Tài liệu Nghiên cứu hành động đề nghị trong tiếng việt

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---  --- LÊ THỊ TỐ UYÊN NGHIÊN CỨU HÀNH ĐỘNG ĐỀ NGHỊ TRONG TIẾNG VIỆT LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC Chuyên ngành: LÝ LUẬN NGÔN NGỮ Mã số: 60 22 01 Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. ĐÀO THANH LAN Hà Nội, 1/2011 MỤC LỤC Mở đầu ........................................................................................... 1 I. Lí do chọn đề tài .................................................................................. 1 III. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu....................................................... 2 III. Đóng góp của luận văn ..................................................................... 2 IV. Phương pháp nghiên cứu và nguồn ngữ liệu ................................... 3 V. Bố cục của luận văn .......................................................................... 5 Nội dung ......................................................................................... 6 Chương I: Cơ sở lí luận liên quan đến đề tài .......................................... 7 I. Về hành động ngôn từ ......................................................................... 7 II. Hành động cầu khiến tiếng Việt ...................................................... 20 III. Hành động đề nghị trong mối quan hệ với hành động cầu khiến .. 28 IV. Hành động đề nghị và tính lịch sự ................................................. 30 Chương II: Nhận diện hành động đề nghị trong tiếng Việt ................. 36 I. Tiêu chí nhận diện hành động đề nghị trong tiếng Việt ................... 36 1.1. Tiêu chí thứ nhất: ngữ cảnh tình huống ..................................... 36 1.2. Tiêu chí thứ hai: Quan hệ giữa người nói và người nghe trong phát ngôn đề nghị ..................................................................... 42 1.3. Tiêu chí thứ 3: Khả năng hiện thực hóa của hành động đề nghị 44 1.4. Tiêu chí thứ tư: Những dấu hiệu hình thức đánh dấu phát ngôn đề nghị ........................................................................................... 46 II. Phương pháp nhận diện hành động đề nghị trong tiếng Việt ......... 55 2.1. Nét khác biệt giữa hành động đề nghị và hành động yêu cầu .. 57 2.2. Nét khác biệt giữa hành động đề nghị và hành động khuyên bảo60 2.3. Nét khác biệt giữa hành động đề nghị và hành động dặn dò .... 61 2.4. Nét khác biệt giữa hành động đề nghị và hành động rủ rê ....... 64 2.5. Nét khác biệt giữa hành động đề nghị và hành động nhờ vả .... 66 Chương III: Phương thức biểu hiện hành động đề nghị trong tiếng Việt 70 I. Phương thức biểu hiện hành động đề nghị trực tiếp trong tiếng Việt 70 1.1. Phương tiện chỉ dẫn lực ngôn trung đề nghị trường minh - phát ngôn đề nghị tường minh ......................................................... 71 1.2. Phương tiện chỉ dẫn lực ngôn trung đề nghị nguyên cấp - phát ngôn đề nghị nguyên cấp .................................................................. 76 1.2.1. Vị từ tình thái “hãy” ..................................................... 81 1.2.2. Tiểu từ tình thái “nào ................................................... 77 1.2.3. Tiểu từ tình thái “nhé” ................................................. 84 1.2.4. Tiểu từ “đã” ................................................................. 