processing Zones − Business Parks − Science and Research Parks − High-tech-centers − Bio-technology Parks − Eco-industrial Parks Nguoàn: Quaûn lyù moâi tröôøng caùc KCN INFOTERRA. 2000 Hieän nay, phaàn lôùn caùc taøi lieäu nghieân cöùu veà khu coâng nghieäp ôû Vieät Nam ñeàu söû duïng ñònh nghóa trích töø qui cheá khu coâng nghieäp, khu cheá xuaát, khu coâng nghieäp cao ñöôïc ban haønh cuøng Nghò ñònh 36/CP ngaøy 24/04/1997. Khu coâng nghieäp laø khu taäp trung caùc doanh nghieäp khu coâng nghieäp chuyeân saûn xuaát haøng coâng nghieäp vaø thöïc hieän caùc dòch vuï cho saûn xuaát coâng nghieäp, coù ranh giôùi ñòa lyù xaùc ñònh, khoâng coù daân cö sinh soáng, do Chính phuû hoaëc Thuû töôùng quyeát ñònh thaønh laäp. Trong khu coâng nghieäp coù theå coù doanh nghieäp cheá xuaát. Ñònh nghóa naøy thaät ra chæ nhaèm phuïc vuï cho coâng taùc quaûn lyù, giuùp caùc ban quaûn lyù khu coâng nghieäp vaø nhöõng cô quan chöùc naêng coù lieân quan phaân bieät khu coâng nghieäp vôùi ñoái töôïng khaùc veà maët hình thöùc vaø qui cheá. Theo ñònh nghóa ñôn giaûn cuûA PEDDLE (1993): “Khu coâng nghieäp laø moät khoaûng ñaát töông ñoái roäng chia nhieàu loâ vaø ñöôïc xaây döïng haï taàng, trong ñoù caùc xí nghieäp deã daøng löïa choïn ñòa ñieåm phaùt trieån, thoáng nhaát söû duïng haï taàng vaø höôûng nhöõng lôïi theá vò trí lieàn keà nhau”(1). (1) Theo INFOTERRA, quaûn lyù moâi tröôøng caùc khu coâng nghieäp, Tr. 3-5, 2000. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, khu coâng nghieäp ñöôïc chuù troïng vaø coù quaûn lyù rieâng, vì ñöôïc xem nhö moät ñoái töôïng quy hoaïch phaùt trieån coâng nghieäp, duøng ñeå ñoùn ñaàu xu theá taäp trung coâng nghieäp trong quaù trình coâng nghieäp hoùa. Boä phaän daân cö bao goàm nhaø ôû cho ngöôøi lao ñoäng vaø nhöõng haï taàng xaõ hoäi thieát yeáu ñeàu phaûi ñöôïc xem nhö laø moät trong nhöõng thaønh phaàn cô baûn cuûa khu coâng nghieäp, cho neân quy hoaïch phaùt trieån caùc khu coâng nghieäp phaûi keát hôïp quy hoaïch laïi caùc ñieåm vaø cuïm daân cö cuøng vôùi haï taàng xaõ hoäi keøm theo. Toùm laïi, coù theå ñònh nghóa khu coâng nghieäp nhö sau: Khu coâng nghieäp laø ñòa baøn taäp trung coâng nghieäp töông ñoái thuaän lôïi nhöng khoâng lôùn laém, caùc hoaït ñoäng trong khu coâng nghieäp chuyeân saûn xuaát haøng coâng nghieäp vaø thöïc hieän nhöõng dòch vuï saûn xuaát coâng nghieäp, coù theå coù nhöõng lieân keát kinh teá - kyõ thuaät vôùi nhau, thoáng nhaát söû duïng haï taàng saûn xuaát vaø haï taàng xöû lyù chaát thaûi (neáu coù). Ñoàng thôøi phaùt trieån moät soá haï taàng xaõ hoäi do daân cö ngaøy caøng gia taêng(1). 