Tài liệu Luận văn ử dụng sơ đồ tư duy và bài tập hoá học trong dạy học phần hidrocacbon hoá học 11 nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh thpt

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI -------***------ PHẠM THỊ BẰNG SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TƢ DUY VÀ BÀI TẬP HÓA HỌC TRONG DẠY HỌC PHẦN HIĐROCACBON HÓA HỌC 11 NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH THPT LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI, 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI -------***------ PHẠM THỊ BẰNG SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TƢ DUY VÀ BÀI TẬP HÓA HỌC TRONG DẠY HỌC PHẦN HIĐROCACBON HÓA HỌC 11 NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH THPT Chuyên ngành: Lý luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Hóa học Mã số:60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN THỊ SỬU HÀ NỘI, 2017 LỜI CẢM ƠN Với lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm ơn PGS.TS.Nguyễn Thị Sửu đã hƣớng dẫn, tận tình giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài! Em xin bày tỏ lòng biết ơn đến tất cả các quý thầy cô đã từng giảng dạy lớp cao học khóa k25 chuyên ngành Lý luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Hóa học, trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để em hoàn thành tốt luận văn! Em xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Thầy, Cô và các em học sinh lớp 11A1 trƣờng THPT Nguyễn Đức Thuận và trƣờng THPT Xuân Trƣờng C đã tạo điều kiện thuận lợi trong quá trình em thực hiện đề tài! Sau cùng em xin trân trọng cảm ơn và gửi lời chúc sức khỏe đến tất cả ngƣời thân trong gia đình, thầy cô, bạn bè, đồng nghiệp đã luôn quan tâm, khích lệ, động viên và giúp đỡ em trong suốt những năm qua! Hà Nội, tháng 6, năm 2017 Phạm Thị Bằng MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài. ..................................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề cần nghiên cứu ................................................................................ 2 3. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................... 5 4. Nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................................. 5 5. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu ........................................................................ 6 6. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................................. 6 7. Giả thuyết khoa học ................................................................................................ 6 8. Phƣơng pháp tiến hành nghiên cứu ......................................................................... 6 9. Những đóng góp mới của đề tài .............................................................................. 7 10. Cấu trúc luận văn .................................................................................................. 7 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC HÓA HỌC Ở TRƢỜNG PHỔ THÔNG ......................................................................................... 8 1.1. Đổi mới giáo dục phổ thông theo định hƣớng phát triển năng lực tự học................ 8 1.1.1. Những định hƣớng đổi mới giáo dục phổ thông ............................................... 8 1.1.2. Khái niệm năng lực và cấu trúc năng lực  2 , 3 , 11 ....................................... 9 1.1.3. Những năng lực cần phát triển cho học sinh trung học phổ thông ................. 12 1.2. Tự học và phát triển năng lực tự học cho học sinh .............................................. 12 1.2.1. Tự học ............................................................................................................. 12 1.2.1.1. Khái niệm tự học ...................................................................................................... 12 1.2.1.2. Vai trò của tự học trong dạy học................................................................................ 13 1.2.1.3. Các hình thức tự học................................................................................................... 14 1.2.2. Phát triển năng lực tự học cho học sinh .......................................................... 15 1.2.2.1. Khái niệm năng lực tự học ........................................................................... 15 1.2.2.2. Các thành phần cấu trúc của năng lực tự học của học sinh ..................................... 