91 1.2.5. Khả năng kết hợp của vị từ tình thái cầu khiến và tiểu từ tình thái cầu khiến ........................................................ 94 1.3. Phương tiện chỉ dẫn lực ngôn trung bán tường minh - phát ngôn đề nghị bán tường minh ................................................................ 95 Vị từ “ mong” ........................................................................ 95 1.4. Phương tiện chỉ dẫn lực ngôn trung bán nguyên cấp - phát ngôn đề nghị bán nguyên cấp ................................................................... 98 Vị từ “để” ................................................................................ 98 1.5. Khả năng kết hợp của phương tiện chỉ dẫn lực ngôn trung đề nghị tường minh và nguyên cấp ..................................................... 100 II. Phương thức biểu hiện hành động đề nghị gián tiếp trong tiếng Việt 102 1.1. Phát ngôn hỏi - đề nghị ........................................................... 102 1.1.1. Phát ngôn hỏi - đề nghị đồng hướng ......................... 103 1.1.2. Phát ngôn hỏi - đề nghị ngược hướng ....................... 113 1.2 Phát ngôn trần thuật - đề nghị .................................................. 115 Kết luận ..................................................................................... 120 Danh mục tài liệu tham khảo Danh mục nguồn tư liệu trích dẫn Phụ lục QUY ƯỚC VIẾT TẮT C: Chủ ngôn T: Tiếp ngôn D1: Danh từ/ cụm danh từ/ đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất D2: Danh từ/ cụm danh từ/ đại từ nhân xưng ngôi thứ hai D3: Danh từ/ cụm danh từ/ đại từ nhân xưng ngôi thứ ba Đ: Đại từ Đg: Đại từ ngôi gộp V: Vị từ Vnh: Vị từ ngôn hành Vnhck: Vị từ ngôn hành cầu khiến Vnhđn: Vị từ ngôn hành đề nghị P: Lõi mệnh đề (p): thành phần phụ (phụ tố/ phụ ngữ) *: Không xuất hiện (+): Có xuất hiện MỞ ĐẦU I. Lí do chọn đề tài Với sự đề cao vai trò của các yếu tố hình thức, ngôn ngữ học truyền thống khi phân loại các phát ngôn tiếng Việt chủ yếu căn cứ vào bình diện kết học, tức là căn cứ vào mối quan hệ giữa các tín hiệu ngôn ngữ khác nhau. Đến những năm 60 của thế kỷ XX, ngữ dụng học ra đời và một nhiệm vụ mới của ngành ngôn ngữ học cũng được xác lập. Khi ngữ dụng học đề cao chức năng ngôn ngữ là phương tiện giao tiếp vạn năng của xã hội loài người thì việc phân loại phát ngôn theo mục đích nói cần được tiến hành trên cơ sở của bình diện dụng học kết hợp với bình diện kết học và nghĩa học. Về vấn đề này, trong gần bốn thập niên qua, lý thuyết về hành động ngôn từ của J.L. Austin, H.P. Grice, J.R.Searle đã xác định những cách tiếp cận mới s00E2u sắc và toàn diện hơn. Lý thuyết này cho rằng ngôn ngữ có chức năng quan trọng trong hoạt động giao tiếp, nhưng đơn vị giao tiếp cơ bản không phải là câu hay một hình thức ngôn ngữ nào đó mà là một phát ngôn nhằm thực hiện một hành động nhất định. Thành tựu của ngôn ngữ học hiện đại cho thấy những hành động mà ta thực hiện bằng lời nói vô cùng phong phú, đa dạng chứ không chỉ là nói để kể, để hỏi hay để cầu khiến. Như thế, ngôn ngữ học đang quan tâm tới việc trả lời câu hỏi: các thành viên trong cộng đồng nói năng sử dụng ngôn ngữ như thế nào trong các cảnh huống giao tiếp khác nhau để đạt được mục đích giao tiếp khác nhau? Nghiên cứu hành động cầu khiến là góp phần trả lời câu hỏi đó. Tuy nhiên, trong Việt ngữ học, việc nghiên cứu này chưa nhiều và chưa sâu. Trước thời điểm hiện tại, các nhà