3. Phaân bieät khu coâng nghieäp vôùi nhöõng khoâng gian coâng nghieäp khaùc: Quaù trình taäp trung coâng nghieäp thöôøng taïo ra nhöõng khoâng gian coâng nghieäp ñaëc thuø coù quy moâ, möùc ñoä lieân keát vaø tính ña daïng trong caùch khaùc nhau. Coù theå phaân bieät 4 möùc ñoä cô baûn töø thaáp ñeán cao nhö sau: BAÛNG 2: Daûi coâng nghieäp Trung taâm coâng nghieäp Khu coâng nghieäp Ñieåm coâng nghieäp (1) Caùc khu coâng nghieäp, khu cheá xuaát Vieät Nam – Hieäu quaû hoaït ñoäng vaø xu höôùng phaùt trieån, Thaïc só Leâ Thò Höông, thaùng 5/2004. 3.1. Ñieåm coâng nghieäp: Ñieåm coâng nghieäp laø möùc taäp trung thaáp nhaát trong toå chöùc khoâng gian coâng nghieäp, bao goàm moät vaøi xí nghieäp lieàn keà nhau, gaén vôùi moät ñieåm daân cö, phaân boá gaàn nguyeân lieäu hoaëc thò tröôøng tieâu thuï, khoâng nhaát thieát phaûi coù haï taàng rieâng. Trong ñieåm coâng nghieäp khoâng coù nhöõng lieân heä saûn xuaát, neáu coù cuõng raát loûng leûo. Ñieåm coâng nghieäp laø haït nhaân taïo ra nhöõng cuïm kinh teá-xaõ hoäi ôû noâng thoân, giuùp taän duïng nguoàn nguyeân lieäu noâng-laâm-ngö saûn, lao ñoäng,... vaø ñaùp öùng kòp thôøi caùc nhu caàu trong saûn xuaát, ñaëc bieät laø saûn xuaát noâng nghieäp hoaëc ñôøi soáng taïi choã. 3.2. Khu coâng nghieäp (hay caùch hieåu tröôùc ñaây laø cuïm coâng nghieäp): Khu coâng nghieäp coù quy moâ taäp trung trung bình, bao goàm moät soá ñieåm coâng nghieäp phaùt trieån gaàn nhau; thoáng nhaát söû duïng maïng löôùi haï taàng, coù theå coù nhöõng lieân heä saûn xuaát nhaát ñònh giöõa caùc xí nghieäp. Hình thaùi taäp trung naøy cho pheùp söû duïng hieäu quaû hôn maïng löôùi haï taàng vaø caùc nguoàn löïc quan troïng khaùc. Trong nhöõng ñieàu kieän khoâng thuaän lôïi laém veà dieän tích maët baèng, haï taàng, lao ñoäng, voán ñaàu tö,... khu coâng nghieäp chæ laø haït nhaân taïo neân hoaëc laøm taêng toác coâng nghieäp hoùa caùc ñoâ thò nhoû ôû vuøng noâng nghieäp, nhö thò traán, thò töù,... Nhöng neáu dieän tích maët baèng coù khaû naêng môû roäng, caùc ñieàu kieän haï taàng, lao ñoäng, voán coù theå taêng cöôøng; ñaëc bieät laø vò trí tieáp caän deã daøng vôùi caùc trung taâm tieâu thuï lôùn (ngoaïi thaønh cuûa thaønh phoá lôùn, treân ñòa baøn cuûa thaønh phoá loaïi vöøa coøn nhieàu dieän tích döï tröõ, gaàn truïc hoaëc trung taâm giao thoâng quan troïng cuûa quoác gia), khu coâng nghieäp seõ laø haït nhaân taïo ra hoaëc laøm taêng toác coâng nghieäp hoùa caùc thaønh phoá loaïi vöøa nhö thò xaõ, thaønh phoá thuoäc tænh, caùc vaønh ñai ngoaïi thaønh; moät soá khu coâng nghieäp phaùt trieån lieàn keà nhau, taïo neân nhöõng trung taâm coâng nghieäp quan troïng, hoaëc cao hôn nöõa. 3.3. Trung taâm coâng nghieäp: Trung