16 1.2.2.3. Các biểu hiện của năng lực tự học............................................................................. 17 1.2.2.4. Đánh giá năng lực tự học ........................................................................................... 17 1.2.2.5. Công cụ đánh giá năng lực tự học ............................................................................. 20 1.3. Bài tập hóa học định hƣớng phát triển năng lực ................................................ 22 1.3.1. Khái niệm về bài tập hóa học và bài tập định hƣớng phát triển năng lực ........... 22 1.3.1.1. Khái niệm về bài tập hóa học..................................................................................... 22 1.3.1.2. Khái niệm và đặc điểm của bài tập hóa học định hƣớng phát triển năng lực ......... 22 1.3.2. Các bậc trình độ trong bài tập định hƣớng năng lực ....................................... 24 1.3.3. Phân loại bài tập theo định hƣớng năng lực .................................................... 24 1.4. Sơ đồ tƣ duy và sử dụng trong dạy học .............................................................. 25 1.4.1. Khái niệm sơ đồ tƣ duy ................................................................................... 25 1.4.2. Cơ sở khoa học của sơ đồ tƣ duy .................................................................... 25 1.4.2.1. Cơ sở sinh lí thần kinh ................................................................................................ 25 1.4.2.2. Cơ sở tâm lí học .......................................................................................................... 25 1.4.3. Cách thiết lập sơ đồ tƣ duy ............................................................................. 26 1.4.4. Sử dụng phần mềm MindManager 8 để thiết kế sơ đồ tƣ duy ........................ 27 1.4.5. Sử dụng sơ đồ tƣ duy trong hoạt động dạy học .............................................. 31 1.4.6. Ƣu và nhƣợc điểm của việc sử dụng sơ đồ tƣ duy .......................................... 32 1.5. Thực trạng sử dụng bài tập hóa học và sơ đồ tƣ duy để phát triền năng lực tự học cho học sinh trong quá trình dạy học hóa học ở trƣờng THPT tỉnh Nam Định. 33 1.5.1. Phân tích đặc điểm, tình hình học tập môn Hóa học của học sinh ở tỉnh Nam Định. ................................................................................................................. 33 1.5.2. Điều tra thực trạng việc phát triển năng lực tự học cho học sinh trong dạy học hóa học ở trƣờng THPT ............................................................................................ 34 1.5.2.1. Mục đích điều tra ........................................................................................................ 34 1.5.2.2. Nội dung điều tra ........................................................................................................ 34 1.5.2.3. Địa bàn và đối tƣợng điều tra..................................................................................... 34 1.5.2.4. Kết quả điều tra ........................................................................................................... 35 Tiểu kết chƣơng 1 .................................................................................................... 36 CHƢƠNG 2: SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TƢ DUY VÀ BÀI TẬP HÓA HỌC TRONG DẠY HỌC PHẦN HIĐROCACBON LỚP 11 NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH .......................................................................... 37 2.1. Phân tích mục tiêu, cấu trúc nội dung phần hiđrocacbon lớp 11 trƣờng THPT 37 2.1.1. Mục tiêu phần hóa học hiđrocacbon lớp 11 .................................................... 37 2.1.2. Cấu trúc nội dung phần hóa học hiđrocacbon lớp 11 THPT .......................... 38 2.1.3. Một số điểm cần lƣu ý về nội dung và phƣơng pháp dạy học phần hiđrocacbon lớp 11 .................................................................................................... 38 2.2. Hệ thống bài tập để phát triền năng lực tự học cho học sinh trung học phổ thông phần hóa học hiđrocacbon lớp 11 ............................................................................. 40 2.2.1. Nguyên tắc và quy trình tuyển chọn, xây dựng bài tập định hƣớng phát triển năng lực tự học phần hóa học hiđrocacbon lớp 11 THPT ........................................ 40 2.2.2. Hệ thống bài tập định hƣớng phát triển năng lực tự học phần hóa học hiđrocacbon lớp 11 .................................................................................................... 41 2.2.2.1. Nguyên tắc sắp xếp hệ thống bài tập định hƣớng phát triển năng lực .................... 