nghiên cứu ngữ pháp tiếng Việt chủ yếu bàn đến hành động cầu khiến một cách toàn diện, tổng thể, ít ai quan tâm đến việc 1 đào sâu nghiên cứu một tiểu loại hành động trong kiểu hành động này. Chính điều này đã thôi thúc chúng tôi nghiên cứu một cách sâu sắc hơn về một vấn đề cụ thể của hành động cầu khiến tiếng Việt: nghiên cứu hành động đề nghị trong tiếng Việt. Việc nghiên cứu hành động này vừa góp phần chỉ ra sự thể hiện đa dạng, phong phú của hành động cầu khiến tiếng Việt, vừa góp phần tăng độ tin cậy cho việc xác định loại hành động ấy; đồng thời đáp ứng nhu cầu của ngành ngôn ngữ học hiện nay và phù hợp với xu thế phát triển của ngành . Đây là một hướng đi mới, có thể phát hiện ra nhiều điều mới mẻ, lí thú, góp phần tìm hiểu những vấn đề ngữ pháp – ngữ nghĩa của lời. II. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích của luận văn là khảo cứu các phương thức và phương tiện thể hiện hành động đề nghị trong tiếng Việt, chỉ ra ranh giới của nó với các tiểu loại hành động khác và sự thể hiện tính lịch sự trong hành động đó. Với mục đích như trên, luận văn có nhiệm vụ như sau: - Xác định hành động đề nghị trong tiếng Việt. - Phân tích, miêu tả hành động đề nghị trong tiếng Việt. - Chỉ ra mức độ giá trị của hành động đề nghị trên cơ sở biểu hiện của lực ngôn trung. - Xem xét tính lịch sự của hành động đề nghị. III. Đóng góp của luận văn Như trên đã nói, việc lựa chọn hành động cầu khiến và những vấn đề xung quanh nó làm đối tượng nghiên cứu không phải là vấn đề hoàn toàn mới mẻ. Cái mới của luận văn là nghiên cứu một tiểu loại hành động trong hành động cầu khiến tiếng Việt: hành động đề nghị trên cả ba bình diện dụng học, kết học và nghĩa học. 2 Công trình nghiên cứu của chúng tôi có ý nghĩa về lí luận và thực tiễn như sau: Về lí luận, luận văn hy vọng góp phần làm rõ thêm về khái niệm hành động cầu khiến nói chung và hành động đề nghị nói riêng, phân loại hành động đề nghị, miêu tả một số tình thái đề nghị lịch sự, những vấn đề mà xưa nay đã đề cập đến nhưng chưa được quan tâm đúng mức và chưa được lý giải đầy đủ, đồng thời làm rõ các dấu hiệu nhận diện hành động đề nghị tiếng Việt; từ đó góp phần vào việc hoàn thiện các kết quả nghiên cứu về hành động cầu khiến nói chung và hành động đề nghị nói riêng theo quan điểm mới của ngôn ngữ học hiện đại. Về thực tiễn, những kết quả nghiên cứu của luận văn có thể góp phần giải quyết nhiều vấn đề về cách sử dụng tiếng Việt và là cơ sở để biên soạn nội dung, xác định phương pháp dạy tiếng Việt không chỉ cho người Việt mà còn cho người nước ngoài học tiếng Việt. Đặc biệt, trong xu thế hội nhập và toàn cầu hóa như hiện nay, việc biên soạn sách giáo khoa cho người nước ngoài đang cần có nhiều nghiên cứu về những vấn đề cụ thể giúp cho người học có thể nắm bắt được dễ dàng những đặc điểm của tiếng Việt, từ đó thuận lợi hơn trong việc giao tiếp và thể hiện mục đích giao tiếp của mình. IV. Phƣơng pháp nghiên cứu và nguồn ngữ liệu 1.1. Phương pháp nghiên cứu Luận văn tiến hành nghiên cứu dựa trên quan điểm ngữ pháp chức năng và ngữ dụng học. Nghiên cứu phát ngôn trong hoạt động hành chức của nó hay trong một ngữ cảnh và ngôn cảnh cụ thể. Từ đó có thể phát hiện, xem xét và đánh giá được sự thể hiện phong phú của cả hành động đề nghị trực tiếp lẫn hành động đề nghị gián tiếp. Chúng tôi nghiên cứu theo phương pháp đi từ nội dung đến hình thức, từ ý nghĩa đến cấu trúc, từ mục đích đến