taâm coâng nghieäp laø hình thöùc taäp trung coâng nghieäp coù trình ñoä cao, phaùt trieån treân ñòa baøn cöïc kyø thuaän lôïi veà vò trí ñòa lyù vaø nhöõng nguoàn löïc phaùt trieån khaùc. Caùc ñôn vò ñöôïc taäp trung coù nhöõng lieân heä taát yeáu veà kinh teá-kyõ thuaät, gaén lieàn vôùi nhöõng ñoâ thò vöøa vaø lôùn, ña daïng vaø hieän ñaïi trong caùc loaïi hình dòch vuï. Moãi trung taâm coâng nghieäp coù theå goàm moät soá khu vaø ñieåm coâng nghieäp lieàn keà nhau, coù nhöõng xí nghieäp lôùn mang tính “haït nhaân”, taùc ñoäng ñeán xung quanh, bieåu thò xu höôùng chuyeân moân hoùa noùi chung cuûa toaøn trung taâm. 3.4. Daûi coâng nghieäp: Daûi trong nghieäp laø keát quaû taäp trung cao ñoä caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp vaø dòch vuï trong quaù trình coâng nghieäp hoùa, ñoâ thò hoùa. Daûi coâng nghieäp thöôøng bao goàm moät soá trung taâm coâng nghieäp, xen keõ nhieàu khu vaø ñieåm coâng nghieäp lieàn keà nhau, trong ñoù coù nhöõng xí nghieäp quy moâ lôùn mang taàm côõ quoác teá. Daûi coâng nghieäp laø haït nhaân taïo ra nhöõng thaønh phoá cöïc lôùn, caùc chuoãi ñoâ thò (urban agglomeration), hoaëc vuøng ñoâ thò (urban region), hay khu vöïc ñoâ thò (urban area). Qui moâ taäp trung naøy hieän nay boäc loä nhieàu vaán ñeà phöùc taïp, aûnh höôûng tieâu cöïc caû veà kinh teá, xaõ hoäi, moâi tröôøng, laãn quoác phoøng; do vaäy chính phuû caùc nöôùc thöôøng khoáng cheá khoâng cho phaùt trieån. II. TOÅNG QUAN CAÙC LYÙ THUYEÁT PHAÙT TRIEÅN VAØ TOÅ CHÖÙC KHOÂNG GIAN COÂNG NGHIEÄP: Quy luaät phaùt trieån vaø toå chöùc khoâng gian caùc khu coâng nghieäp khoâng naèm ngoaøi quy luaät phaùt trieån vaø toå chöùc khoâng gian coâng nghieäp noùi chung. Treân theá giôùi, coù nhieàu lyù thuyeát veà phaùt trieån vaø toå chöùc khoâng gian coâng nghieäp; trong ñoù, moät soá quan ñieåm döïa chuû yeáu vaøo nhöõng nhaân toá khaùch quan gaén lieàn vôùi cô caáu nguoàn löïc noäi sinh laãn ngoaïi tuï cuûa töøng vuøng, töøng quoác gia vaø ñaëc ñieåm kinh teá-kyõ thuaät cuï theå cuûa töøng ngaønh coâng nghieäp; nhöõng quan ñieåm coøn laïi ñaët neàn taûng vaøo haønh vi cuûa nhaø ñaàu tö. Maët khaùc, khoâng gian coâng nghieäp laø moät boä phaän quan troïng cuûa khoâng gian kinh teá-xaõ hoäi, quaù trình toå chöùc khoâng gian coâng nghieäp laø quaù trình coù aûnh höôûng quyeát ñònh ñeán toaøn boä quaù trình toå chöùc khoâng gian kinh teá-xaõ hoäi, nhöng ñoàng thôøi cuõng chòu taùc ñoäng töø caùc quaù trình toå chöùc khoâng gian caùc lónh vöïc khaùc. Nhö vaäy, caùc khaùi nieäm chung veà khoâng gian kinh teáxaõ hoäi, veà toå chöùc khoâng gian kinh teá-xaõ hoäi cuõng laø nhöõng lyù luaän caàn thieát khi xem xeùt ñeán cô sôû lyù thuyeát phaùt trieån vaø toå chöùc khoâng gian coâng nghieäp. 