41 2.2.2.2. Bài tập hƣớng dẫn học sinh tự học lí thuyết ............................................................. 42 2.2.2.3. Bài tập giải quyết vấn đề ............................................................................................ 48 2.2.2.4. Bài tập gắn với bối cảnh và tình huống thực tiễn ..................................................... 54 2.3. Giáo viên thiết kế và sử dụng sơ đồ tƣ duy trong dạy để phát triển năng lực tự học cho học sinh phần hiđrôcacbon hó học 11 THPT .............................................. 58 2.3.1. Nguyên tắc và quy trình thiết kế sơ đồ tƣ duy ............................................... 58 2.3.2 Thiết kế một số sơ đồ tƣ duy dùng trong dạy học phần hiđrocacbon hóa học lớp 11 ................................................................................................................. 60 2.4. Sử dụng bài tập hóa học và sơ đồ tƣ duy trong dạy học để phát triển năng lực tự học cho học sinh. ....................................................................................................... 62 2.4.1. Sử dụng bài tập hóa học và sơ đồ tƣ duy theo hƣớng phát triển năng lực tự học cho học sinh trong bài dạy hình thành kiến thức mới. ....................................... 62 2.4.2. Sử dụng bài tập hóa học và sơ đồ tƣ duy theo hƣớng phát triển năng lực tự học cho học sinh trong bài luyện tập vận dụng và củng cố kiến thức. .................... 67 2.5. Thiết kế kế hoạch bài học và công cụ đánh giá NL tự học của HS ................... 72 2.5.1. Thiết kế một số kế hoạch bài học .................................................................... 72 2.5.1.1. Thiết kế kế hoạch bài 25: Ankan ( tiết 2) .................................................................. 72 2.5.1.2. Thiết kế kế hoạch bài 31: Luyện tập anken và ankađien ......................................... 79 2.5.2. Thiết kế bộ công cụ đánh giá sự phát triển năng lực tự học của học sinh ............. 84 2.5.2.1. Thiết kế các tiêu chí và mức độ đánh giá của năng lực tự học. ............................... 84 2.5.2.2. Thiết kế bảng kiểm quan sát đánh giá năng lực tự học của học sinh trong dạy học hóa học (dành cho giáo viên). ................................................................................................. 87 2.5.2.3. Thiết kế phiếu hỏi học sinh về mức độ phát triển năng lực tự học.......................... 89 2.5.2.4. Đánh giá qua bài kiểm tra. ......................................................................................... 90 Tiểu kết chƣơng 2 .................................................................................................... 91 CHƢƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ......................................................... 92 3.1. Mục đích thực nghiệm sƣ phạm ......................................................................... 92 3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sƣ phạm ........................................................................ 92 3.3. Kế hoạch thực nghiệm sƣ phạm ......................................................................... 92 3.3.1. Đối tƣợng thực nghiệm ................................................................................... 92 3.3.2. Thời gian thực nghiệm .................................................................................... 93 3.4. Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm và xử lý kết quả ............................................. 93 3.4.1. Quy trình thực nghiệm .................................................................................... 93 3.4.2. Phƣơng pháp xử lý kết quả ............................................................................. 94 3.4.1.1. Xử lý kết quả bài kiểm tra kiến thức, kĩ năng .............................................. 97 3.4.2.1. Kết quả đánh giá sự phát triển năng lực của học sinh qua bảng kiểm quan sát, phiếu hỏi, tự đánh giá của HS ........................................................................... 104 3.4. Phân tích kết quả thực nghiệm ......................................................................... 105 3.4.1. Phân tích định tính ........................................................................................ 105 3.4.2. Phân tích định lƣợng ..................................................................................... 105 Tiểu kết chƣơng 3 .................................................................................................. 107 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .............................................................................. 