phương 3 tiện, để tìm ra những đặc điểm về ngữ dụng cũng như mối quan hệ giữa hình thức và ý nghĩa của hành động đề nghị trong tiếng Việt thông qua tư liệu đã được khảo sát. Trong quá trình nghiên cứu, luận văn có sử dụng các phương pháp và thủ pháp sau: + Phương pháp miêu tả: phương pháp miêu tả là phương pháp chiến lược trong luận văn này. Các nhận định đưa ra đều dựa chủ yếu vào kết quả phân tích, miêu tả ngữ liệu – phần lớn là lời nói được sưu tầm trong các tác phẩm văn chương ở nhiều thể loại khác nhau. + Thủ pháp thống kê: để xác định tần số xuất hiện của các tiểu loại và đối chiếu đặc điểm ngữ nghĩa, ngữ pháp của hành động đề nghị trong tiếng Việt. + Thủ pháp cải biến: cải biến cấu trúc, giúp cho việc nhận diện và phân loại hành động đề nghị tiếng Việt. + Thủ pháp so sánh: dựa vào các kết quả đã phân tích và miêu tả để so sánh nhằm tìm ra những điểm tương đồng và dị biệt, tương ứng và phi tương ứng giữa hành động đề nghị với các hành động khác trong hành động cầu khiến tiếng Việt trên bình diện hình thức và cấu trúc ngữ nghĩa, giữa các nhân tố của hành động đề nghị trực tiếp và hành động đề nghị gián tiếp để tạo nền cho các phương pháp, thủ pháp khác được minh xác và cụ thể hơn. 1.2. Nguồn ngữ liệu Các ngữ liệu đã khảo sát và trình bày trong luận văn được thu thập chủ yếu từ một số văn bản viết (gồm văn bản thuộc phong cách nghệ thuật và văn bản thuộc phong cách hành chính, công vụ), và từ lời ăn tiếng nói hàng ngày mà người viết quan sát, ghi chép lại được. Các tác phẩm văn chương thuộc phong cách văn bản nghệ thuật bao gồm rất nhiều thể loại như: truyện ngắn, 4 tiểu thuyết, kịch…và chia thành các giai đoạn văn học khác nhau. Ở luận văn này, chúng tôi lựa chọn một số tác phẩm văn chương trong các giai đoạn khác nhau: văn học kháng chiến chống Pháp (1930-1954), văn học kháng chiến chống Mỹ (1954-1975) và văn học từ 1975 đến nay. Ở mỗi giai đoạn văn học chúng tôi lựa chọn những cây bút tiêu biểu với những tác phẩm nổi bật nhất. Các văn bản hành chính công vụ gồm: đơn yêu cầu, đơn đề nghị, công văn, giấy phép, quyết định .v.v. Hành động đề nghị thường xuất hiện trong giao tiếp trực tiếp cho nên chúng tôi tiến hành thu thập và khảo sát những lời thoại giữa các nhân vật để đáp ứng yêu cầu chung nhất của hành động cầu khiến là chỉ có thể xuất hiện trong bối cảnh “Tôi, anh, bây giờ”. Trong hoàn cảnh có tính nghi thức, trang trọng hay trong công việc mang tính chất hành chính, quá trình giao tiếp thường diễn ra trên văn bản giấy tờ. Chúng tôi cũng tiến hành thu thập tư liệu và khảo sát các phát ngôn đề nghị ở dạng này để thấy hết sự hoạt động đa dạng của hành động đề nghị trong tiếng Việt. V. BỐ CỤC CỦA LUẬN VĂN Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục và danh mục Tài liệu tham khảo, luận văn gồm ba chương: Chƣơng I. Cơ sở lí luận liên quan đến đề tài I. Về hành động ngôn từ II. Hành động cầu khiến tiếng Việt III. Hành động đề nghị trong mối quan hệ với hành động cầu khiến IV. Hành động đề nghị và tính lịch sự 5 Chƣơng II. Nhận diện hành động đề nghị trong tiếng Việt I. Tiêu chí nhận diện hành động đề nghị trong tiếng Việt II. Phương pháp nhận diện hành động đề nghị trong tiếng Việt Chƣơng III. Phƣơng thức biểu hiện hành động đề nghị trong tiếng Việt I. Phương thức biểu hiện hành động đề nghị trực tiếp II. Phương thức biểu hiện hành động đề nghị gián tiếp 6 PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG I CƠ SỞ LÍ LUẬN LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI I. VỀ HÀNH ĐỘNG NGÔN TỪ 1.1. Khái niệm về hành động ngôn từ Hành động ngôn từ (speech acts) đã được các nhà nghiên cứu quan tâm từ đầu những năm 60 của thế kỷ XX. Mỗi lần nói đến lý thuyết hành động ngôn từ, chúng ta đều nghĩ ngay tới nhà triết học người Anh, J.L.Austin và cũng không thể bỏ qua nhà triết học nổi tiếng người Áo L.Wittgenstein [33] – người đặt tiền đề và tiên phong cho lý thuyết này. L.Wittgenstein đã đồng nhất hoạt động giao tiếp với hoạt động xã hội và việc sử dụng ngôn từ (lời nói) như một hành động. Tất cả đóng góp của ông chỉ dừng lại ở việc tìm ra những quy tắc nhất định khi con người sử dụng lời nói. Khác với L.Wittgenstein, J.L.Austin bày tỏ luận điểm “To say is to do something” (nói là làm) qua công trình nghiên cứu năm 1962 “How to do thing with words” [34]. Ông cho rằng để biểu hiện, diễn tả một hành động ngôn từ thì cần phải nói ra điều đó và làm - đi vào thực tế, thực tiễn sử dụng ngôn ngữ. Từ luận điểm này mà người ta đã xây dựng nên lý thuyết về hành động ngôn từ. Như vậy, hành động ngôn từ là nhấn mạnh bản chất của lời nói. Khi ta nói một câu nghĩa là ta đã thực hiện một hành động nào đó, tức là chúng ta thực hiện một hành động đặc biệt mà phương tiện là ngôn ngữ. Chẳng hạn như thông báo, khuyên, chúc mừng, tuyên bố, hứa hẹn,… Đó là những hành động được thực hiện bằng ngôn từ và được gọi là hành động ngôn từ. Thuật ngữ “hành động ngôn từ” có thể khiến nhiều người hiểu nhầm. Nó bị coi là đồng nghĩa với “hành động phát ngôn ra câu nói” hơn là 7 để biểu thị như nó đã biểu thị, một bộ phận cụ thể nào đó của sản phẩm nói năng. [38, 246] Trong luận văn này, chúng tôi sử dụng thuật ngữ “hành động ngôn từ” theo ý khi ta nói một câu nghĩa là ta đã thực hiện một hành động nào đó và nó tương đương với thuật ngữ “hành vi ngôn ngữ” mà các nhà nghiên cứu trước như Đỗ Hữu Châu, Bùi Minh Toán, Nguyễn Đức Dân, … đã sử dụng. Trong lý thuyết của mình, J.L.Austin xem hành động ngôn từ là một thể thống nhất những hành động: − Hành động tạo lời (locutionary act) − Hành động tại lời (illocutionary act) − Hành động mượn lời (perlocutionary act) Sự khác biệt giữa chúng được diễn giải như sau: - Hành động tạo lời: J.L.Austin đặt tên cho hành động này là “nói một điều gì đó”. Đây là hành động sử dụng các yếu tố ngôn ngữ như ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp để tạo nên một câu nói. - Hành động tại lời: Hành động tại lời là nói một điều gì đó và thực hiện điều đó như thế nào và thực hiện hành động ấy phải ngay khi phát ra câu nói. Ví dụ: – Không nói chuyện riêng. (Hành động tại lời là đề nghị học sinh không nói chuyện riêng trong lớp) Vì vậy hành động tại lời chính là lực ngôn trung, là đích phát ngôn. Nó bị chi phối bởi các quy tắc hình thành tự nhiên theo cộng đồng với những điều kiện sử dụng được thực hiện. Cốt lõi của hành động ngôn từ chính là hành động tại lời. - Hành động mượn lời : Hành động mượn lời là hành động thông qua việc phát ngôn câu nói, người nói tác động đến tư tưởng, tình cảm… của người tiếp nhận. Với một hành động mượn lời, người nghe có thể không nhận 8 ra ngay mặc dù hiểu được hành động tại lời. Một hành động tại lời có thể có nhiều hành động mượn lời khác nhau. Ví dụ : Một hành động tại lời là người nói không muốn tiếp chuyện với người nghe và đưa ra một lời yêu cầu trực tiếp: - Anh về đi cho em ngủ. Hành