1. Khaùi nieäm khoâng gian kinh teá-xaõ hoäi vaø toå chöùc khoâng gian kinh teáxaõ hoäi: 1.1. Khoâng gian kinh teá-xaõ hoäi: Laø moät boä phaän laõnh thoå coù khaû naêng cung caáp nhöõng nguoàn löïc phaùt trieån, choïn loïc caùc hoaït ñoäng kinh teá-xaõ hoäi thoâng qua nhöõng quan heä phaân boá, nhöõng lieân keát kinh teá lieân ngaønh, lieân vuøng vaø quoác teá. Döôùi goùc ñoä toå chöùc khoâng gian, ngöôøi ta thöôøng xem khoâng gian kinh teá-xaõ hoäi laø moät tröôøng löïc (gioáng nhö caùc tröôøng löïc trong vaät lyù hoïc), vôùi 3 thaønh phaàn sau ñaây: − Trung taâm kinh teá-xaõ hoäi (coøn goïi laø cöïc hay nuùt phaùt trieån): laø nôi coù nhieàu nguoàn löïc thuaän lôïi, taäp trung daân cö ñoâng ñuùc, caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp cheá bieán vaø dòch vuï phaùt trieån hôn caû. Ñaây laø boä phaän taïo ra caùc löïc lieân keát kinh teá-xaõ hoäi, hay coøn ñöôïc goïi ngaén goïn laø boä phaän taïo löïc. − Haønh lang phaùt trieån: laø nôi dieãn ra caùc doøng lieân keát kinh teá-xaõ hoäi giöõa caùc rung taâm. Thöïc chaát ñaây chính laø maïng löôùi haï taàng, bao goàm: ñöôøng saù, beán baõi, ñieän, nöôùc, thoâng tin lieân laïc. Thoâng qua haønh lang, söùc phaùt trieån töø trung seõ daãn truyeàn ra caùc beà maët, haønh lang phaùt trieån ñi ñeán ñaâu, ôû ñoù seõ coù söï phaùt trieån. Haønh lang phaùt trieån laø boä phaän thöïc hieän caùc löïc. − Beà maët: laø nhöõng “choã troáng” cuûa khoâng gian kinh teá xaõ hoäi, daân cö thöa thôùt, phaùt trieån chuû yeáu caùc ngaønh noâng nghieäp, coâng nghieäp khai thaùc. Beà maët laø boä phaän chòu taùc ñoäng bôûi caùc löïc töø trung taâm thoâng qua haønh lang, nhöõng nôi naøo gaàn trung taâm vaø haønh lang seõ coù trình ñoä phaùt trieån cao hôn, caøng xa trung taâm, haønh lang caøng keùm phaùt trieån. Nôi naøo söùc aûnh höôûng cuûa trung taâm trôû neân khoâng ñaùng keå, ñoù chính laø ranh giôùi cuûa beà maët. 1.2. Toå chöùc khoâng gian kinh teá - xaõ hoäi: Laø quaù trình löïa choïn coù tính chieán löôïc caùc caùch thöùc phaùt trieån vaø boá trí nhöõng trung taâm, nhöõng haønh lang, caùc beà maët, treân cô sôû taän duïng cao nhaát caùc nguoàn löïc, taïo ra moät cô caáu khoâng gian kinh teá-xaõ hoäi toái öu trong moät giai ñoaïn phaùt trieån nhaát ñònh. Ñeå ñaûm baûo tính chieán löôïc, coù taàm nhìn saâu roäng vaø toång hôïp, quaù trình toå chöùc khoâng gian kinh teá-xaõ hoäi phaûi ñöôïc thöïc hieän moät caùch trình töï, coù keá thöøa vaø ñieàu chænh qua laïi giöõa caùc böôùc sau ñaây: − Phaân vuøng kinh teá: ñònh höôùng phaùt trieån caùc ngaønh kinh teá trong moät