108 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 110 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN STT Các chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ 1 BTHH Bài tập hóa học 2 ĐC Đối chứng 3 GV Giáo viên 4 HS Học sinh 5 KT Kiểm tra 6 NL Năng lực 7 NLTH Năng lực tự học 8 PHT Phiếu học tập 9 PPDH Phƣơng pháp dạy học 10 PTHH Phƣơng trình hóa học 11 PƢHH Phản ứng hóa học 12 SĐTD Sơ đồ tƣ duy 13 SGK Sách giáo khoa 14 TCHH Tính chất hóa học 15 TCVL Tính chất vật lí 16 THPT Trung học phổ thông 17 TN Thực nghiệm 18 TNSP Thực nghiệm sƣ phạm DANG MỤC BẢNG Bảng 2.1. Các tiêu chí và mức độ đánh giá năng lực tự học .....................................84 Bảng 2.2. Bảng kiểm quan sát đánh giá NLTH của học sinh trong dạy học hóa học ở trƣờng phổ thông. .....................................................................................................88 Bảng 2.3. Phiếu tự đánh giá sự phát triển NLTH của học sinh trƣờng THPT. .........89 Bảng 3.1: Bảng phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích bài kiểm tra số 1 Trƣờng THPT Nguyễn Đức Thuận ...........................................................................97 Bảng 3.2: Bảng phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích bài kiểm tra số 1 Trƣờng THPT Xuân Trƣờng C .................................................................................97 Bảng 3.1: Bảng phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích bài kiểm tra số 2 Trƣờng THPT Nguyễn Đức Thuận ...........................................................................99 Bảng 3.2: Bảng phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích bài kiểm tra số 2 Trƣờng THPT Xuân Trƣờng C .................................................................................99 Bảng 3.5: Bảng phân loại kết quả học tập trƣờng THPT Nguyễn Đức Thuận .......101 Bảng 3.6: Bảng phân loại kết quả học tập trƣờng THPT Xuân Trƣờng C .............102 Bảng 3.7. Bảng tổng hợp các tham số đặc trƣng.....................................................104 Bảng 3.8: Bảng tổng hợp kết quả thực nghiệm .......................................................104 Bảng 3.11. Bảng kết quả đánh giá của GV về sự phát triển năng lực tự học của học sinh qua bảng kiểm quan sát ...................................................................................104 Bảng 3.12. Bảng kết quả đánh giá của HS về sự phát triển năng lực tự học của học sinh qua bảng kiểm quan sát ...................................................................................105 DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 1.1. Cấu trúc của NL ........................................................................................10 Hình 1.2. Sơ đồ phát triển NL là mục tiêu giáo dục .................................................11 Hình 1.3. Chu trình tự học ........................................................................................15 Hình 1.4. Giao diện màn hình MindManager 8 ........................................................27 Hình 1.5. Giao diện màn hình khi mở một file mới ..................................................28 Hình 1.6. Giao diện màn hình khi tạo nhánh cấp 1, 2, 3 ...........................................28 Hình 1.7. Giao diện màn hình khi tạo ý liên kết .......................................................29 Hình 1.8. Giao diện màn hình khi tạo chú dẫn cho Topic ........................................29 Hình 1.9. Giao diện màn hình khi tạo đƣờng viền ....................................................30 Hình 1.10. Giao diện màn hình khi chọn xuất file ....................................................30 Hình 2.1. Cấu trúc chƣơng trình phần Hiđrocacbon lớp 11 THPT ...........................38 Hình 2.2. SĐTD bài Anken .......................................................................................60 Hình 2.3. SĐTD bài luyện tập Anken và Ankađien..................................................61 Hình 2.4: SĐTD bài ankađien ...................................................................................66 Hình 2.5: SĐTD khung hƣớng dẫn học sinh tự học bài 32. Ankin...........................67 Hình 2.6: SĐTD hƣớng HS tự dẫn ôn tậphệ thống kiến thức bài luyện tập anken và ankađien ....................................................................................................................69 Hình 2.7: “SĐTD câm” hƣớng dẫn học sinh tự ôn tập về ankin và anken ...............70 Hình 3.1. Đồ thị đƣờng lũy tích bài kiểm tra