động mượn lời có thể là một trong những trường hợp sau: 1. Mấy giờ rồi anh? 2. Ngày mai em phải dậy sớm. 3. Anh à ! Mẹ thường nhắc nhở em đi ngủ sớm kẻo bị ốm,… 1.2. Điều kiện sử dụng hành động ngôn từ Hành động ngôn từ được thể hiện rõ nét trong hoạt động giao tiếp của con người. Mỗi hành động ngôn từ phải có những điều kiện nhất định thì hành động mới được thực hiện. Muốn cho người nghe thực hiện một hành động nào đó như yêu cầu, đề nghị, sai bảo, khuyên răn… mà người nói mong muốn thì người nói phải lựa chọn cách nói nào đó để người nghe không chỉ hiểu điều mình nói ở bề mặt ngôn từ mà còn tri nhận được đích ngôn trung. Bởi vậy, để đạt được hiệu quả trong giao tiếp, người nói cần quan tâm đến các điều kiện sử dụng của các hành động ngôn từ này. Những điều kiện chi phối ấy, L.Wittgenstein gọi là “trò chơi ngôn ngữ” và J.L.Austin cũng đưa ra luận điểm “nói là làm”, nói là một cách sử dụng âm thanh ngôn ngữ để bộc lộ một nội dung thông báo nào đó. Đối với hành động ngôn từ tạo lời, các điều kiện sử dụng và cấu tạo của nó là về ngữ âm, từ ngữ, ngữ pháp của một ngôn ngữ. Cho nên nếu muốn yêu cầu, đề nghị, sai bảo, khuyên răn… người nào đó thì chắc chắn cả người nói lẫn người nghe phải đồng nhất một ngôn ngữ. Có như thế thì cuộc hội thoại bằng ngôn ngữ mới được diễn ra và hành động đó mới được thực hiện. Đồng thời các phía người nói lẫn người nghe không bị hạn chế về mặt sinh lý như câm (phía người nói) và điếc (phía người nghe). 9 Các hành động tại lời cũng đòi hỏi những điều kiện nhất định. Các hành động tại lời bị chi phối bởi các quy tắc hình thành tự nhiên theo cộng đồng vì vậy mỗi loại hành động tại lời có những điều kiện sử dụng của nó mà Austin gọi tên chúng là những điều kiện thuận lợi. Về vấn đề này Searle chia làm 3 loại chính như sau: − Điều kiện ban đầu − Điều kiện chân thực − Điều kiện thiết yếu (điều kiện căn bản)  Điều kiện ban đầu Điều kiện này liên quan đến quan hệ giữa hai người: người nói và người nghe, tới những ý nguyện, lợi ích và khả năng của người nghe. Ví dụ: Hành động ngôn từ ra lệnh. + Về quyền lợi: người nói là người ra lệnh, người nghe là người nhận lệnh Người nói là người có lợi, người nghe là người bị thiệt (về thời gian, công sức hay tiền của…) + Về vị thế giao tiếp: Người nói có vị thế giao tiếp (biểu hiện vị thế xã hội) cao hơn hoặc là người bậc trên. Người nghe có vị thế giao tiếp thấp hơn hoặc là người bậc dưới (trong trường hợp vị thế xã hội không bình đẳng)  Hệ quả là tính bắt buộc cao. + Ra lệnh là làm một việc gì đó cho tôi, hoặc cho cả anh và cả tôi hoặc không liên quan gì đến anh nhưng anh vẫn phải làm. + Khi người nói ra lệnh cho người nghe thực hiện một hành động nào đó thì đương nhiên là hành động đó chưa được thực hiện trong quá khứ hoặc 10 thực hiện rồi nhưng chưa đạt yêu cầu nên người nói mới ra lệnh cho người nghe thực hiện hay thực hiện lại mà thôi. + Đồng thời người ra lệnh cần biết được rằng người nhận lệnh có khả năng hiểu được và thực hiện được mệnh lệnh của mình. * Điều kiện chân thành Điều kiện này tập trung chủ yếu nói đến trạng thái tâm lý của hành động mà người nói thực hiện. Thông báo hay ra lệnh một điều gì đó cho người khác thì phải tâm niệm rằng thông tin đó là sự thật và phải thực sự mong muốn người nhận lệnh, nhận thông tin chấp hành, đồng ý. Nếu là hỏi thì không phải là hỏi xã giao, lấy lệ. Nếu là mời mọc thì phải mong muốn người nghe nhận lời mời của mình. Ví