cô caáu coù chuyeân moân hoùa vaø phaùt trieån toång hôïp treân phaïm vi caû nöôùc cuõng nhö töøng vuøng (taàm nhìn roäng, laâu daøi). − Laäp toång sô ñoà phaùt trieån vaø phaân boá caùc ngaønh, caùc vuøng kinh teá lôùn: thöïc chaát ñaây laø nhöõng sô ñoà phaùt trieån vaø phaân boá töøng ngaønh, töøng vuøng kinh teá lôùn (taàm nhìn laâu daøi, bao quaùt treân toaøn vuøng lôùn, toaøn quoác, thaäm chí theá giôùi nhöng giôùi haïn ôû töøng ngaønh). − Quy hoaïch vuøng: toå chöùc hôïp lyù vaø cuï theå hôn toaøn boä caùc hoaït ñoäng kinh teá, daân cö, maïng löôùi haï taàng saûn xuaát vaø xaõ hoäi treân moät khoâng gian khoâng lôùn laém. Quy moâ khoâng gian thích hôïp cho böôùc quy hoaïch, töùc laø quy moâ coù khaû naêng ñaûm baûo caû tính hôïp lyù nhaát laãn cuï theå nhaát cuûa quy hoaïch so vôùi nhöõng böôùc tröôùc, thöôøng phaûi nhoû hôn caáp vuøng kinh teá lôùn vaø lôùn hôn moät ñôn vò saûn xuaát (taàm nhìn saâu, cuï theå, toång hôïp nhieàu maët khaùc nhau trong phaïm vi khoâng gian heïp). 2. Lyù thuyeát vò trí phaân boá coân g nghieäp toái öu (optimum industry location theory): Lyù thuyeát naøy thoaït tieân do Alfred Weber (1909) ñöa ra, sau ñoù ñöôïc M.L. Greenhut, Isard (1956) vaø Smith (1981) caûi thieän. Lyù thuyeát vò trí phaân boá coâng nghieäp toái öu quan taâm ñeán hai yeáu toá: − Moät laø, ñaët gaàn caùc ñaàu vaøo quan troïng nhö nguyeân lieäu, nhieân lieäunaêng löôïng, lao ñoäng, voán ñaàu tö vaø thò tröôøng tieâu thuï saûn phaåm (ñaàu ra). − Hai laø, chi phí mua caùc ñaàu vaøo vaø phaân phoái saûn phaåm ñeán thò tröôøng tieâu thuï phaûi thaáp; trong ñoù, yeáu toá chi phí ñöôïc xem laø quan troïng hôn caû. Vò trí phaân boá coâng nghieäp toái öu phaûi ñaûm baûo toái thieåu hoùa giaù thaønh saûn phaåm (chi phí saûn xuaát coäng vôùi chi phí vaän taûi). Lyù thuyeát naøy taïo neàn taûng cho vieäc öùng duïng phöông phaùp chi phí so saùnh ñeå xaây döïng caùc luaän chöùng toå chöùc khoâng gian coâng nghieäp. Theo nhaän ñònh cuûa W. Isard, caû lyù thuyeát vaø phöông phaùp noùi treân hieän vaãn coøn öùng duïng roäng raõi trong nhieàu ngaønh coâng nghieäp, keå caû coâng nghieäp kyõ thuaät cao vaø dòch vuï thöông maïi. 3. Lyù thuyeát haønh vi (behavioural theory) [Fotheringham, O’Kelly (1989) vaø Sen. Smith (1995): Tröôøng phaùi haønh vi döïa vaøo “tính hôïp lyù coù giôùi haïn” vaø “caùch tieáp caän heä thoáng” ñeå xaùc ñònh vò trí phaân boá coâng nghieäp. Tính hôïp lyù coù giôùi haïn coù nghóa laø caùc coâng ty thöôøng khoâng tìm ñeán nhöõng vò trí phaân boá toái öu thaät söï do bò giôùi haïn bôûi moät soá yeáu toá coù tính chuû quan. Nhöõng yeáu toá ñoù phaùt sinh töø chính ngöôøi ra quyeát ñònh, hoaëc