số 1 ....................................................98 trƣờng THPT Nguyễn Đức Thuận ............................................................................98 Hình 3.2. Đồ thị đƣờng lũy tích bài kiểm tra số 1 trƣờng THPT Xuân Trƣờng C ...98 Hình 3.3. Đồ thị đƣờng lũy tích bài kiểm tra số 2 ..................................................100 trƣờng THPT Nguyễn Đức Thuận ..........................................................................100 Hình 3.4. Đồ thị đƣờng lũy tích bài kiểm tra số 2 trƣờng THPT Xuân Trƣờng C .100 Hình 3.5: Biểu đồ phân loại kết quả học tập của HS trƣờng THPT Nguyễn Đức Thuận ( bài kiểm tra số 1) .......................................................................................101 Hình 3.6: Biểu đồ phân loại kết quả học tập của HS trƣờng THPT Nguyễn Đức Thuận ( bài kiểm tra số 2) .......................................................................................102 Hình 3.7: Biểu đồ phân loại kết quả học tập của HS trƣờng THPT Xuân Trƣờng C (bài kiểm tra số 1) ...................................................................................................103 Hình 3.8: Biểu đồ phân loại kết quả học tập của HS trƣờng THPT Xuân Trƣờng C ( bài kiểm tra số 2) .....................................................................................................103 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài. Chƣơng trình định hƣớng phát triển năng lực (NL) hay còn gọi là chƣơng trình định hƣớng đầu ra của việc dạy học thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng NL vận dụng tri thức giải quyết các vấn đề thực tiễn cuộc sống và định hƣớng nghề nghiệp cho HS đã đƣợc các nƣớc phát triển quan tâm, sử dụng từ những năm 90 của thế kỉ XX và ngày nay đã trở thành xu hƣớng giáo dục quốc tế. Ở nƣớc ta, chƣơng trình định hƣớng nội dung hiện nay đang đƣợc thay đổi bằng chƣơng trình định hƣớng phát triển NL phát huy tính chủ động, sáng tạo của ngƣời học. Định hƣớng đổi mới phƣơng pháp dạy và học đã đƣợc xác định trong Nghị quyết Hội nghị Trung ƣơng 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện Bộ GD & ĐT nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển NL. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học”. Trong: “ chiến lược phát triển giáo dục giai đoạn 2011- 2020” ban hành theo Quyết định 711/ QĐ- TTg ngày 13/6/2012 của Thủ tƣớng Chính phủ ghi rõ: “ …tiếp tục đổi mới PPDH và đánh giá kết quả học tập, rèn luyện theo hướng phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo và NLTH của người học” Nhƣ vậy, việc đổi mới phƣơng pháp dạy học (PPDH) là phải phát huy đƣợc tính tích cực, tự lực và sáng tạo, phát triển NL chung và NL chuyên biệt của ngƣời học. Trong các NL chung thì năng lực tự học (NLTH) có vai trò quan trọng giúp ngƣời học có đƣợc khả năng học tập suốt đời để sống và phát triển trong xã hội hiện đại. Do vậy việc bồi dƣỡng NLTH là công việc cực kì quan trọng trong hoạt động dạy học ở trƣờng phổ thông. Chỉ có tự học, tự bồi đắp tri thức bằng nhiều con 1 đƣờng, nhiều cách thức khác nhau mà mỗi học sinh (HS) mới có thể bù đắp những tri thức khoa học, đời sống xã hội để hoàn thiện bản thân. Với môn Hóa học là bộ môn khoa học lý thuyết và thực nghiệm có lập luận, trên cơ sở những kĩ năng quan sát các hiện tƣợng hóa học, phân tích các yếu tố cấu thành và ảnh hƣởng, thiết lập những sự phụ thuộc để xác định, tìm ra những mối liên hệ giữa các mặt định tính và định lƣợng, quan hệ nhân quả của các hiện tƣợng và quá trình hóa học, xây dựng nên các nguyên lí, qui luật định luật, rồi trở lại vận dụng chúng để nghiên cứu những vấn đề thực tiễn. Do vậy, môn Hóa học có nhiều điều kiện để tổ chức hoạt động học tập tích cực để phát triển NLTH cho HS. Việc phát triển NLTH cho HS trong dạy học hóa học có thể thực hiện bằng nhiều biện pháp khác nhau song qua thực tế dạy học tôi nhận thấy việc sử dụng hệ thống bài tập hóa học (BTHH) và sử dụng sơ đồ tƣ duy (SĐTD) là một trong những biện pháp hiệu quả để phát triển NL này. BTHH giữ vai trò rất quan trọng trong việc thực hiện mục tiêu đào tạo: Nó vừa là mục đích, vừa là nội dung, vừa là PPDH hiệu nghiệm. Nó cung cấp cho HS kiến thức, con đƣờng dành lấy kiến thức và cả hứng thú say mê nhận thức. Mặt khác, SĐTD là một phƣơng tiện ghi chép đầy sáng tạo và rất hiệu quả trong việc hệ thống kiến thức, trình bày ý tƣởng, kế hoạch hoạt động trên cơ sở các mối quan hệ liên quan theo chủ đề, xác định đƣợc kiến thức cơ bản từ đó đạt hiệu quả cao trong hoạt động tự học của HS. Ngoài ra, sử dụng SĐTD còn giúp HS rèn luyện, phát triển tƣ duy logic, khả