dụ : Hành động ngôn từ mời mọc: (mời ăn uống, vui chơi, học tập, làm việc,…) + Về quyền lợi: người nói là người chịu thiệt (người nói phải tốn tiền, mất thời gian chuẩn bị bữa ăn…), người nghe là người thường được mang lợi Vì vậy, một lời mời chân thành không chỉ hiển ngôn điều lợi người nghe sẽ nhận được mà cần phải gia tăng tính ép buộc sao cho không làm mất đi tính lịch sự của lời mời. So sánh hai phát ngôn sau, chúng ta sẽ thấy rõ điều này. (1). Thế nào tối mai anh cũng phải tới nhà em ăn cơm đấy nhé! (2). Tối mai anh (có) tới nhà em ăn cơm được không? Ở phát ngôn (1), người nói dùng câu cầu khiến trực tiếp để mời mọc. Ở phát ngôn (2), người nói dùng câu cầu khiến bằng hình thức hỏi để mời mọc. Như thế người nói đã đặt người nghe vào một tình huống lựa chọn có/không. Trong hoàn cảnh nào đó thì có thể coi đây là mời cho có mời thôi, chứ chưa phải là một lời mời tha thiết. 11 * Điều kiện thiết yếu (điều kiện căn bản) Đây là điều kiện nói về trách nhiệm, sự ràng buộc với người nói hoặc người nghe khi hành động đã được thực hiện. Đối với hành động ra lệnh thì trách nhiệm ấy thuộc về người nhận lệnh. Điều kiện thiết yếu của hành động mời mọc là người nghe sẵn lòng nhận lời mời, của hành động khuyên răn là người nghe nhận thấy được giá trị của lời khuyên và thực hiện lời khuyên ấy hay của hành động yêu cầu đề nghị là người nghe chấp nhận lời yêu cầu, đề nghị… Ngoài ra lý thuyết hành động ngôn từ của Searle còn có các điều kiện khác như: điều kiện xuất phát và tới đích, điều kiện về nội dung mệnh đề… có tác động không nhỏ vào hiệu quả giao tiếp trong hội thoại. 1.3. Phân loại các hành động ngôn từ 1.3.1. Phân loại hành động ngôn từ theo J.Austin Trên thực tế, trong một ngôn ngữ có thể có rất nhiều hành động ngôn từ và đối chiếu giữa các ngôn ngữ với nhau thì chúng có sự khác biệt nhất định. Trong công trình năm 1962, Austin đã phân loại các hành động tại lời thành 5 lớp lớn: (1) Phán xét (Verdictive) (2) Hành xử (Exercitive) (3) Cam kết (Commisive) (4) Ứng xử (Behabitive) (5) Bày tỏ (Expositive) Tuy quan niệm của J.L.Austin đã có nhiều tiến bộ nhưng vẫn có những hạn chế nhất định mà theo Searle hạn chế đó là chỉ phân loại các động từ ngữ vi. Searle là người đầu tiên vạch ra hạn chế của Austin. Ông cho rằng Austin không định ra các tiêu chí phân loại nên kết quả phân loại có sự chồng chéo. 12 1.3.2. Phân loại hành động ngôn từ theo J.R.Searle J.R.Searle phân loại các hành động ngôn từ có sự tiến bộ hơn so với J.L.Austin. Tác giả Nguyễn Đức Dân [4] tóm lược: Searle đã nêu ra mười hai phương diện (dimensions) mà các hành vi ngôn ngữ có thể khác nhau. Trong số này, ông chọn bốn tiêu chí cơ bản để phân loại các hành động tại lời. * Đích ở lời (Illocutionary point) * Hướng của sự khớp ghép (Direction of fit) * Trạng thái tâm lý được biểu hiện. * Nội dung mệnh đề. Dựa vào những tiêu chí này mà J.R.Searle chia hành động ngôn từ ra thành 5 loại : (1) Khẳng định (Assertives) (2) Cầu khiến (Directive) - Mệnh lệnh (3) Hứa hẹn (Commissive) (4) Bày tỏ (Expressive) (5) Tuyên bố (Declaratives) Như vậy, J.L.Austin và J.R.Searle đã đưa ngôn ngữ vào sự phong phú, đa dạng nhưng không kém phần phức tạp của hoạt động ngôn ngữ trong đời sống hàng ngày. Lý thuyết trên đã khẳng định giao tiếp cơ bản của ngôn từ là một phát ngôn thực hiện hành động. 1.4. Phân biệt phát ngôn ngôn hành tƣờng minh và phát ngôn ngôn hành nguyên cấp 1.4.1. Phát ngôn ngôn