toå chöùc maø ngöôøi ra quyeát ñònh chòu aûnh höôûng. Nhö vaäy, khaû naêng choïn ñòa ñieåm ñaàu tö seõ phuï thuoäc vaøo cô caáu toå chöùc cuûa coâng ty vaø caùc muïc tieâu phaùt trieån cuûa ñôn vò. Caùch tieáp caän heä thoáng nhaèm nghieân cöùu nhöõng ñoái töôïng treân ñaây vaø moái lieân heä giöõa chuùng ñeå tìm ra lôøi giaûi veà ñòa ñieåm phaân boá, cuï theå: − Phaân tích cô caáu cuûa ñôn vò coù nhu caàu löïa choïn ñòa ñieåm ñaàu tö vaø taïo nhöõng lieân keát. − Moâ hình hoùa kieåu taêng tröôûng vaø lieân heä vôùi thöïc traïng cuûa ñôn vò. − Phaân tích nhöõng taùc ñoäng töø moâi tröôøng beân ngoaøi ñoái vôùi chieán löôïc phaùt trieån cuûa ñôn vò. Lyù thuyeát naøy coù öu ñieåm noåi baät laø caân nhaéc ñeán aûnh höôûng cuûa nhöõng thay ñoåi trong moâi tröôøng kinh teá beân ngoaøi ñoái vôùi haønh vi cuûa ngöôøi quyeát ñònh ñòa ñieåm ñaàu tö. Tuy nhieân, quan ñieåm haønh vi quaù ñeà cao vai troø quaûn trò cuûa caù nhaân, ñoâi khi laïi boû qua nhöõng cô sôû khaùch quan caàn thieát coù aûnh höôûng lôùn ñeán hieäu quaû löïa choïn vò trí phaân boá cuûa ñôn vò. 4. Nhöõng lyù thuyeát veà lieân quan vaø phaân coâng hôïp taùc giöõa caùc ngaønh coâng nghieäp : Nhieàu taùc giaû raát chuù troïng ñeán coâng ngheä saûn xuaát cuûa ngaønh coâng nghieäp, ñaëc bieät laø tính lieân heä saûn xuaát thöôøng xuyeân giöõa caùc ngaønh, tính lieân tuïc giöõa caùc khaâu trong quaù trình saûn xuaát, töø ñoù coù nhöõng giaûi phaùp phaân boá ñoàng thôøi haøng loaït caùc ngaønh coâng nghieäp phuø hôïp vôùi nguoàn löïc cuûa töøng vuøng. Chuùng toâi xin toång quan quan ñieåm naøy döôùi daïng moät soá lyù thuyeát. 4.1. Lyù thuyeát chu trình ñoäng löïc - saûn xuaát hay lieân hôïp coâng nghieäp: Quan ñieåm naøy do N.N. Koloxopxki 9/1947) ñeà xöôùng vaø ñöôïc nhieàu nhaø kinh teá Nga uûng hoä vaøo nhöõng naêm 60 – 70. Xuaát phaùt töø ñaëc ñieåm coâng ngheä saûn xuaát cuûa caùc ngaønh coâng nghieäp, nhaèm ñaûm baûo muïc tieâu hieäu quaû kinh teá gaén lieàn vôùi söû duïng tieát kieäm taøi nguyeân thieân nhieân, taän duïng pheá phuï phaåm, giaûm thieåu oâ nhieãm moâi tröôøng, caùc taùc giaû ñaõ laøm roõ nhöõng lieân heä saûn xuaát giöõa caùc ngaønh khaùc nhau treân cô sôû söû duïng moät loaïi taøi nguyeân nhaát ñònh. Chu trình ñoäng löïc - saûn xuaát laø taäp hôïp caùc quaù trình saûn xuaát coù lieân quan vôùi nhau, trong ñoù coù nhieàu quaù trình saûn xuaát phuï xoay quanh moät quaù trình saûn xuaát chính; döïa treân cô sôû cheá bieán toång hôïp moät loaïi nguyeân lieäu (chuû yeáu). Nhö vaäy, khi phaân boá caùc xí nghieäp gaàn nhau phaûi theo nhöõng quy ñònh chaët cheõ chöù khoâng theå tuøy tieän. Ñoù laø nhöõng xí nghieäp coù