năng tự học, phát huy tính tích cực và sáng tạo của HS trong học tập các môn học tập và giải quyết thực tiễn của cuộc sống. . Xuất phát từ những vấn đề trên, với mong muốn bồi dƣỡng và phát triển NLTH cho HS THPT, tôi chọn đề tài: “ SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TƢ DUY VÀ BÀI TẬP HÓA HỌC TRONG DẠY HỌC PHẦN HIĐROCACBON HÓA HỌC 11 NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG” làm đề tài nghiên cứu và vận dụng trong dạy học của mình. 2. Lịch sử vấn đề cần nghiên cứu Tự học đã đƣợc con ngƣời thực hiện từ rất sớm ngay từ khi giáo dục chƣa trở thành một ngành khoa học thực sự. Ở thời kì đó, ngƣời ta đã biết quan tâm đến việc 2 làm sao cho ngƣời học chăm chỉ, tích cực ghi nhớ những giáo huấn của thầy và hành động theo những điều đã ghi nhớ đó. Montaigne từng khuyên rằng: “Tốt hơn là ông thầy để cho học trò tự học, tự đi lên phía trước, nhận xét bước đi của họ, đồng thời giảm bớt tốc độ của thầy cho phù hợp với sức học của trò” Theo John Dewey (1859 – 1952): “HS là mặt trời, xung quanh nó quy tụ mọi phương tiện giáo dục”. Từ quan điểm này một loạt các PPDH đã đƣợc nghiên cứu và thử nghiệm nhƣ : PPDH tích cực, PPDH hợp tác, PPDH cá thể hóa…Các PPDH này đòi hỏi ngƣời học không chỉ thu nhận tri thức từ GV mà còn từ hoạt động tự học, tự tìm tòi, tự lĩnh hội. T.Makiguchi, nhà sƣ phạm nổi tiếng ở Nhật Bản đã cho rằng: “Mục đích của giáo dục là hướng dẫn quá trình học tập, đặt trách nhiệm học tập vào tay người học”. Giáo dục đƣợc coi nhƣ là quá trình hƣớng dẫn ngƣời học tự học. Vấn đề tự học của HS đã đƣợc đề cập trong một số sách của các tác giả nhƣ: - “Tự học như thế nào” của Rubakin (1982 Nxb Thanh niên – dịch giả Nguyễn Đình Côi) đã đề cập đến cách tự học để nâng cao kiến thức toàn diện của mình. - “Phương pháp dạy và học hiệu quả” của Cark Rogers (2001- Nxb Trẻ, tp HCM- Cao Đình Quát dịch) nhà giáo dục Mĩ đã giải đáp các vấn đề đặt ra trong giáo dục: Học cái gì? Học nhƣ thế nào? Dạy cái gì? Dạy nhƣ thế nào ? - “Hiểu biết là sức mạnh của thành công” do Klas Mellander chủ biên (2004 – Nxb Văn hóa thông tin, Nguyễn Kim Dân dịch). Các tác giả đã đề cập đến các bí ẩn của việc học, trong đó nhấn mạnh đến tự học và hƣớng dẫn 5 bƣớc cần thực hiện để giúp ngƣời học dễ dàng hơn trong quá trình học tập. - “Tôi tài giỏi và bạn cũng thế” của Adam Khoo ( 2008-Nxb phụ nữ xuất bản, Đăng Khoa và Uông Xuân Vy dịch). Tác giả đã chứng tỏ đƣợc khả năng trí tuệ tiềm ẩn và sự thông minh sáng tạo của con ngƣời vƣợt xa những gì chúng ta nghĩ và thƣờng đƣợc nghe tới. Trong lịch sử phát triển giáo dục Việt Nam, việc tổ chức quá trình dạy học theo hƣớng phát triển NLTH của HS đã đƣợc nhiều nhà giáo dục, các thầy cô chú ý và nghiên cứu. Khi nền giáo dục cách mạng ra đời (1945) chủ tịch Hồ Chí Minh vừa là ngƣời khởi xƣớng vừa nêu tấm gƣơng về tinh thần tự học. Ngƣời từng nói: 3 “còn sống thì còn phải học” và cho rằng “Về cách học phải lấy tự học làm cốt”. Có thể nói tự học là một tƣ tƣởng lớn của chủ tịch Hồ Chí Minh, về phƣơng pháp học tập. Lời chỉ dẫn quý báu và những bài học kinh nghiệm sâu sắc rút ra từ chính tấm gƣơng tự học bền bỉ và thành công của Ngƣời đến nay vẫn còn nguyên giá trị. Những năm sáu mƣơi của thế kỉ XX cũng đã xuất hiện nhiều quan điểm tiến bộ, gần gũi với mô hình tự học nhƣ: “Biến quá trình giáo dục thành tự giáo dục”, “Học tích cực, chủ động, sáng tạo, tự học, tự rèn luyện”, …GS. TSKH Nguyễn Cảnh Toàn – nhà toán học nổi tiếng và là tấm gƣơng tự học ở nƣớc ta. Từ một GV phổ thông (1947), bằng con đƣờng tự học ông đã trở thành nhà toán học nổi tiếng với những công trình khoa học cơ bản và nghiên cứu giáo dục, đặc biệt là vấn đề tự học. Ông cho rằng: “Học bao giờ cũng gắn liến với tự học, tự rèn luyện, coi trọng việc tự học…” Nguyễn Cảnh Toàn chủ biên với các cuốn sách giá trị về vấn đề tự học gồm: “Biển học vô bờ”; “Học và dạy cách học”; “Tự học nhƣ thế nào cho tốt”…đã đề cập đến vai trò của ngƣời học, ngƣời dạy, mô hình tự học.Những cuốn sách này đã thực sự trở thành tài liệu bổ ích cho việc đổi mới PPDH ở Việt Nam theo định hƣớng phát triển NL HS. Tuy vậy, các cuốn sách này đề cập đến phần lí luận chung cho mọi môn học mà chƣa đi sâu vào các biện pháp cụ thể đối với từng môn học. Trong dạy học hóa học, các tài liệu lí luận dạy học hóa học, các tác giả Nguyễn Cƣơng, Nguyễn Ngọc Quang, Dƣơng Xuân Trinh…cũng đã đề cập đến những nét chung nhất về phƣơng pháp học tập bộ môn Hóa học phổ thông. Gần đây vấn đề tự học và phát triển NLTH cho HS thông qua dạy học hóa học đã đƣợc thực hiện qua một số luận văn thạc sĩ nhƣ: - Lê Thu Thảo (2013), Xây