hành tường minh Phát ngôn ngôn hành tường minh là phát ngôn có chứa những dấu hiệu chỉ ra chính hành động được thực hiện khi phát ra phát ngôn đó. Ví dụ: - Con xin lỗi mẹ, con đã để mẹ phải chờ! - Nó lúng búng trong mồm. (Hậu thiên đường, Nguyễn Thị Thu Huệ, tr. 6) 13 Anh chạy theo và gọi: - Này, mời bà lên xe!... Hai... hàọ..! Xin bà hai hào rưỡi. (Người ngựa và ngựa người - Nguyễn Công Hoan - tr. 2) Bà tiên bỗng hiện ra ngay bên Hoàng khẽ mỉm cười: …Ông đang chờ đón hai cháu đấy! Ông cũng dành cả một làn bánh chocolate và hoa quả mà trẻ con đều thích và chờ sẵn nữa! Bây giờ bà sẽ dẫn hai cháu đi nghe! Còn gia đình cháu bà hứa sẽ lần lượt dẫn họ tới đoàn tụ đầy đủ, cháu cũng sợ, đừng lo gì nha, giờ cháu nếu không đi cùng, chắc Cô bé sẽ buồn lắm đấy, vì cô bé không có bố mẹ và chị em gì cả, chỉ có mình cháu thôi. (Đi qua đỉnh lũ - Khánh Bình - tr.18) Các phát ngôn trên chứa những vị từ chỉ rõ loại hành động phát ngôn được thực hiện: xin lỗi, mời, hứa. Các vị từ này được coi là các vị từ ngôn hành với sự đảm bảo về một số điều kiện nhất định. Điều này sẽ được đề cập kỹ hơn ở chương sau. 1.4.2. Phát ngôn ngôn hành nguyên cấp Các hành động ngôn từ không chỉ được thực hiện bằng các vị từ ngôn hành mà còn được thực hiện ở những phát ngôn có chứa các phương tiện chỉ dẫn hiệu lực tại lời (như: các kiểu kết cấu, những từ ngữ chuyên dùng trong các biểu thức ngôn hành, ngữ điệu, quan hệ giữa các thành tố trong cấu trúc vị từ - tham thể tạo nên nội dung mệnh đề nêu trong phát ngôn ngôn hành). Những phát ngôn không chứa các vị từ ngôn hành mà sử dụng các phương tiện chỉ dẫn hiệu lực tại lời được gọi là các phát ngôn nguyên cấp. Ví dụ: - Thưa bà, con so. - Bà nên nói thực, thì tôi mới liệu được. Tôi xem bụng bà, hình như đẻ con rạ thì phải hơn. - Thưa bà, thực tôi đẻ con so. (Oẳn tà roằn, Nguyễn Công Hoan, tr. 5) 14 Phát ngôn “Bà nên nói thực,…” được chủ ngôn thực hiện với mục đích khuyên thông qua từ ngữ chuyên dùng trong biểu thức ngôn hành là “nên”. Có rất nhiều phát ngôn ngôn hành nguyên cấp không chứa những dấu hiệu hình thức để nhận biết cho nên muốn hiểu được chúng thì tiếp ngôn phải căn cứ vào ngữ cảnh cụ thể. 1.5. Hành động ngôn từ trực tiếp và hành động ngôn từ gián tiếp 1.5.1. Nghĩa tường minh (hiển ngôn) và nghĩa hàm ẩn (hàm ngôn) Trước khi ra đời bộ môn ngữ dụng học, người ta vẫn thường sử dụng cái gọi là “ý tại ngôn trung” hay ý ở trong lời, “ý tại ngôn ngoại” hay ý ở ngoài lời thay vì dùng thuật ngữ nghĩa tường minh và nghĩa hàm ẩn để xem xét phát ngôn trong hoạt động giao tiếp nói chung và ngôn từ trong các tác phẩm văn chương nói riêng. Song, với sự lớn mạnh của ngữ dụng học, nghĩa của phát ngôn dần được nhìn nhận một cách đa chiều và toàn diện hơn. 1.5.1.1. Nghĩa tường minh (hiển ngôn) Nghĩa tường minh là ý nghĩa được nói ra trực tiếp nhờ các yếu tố ngôn ngữ như âm, từ, kết cấu phát ngôn…ý nghĩa này hiển hiện trên ngôn từ còn gọi là hiển ngôn. Bất kì một phát ngôn nào cũng có nghĩa tường minh. Ví dụ : Tối nào cũng vậy, cứ đến lúc con bé lớn ông Hai thu thủ que đóm cháy lập lòe trong chiếc nón rách tất tả đi từ nhà bếp lên, và bà Hai ngồi ngây thuỗn cái mặt trước đĩa đèn dầu lạc, lầm bầm tính toán những tiền cua, tiền bún, tiền chuối, tiền kẹo,… thì ông Hai vùng dậy, sang bên bác Thứ nói chuyện. (Làng, Kim Lân) Ở ví dụ trên, chúng ta có thể nhận diện ngay tầng nghĩa được thể hiện rất rõ ràng chỉ cần căn cứ vào câu chữ. 15