lieân heä maät thieát vôùi nhau veà saûn xuaát, coù taùc ñoäng maïnh meõ ñoái vôùi nhau chöù khoâng chæ ñôn giaûn laø cuøng toàn taïi trong moät phaïm vi khoâng gian naøo ñoù. Maët khaùc, söï toàn taïi cuûa nhöõng xí nghieäp trong chu trình cuõng phaûi phuø hôïp vôùi cô caáu nguoàn löïc cuûa vuøng. Trong caùc taøi lieäu veà toå chöùc khoâng gian coâng nghieäp ôû Myõ, Anh, khaùi nieäm lieân hôïp coâng nghieäp (industrial complex) ñoàng nghóa vôùi khaùi nieäm chu trình ñoäng löïc - saûn xuaát. Theo W. Isard, “tröôùc kia lieân hôïp coâng nghieäp ñöôïc hieåu laø taäp hôïp caùc hoaït ñoäng toàn taïi trong moät vò trí phaân boá nhaát ñònh (töùc trong moät xí nghieäp, goïi laø xí nghieäp lieân hôïp), bao goàm moät loaït caùc ngaønh coù quan heä qua laïi vôùi nhau veà saûn xuaát, tieáp thò cuøng vôùi nhöõng quan heä lieân vuøng khaùc; hieän nay, ngöôøi ta khoâng coøn quan nieäm cöùng nhaéc raèng lieân hôïp coâng nghieäp laø taäp hôïp caùc hoaït ñoäng xí nghieäp, nhöng neáu caùc hoaït ñoäng khoâng cuøng moät xí nghieäp maø cuøng moät lieân hôïp thì ít nhaát cuõng phaûi boá trí lieàn keà nhau theo khoâng gian”(1). Quan heä giöõa caùc ñôn vò saûn xuaát trong toå chöùc lieân hôïp coù theå laø cheá bieán tuaàn töï, hoaëc cheá bieán ñoàng thôøi moät nguyeân vaät lieäu ban ñaàu, hay moät soá ngaønh taäp trung cheá bieán caùc pheá phuï phaåm cho quaù trình saûn xuaát chính. Lieân hôïp coâng nghieäp phaùt trieån maïnh trong caùc ngaønh luyeän kim, hoùa chaát, cheá bieán goã, cheá bieán löông thöïc thöïc phaåm, deät-may. Lieân hôïp coâng nghieäp mang laïi nhieàu lôïi ích: moät laø giaûm chi phí ñaàu tö xaây döïng; hai laø söû duïng toång hôïp nguyeân vaät lieäu, taän duïng caùc pheá phuï phaåm, giaûm hao phí lao ñoäng; ba laø giaûm bôùt chi phí vaø ruùt ngaén cöï ly vaän chuyeån trong quaù trình saûn xuaát, töø ñoù ruùt ngaén thôøi gian saûn xuaát. Noùi toùm laïi, lieân hôïp coâng nghieäp seõ laøm giaûm giaù thaønh saûn phaåm, giaûm nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc ñoái vôùi moâi tröôøng. Song, nhöõng lôïi ích treân chæ phaùt huy khi quy moâ lieân hôïp ñaït möùc thích hôïp. 4.2. Lyù thuyeát phaân coâng chuyeân moân hoùa saâu vaø hôïp taùc hoùa roäng: Quy moâ xí nghieäp gia taêng ñaõ phaùt sinh nhu caàu chuyeân moân hoùa saâu trong caùc ngaønh coâng nghieäp. Toå chöùc saûn xuaát coâng nghieäp theo daây chuyeàn chuyeân moân hoùa ñöôïc khôûi xöôùng ñaàu tieân bôûi Taylor. Chuyeân moân hoùa saâu laø quaù trình phaân coâng saûn xuaát ngaøy caøng tæ mæ giöõa caùc ngaønh coâng nghieäp. Moãi ngaønh chæ taäp trung saûn xuaát moät boä phaän, thaäm chí moät chi tieát cuûa boä phaän thaønh phaåm. Chuyeân