dựng và sử dụng SĐTD trong dạy học phần hóa học phi kim lớp 11 nâng cao nhằm phát triển NLTH cho HS trƣờng THPT, Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục, ĐHSP Hà Nội - Bùi Thị Bƣởi (2014), Tuyển chọn, xây dựng và sử dụng hệ thống BTHH vô cơ lớp 12 nâng cao để phát triển NLTH cho HS, Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục. ĐHSP Hà Nội. 4 - Nguyễn Mạnh Quyết (2015), Tuyển chọn, xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập nhằm phát triển NLTH cho HS THPT (phần dẫn xuất hiđrocacbon – Hóa học 11 nâng cao), Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục, ĐHSP Hà Nội. - Nguyễn Thị Ngọc Bích (2015), Sử dụng SĐTD trong dạy học phần hiđrocacbon hóa học 11 THPT nhằm phát triển NLTH cho HS, Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục, ĐH Giáo Dục. ĐHQG Hà Nội. Trong các đề tài, luận văn trên, tôi nhận thấy tác giả đã tổng quan những cơ sở lý luận cơ bản về quá trình dạy học, dạy và học tích cực,quá trình tự học , hƣớng dẫn tự học. Việc sử dụng BTHH, SĐTD nhằm hỗ trợ quá trình tự học cho HS từ đó phát triền NLTH cho HS. Tuy nhiên, các tác giả chỉ tập trung nghiên cứu về BTHH hoặc SĐTD mà chƣa có sự kết hợp giữa BTHH và SĐTD trong quá trình dạy học ở trƣờng trung học phổ thong để phát triển NLTH cho HS. Đồng thời các nghiên cứu trên chƣa đề cập đến bộ công cụ để đánh giá sự phát triển NLTH của HS thông qua các hoạt động học tập cụ thể. 3. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu sử dụng SĐTD và BTHH để phát triển NLTH cho HS góp phần nâng cao chất lƣợng dạy và học Hóa học ở trƣờng THPT. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận có liên quan đến đề tài nhƣ: Đổi mới PPDH hóa học, NL và phát triển NL cho HS, NLTH và biểu hiện của NLTH trong học tập, BTHH và phát triển NLTH thông qua sử dụng BTHH, kĩ thuật SĐTD và sử dụng trong dạy học. - Khảo sát thực trạng việc sử dụng hệ thống BTHH và SĐTD bồi dƣỡng NLTH cho HS trong QTDH ở THPT. - Nghiên cứu mục tiêu, nội dung chƣơng trình phần hóa học hiđrocacbon lớp 11 THPT. - Tuyển chọn, xây dựng hệ thống BTHH và SĐTD dùng trong dạy học phần hóa học hiđrocacbon để phát triển NLTH cho HS trƣờng THPT. - Đề xuất một số biện pháp sử dụng BTHH và SĐTD phát triển NLTH cho 5 HS THPT. Thiết kế một số kế hoạch bài dạy minh họa và bộ công cụ đánh giá NLTH của HS. - Thực nghiệm sƣ phạm (TNSP) để đánh giá chất lƣợng hệ thống bài tập tuyển chọn và xây dựng đồng thời đánh giá hiệu quả, tính khả thi của các biện pháp đã đề xuất trong thực tế dạy học ở một số trƣờng THPT. 5. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu  Khách thể nghiên cứu: QTDH hóa học ở trƣờng THPT.  Đối tƣợng nghiên cứu: Hệ thống BTHH và SĐTD phần hóa học hiđrocacbon lớp 11 nhằm phát triển NLTH cho HS. 6. Phạm vi nghiên cứu - Nghiên cứu xây dựng và sử dụng BTHH và SĐTD hóa học hiđrocacbon lớp 11 để phát triển NLTH của HS. - Địa bàn nghiên cứu: Một số trƣờng THPT thuộc tỉnh Nam Định. Cụ thể: + Trƣờng THPT Nguyễn Đức Thuận + Trƣờng THPT Xuân Trƣờng C 7. Giả thuyết khoa học Nếu GV sử dụng BTHH và SĐTD phối hợp hợp lí với các PPDH tích cực trong việc tổ chức cho HS hoạt động học tập tích cực, chủ động thì sẽ phát triển đƣợc NLTH cho HS góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học bộ môn hóa học ở trƣờng THPT. 8. Phƣơng pháp tiến hành nghiên cứu  Phƣơng pháp nghiên cứu lý luận - Nghiên cứu thu thập tổng quan các vấn đề lí luận có liên quan đến đề tài. - Sử dụng phối hợp các phƣơng pháp phân tích, tổng hợp, phân loại, hệ thống hóa, khái quát hóa…trong nghiên cứu tổng quan các tài liệu lí luận thu thập đƣợc.  Phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn - Sử dụng phƣơng pháp quan sát, điều tra, phỏng vấn để làm rõ thực trạng NLTH của HS và phát triển NLTH trong quá trình dạy và học môn Hóa học ở trƣờng THPT. 6 - Trao đổi với các GV, chuyên gia về tính phù hợp của hệ thống BTHH, SĐTD đã xây dựng và phƣơng pháp sử dụng chúng trong dạy học phần hóa học hiđrocacbon THPT để phát triển NLTH cho HS. - TNSP để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề ra.  Phƣơng pháp xử lí thông tin: Sử dụng phƣơng pháp thống kê toán học để xử lí kết quả TNSP. 9. Những đóng góp mới của đề tài - Tổng quan và làm sáng tỏ cơ sở lí luận về đổi mới PPDH theo định hƣớng phát triển NL và vấn đề phát triển NLTH cho HS trong dạy học hóa học ở trƣờng THPT. - Tuyển chọn, xây dựng, hệ thống bài tập và SĐTD phần hóa học hiđrocacbon theo định hƣớng phát triển NLTH. - Đề xuất một số phƣơng pháp sử dụng có hiệu quả hệ thống BTHH và SĐTD phần hiđrocacbon trong việc phát triển NLTH cho HS THPT các đề xuất đƣợc thể hiện qua kế hoạch bài dạy. - Thiết kế bộ công cụ đánh giá sự phát triển NLTH của HS và sử dụng trong TNSP. 10. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và kiến nghị, tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung chính của luận văn đƣợc trình bày trong 3 chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về việc phát triển NLTH cho HS trung học cơ sở trong dạy học hóa học. Chƣơng 2: Sử dụng SĐTD và BTHH phần hiđrocacbon hóa hoc lớp 11 nhằm phát triển NLTH cho HS. Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm. 7 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC HÓA HỌC Ở TRƢỜNG PHỔ THÔNG 1.1. Đổi mới giáo dục phổ thông theo định hƣớng phát triển năng lực tự học 1.1.1. Những định hƣớng đổi mới giáo dục phổ thông Việc đổi mới giáo dục phổ thông dựa trên những đƣờng lối, quan điểm giáo dục của nhà nƣớc, đó là những định hƣớng quan trọng về chính sách và quan điểm trong việc phát triển và đổi mới giáo dục phổ thông. Theo tinh thần Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04/11/2013 của Hội nghị lần thứ 8 Ban chấp hành Trung ƣơng Đảng (khoá XI) về đổi mới căn bản, toàn diện GD & ĐT. Nghị quyết khẳng định quan điểm chỉ đạo “Phát triển Giáo dục và Đào tạo là nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện NL phẩm chất người học” nhằm đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa ,hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Nghị quyết số 88/2014/QH13 ngày 28/11/2014 của Quốc hội về đổi mới chƣơng trình, SGK giáo dục phổ thông. Quyết định số 404/QĐ-TTg ngày 27/3/2015 của Thủ tƣớng Chính phủ phê duyệt Đề án đổi mới chƣơng trình, SGK giáo dục phổ thông : “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo định hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS; tập trung dạy cách học và rèn luyện NLTH, tạo cơ sở để học tập suốt đời, tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển NL; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc; vận dụng các phương pháp, kỹ thuật dạy học một cách linh hoạt, sáng tạo, phù hợp với mục tiêu, nội dung giáo dục, đối tượng HS và điều kiện cụ thể của mỗi cơ sở giáo dục phổ thông.” Những quan điểm, định hƣớng nêu trên tạo tiền đề, cơ sở và môi trƣờng pháp lý thuận lợi cho việc đồi mới giáo dục phổ thông nói chung, đổi mới đồng bộ PPDH kiểm tra đánh giá theo định hƣớng phát triển NL ngƣời học. Định hƣớng này đƣợc chỉ đạo thực hiện từ đổi mới mục tiêu, nội dung chƣơng trình, PPDH và kiểm tra đánh giá. 8 1.1.2. Khái niệm năng lực và cấu trúc năng lực  2 , 3 , 11 Trong Tâm lý học, NL là một trong những vấn đề đƣợc nhiều tác giả quan tâm nghiên cứu bởi nó có ý nghĩa thực tiễn và lý luận to lớn. Tuy nhiên hiện nay vẫn chƣa có một khái niệm nhất quán về NL. Nhìn khái quát có hai quan điểm chung về NL. Quan điểm thứ nhất: NL là một điều kiện tâm lý của cá nhân để hoàn thành có kết quả một hoạt động nào đó. Điển hình cho quan điểm này là N.X.Laytex, A.A. Xmiecnow, X.L. Rubinstein, A.V. Petropxki. Quan điểm thứ hai: NL là những thuộc tính của cá nhân gồm cả những thuộc tính tâm lý và cả những thộc tính giải phẫu sinh lý. Điển hình cho quan điểm này là A.G. Covaliow, K.K. Platonow. Khái niệm NL đƣợc hiểu nhƣ sự thành thạo, khả năng thực hiện của cá nhân đối với một công việc. Theo Weinert(2001):“ NL là những khả năng và kĩ xảo học được hoặc sẵn có của cá thể nhằm giải quyết các tình huống xác định, cũng như sẵn sàng về động cơ, xã hội và khả năng vận dụng các cách giải quyết vấn đề một cách có trách nhiệm và hiệu quả trong những tình huống linh hoạ”. Theo tổ chức các nƣớc kinh tế phát triển−OECD(2002) xác định:“ NL là khả năng cá nhân đáp ứng các yêu cầu phức hợp và thực hiện thành công nhiệm vụ trong một bối cảnh cụ thể“. Khi nghiên cứu về NL, các tác giả Việt Nam cũng đƣa ra những quan điểm khác nhau về NL. Theo Phạm Minh Hạc “ NL là những đặc điểm tâm lý cá nhân đáp ứng được những đòi hỏi của hoạt động nhất định nào đó và là điều kiện để thực hiện có hiệu quả hoạt động đó” Tác giả Trần Trọng Thủy đƣa ra khái niệm cho rằng“NL là sự phù hợp giữa một tổ hợp những thuộc tính nào đó của cá nhân với những yêu cầu của một hoạt động nhất định, được thể hiện ở sự hoàn thành tốt đẹp của hoạt động đó” Theo [6], NL là khả năng thực hiện thành công hoạt động trong một bối cảnh nhất định nhờ sự huy động tổng hợp các kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính cá nhân khác nhƣ hứng thú, niềm tin, ý chí... NL của cá nhân đƣợc đánh giá qua phƣơng thức và kết quả hoạt động của cá nhân đó khi giải quyết các vấn đề của cuộc sống. 9