moân hoùa saâu ñaõ goùp phaàn naâng cao tay ngheà vaø taêng naêng suaát lao ñoäng, naâng cao chaát löôïng saûn phaåm, maø giaù thaønh laïi reû. Tuy nhieân, caùc (1) W. Isard, Methods of interegional and regional analysis, Ch. 5, pp. 225, 1998 xí nghieäp chuyeân moân hoùa saâu coù xu höôùng taùch rôøi veà khoâng gian, ngaøy caøng ít lieân heä nhau, coù theå daãn ñeán maát caân ñoái coâng suaát thieát keá, keùm ñoàng boä veà tieâu chuaån kyõ thuaät, vaø taêng chi phí vaän chuyeån caùc boä phaän, caùc chi tieát cuûa thaønh phaåm. Do ñoù, chuyeân moân hoùa saâu phaûi keøm theo hôïp taùc hoùa roäng. Hôïp taùc hoùa roäng laø quaù trình toå chöùc nhöõng lieân heä saûn xuaát thöôøng xuyeân giöõa caùc xí nghieäp chuyeân saâu, ñeå töø nhieàu nguyeân lieäu khaùc nhau taïo ra moät loaïi saûn phaåm cuoái cuøng. Caùc xí nghieäp cuøng trong moät toå chöùc hôïp taùc hoùa coù theå phaân boá gaàn nhau (töùc taäp trung) ñeå thuaän lôïi cho vieäc lieân keát. Nhö vaäy, moät khi ñaõ coù khaû naêng taïo ñòa baøn cho caùc xí nghieäp coâng nghieäp ñöôïc taäp trung, thì caùc xí nghieäp aáy neân laø nhöõng xí nghieäp chuyeân moân hoùa saâu trong moät toå chöùc hôïp taùc hoùa hôn laø taäp trung maùy moùc caùc ñôn vò saûn xuaát ít thaäm chí khoâng lieân heä gì vôùi nhau. Ñieàu naøy ngoaøi laøm taêng hieäu quaû taäp trung coøn traùnh ñöôïc nhöõng taùc ñoäng baát lôïi coù theå xaûy ra giöõa caùc xí nghieäp coù maâu thuaãn veà maët coâng ngheä. Nhöng, taát nhieân, khoâng haún toaøn boä caùc toå chöùc hôïp taùc hoùa ñeàu phaûi phaân boá taäp trung caùc xí nghieäp chuyeân saâu cuûa mình. Khi quy moâ taäp trung vöôït quaù giôùi haïn cho pheùp cuûa caùc nguoàn löïc taïi choã, khieán chi phí saûn xuaát gia taêng, toát hôn caû neân boá trí caùc xí nghieäp chuyeân saâu phaân taùn vaøo nhöõng vuøng, thaäm chí nhöõng quoác gia saün coù caùc nguoàn löïc caàn thieát cho ñôn vò. Nhö vaäy, khoâng gian hôïp taùc giöõa caùc xí nghieäp chuyeân saâu coù theå môû roäng treân toaøn quoác, thaäm chí treân nhieàu quoác gia. 5. Lyù thuyeát taïo cöïc phaùt trieån: Nhaø kinh teá hoïc ngöôøi Phaùp Fran{oi Perroux ñaõ ñöa ra lyù thuyeát taïo cöïc phaùt trieån vaøo ñaàu nhöõng naêm 50, sau ñoù ñöôïc Albert, O. Hirshman, Gunnar Myrdal, Friedmann toång hôïp laïi. Lyù thuyeát naøy cho raèng coâng nghieäp vaø dòch vuï coù vai troø to lôùn trong vieäc taïo ra cöïc phaùt trieån, moãi cöïc phaùt trieån luoân coù moät “haït nhaân” coâng nghieäp hoaëc dòch vuï laøm then choát, gaén vôùi ñòa baøn coù lôïi theá nhaát so vôùi toaøn vuøng. Ngaønh coâng nghieäp hoaëc dòch vuï then choát phaùt trieån thì vuøng nôi ngaønh phaân boá cuõng phaùt trieån theo; do coâng aên