Tài liệu Nghiên cứu phát triển du lịch cộng đồng ở khu du lịch sinh thái vân long

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN PHẠM THỊ HỒNG QUYÊN NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG Ở KHU DU LỊCH SINH THÁI VÂN LONG CHUYÊN NGÀNH: DU LỊCH (Chương trình đào tạo thí điểm) LUẬN VĂN THẠC SỸ DU LỊCH NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN THỊ HẢI Hà Nội, 2013 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 7 1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................................ 7 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ......................................................................................... 8 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu........................................................................... 11 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 11 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................................................ 12 6. Cấu trúc của luận văn .............................................................................................. 13 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ DU LỊCH CỘNG ĐỒNG .... 14 1.1. Cơ sở lý luận về du lịch cộng đồng ...................................................................... 14 1.1.1. Khái niệm về du lịch cộng đồng ......................................................................... 14 1.1.2. Nội dung, đặc điểm của du lịch cộng đồng ........................................................ 16 1.1.3. Mục tiêu và nguyên tắc phát triển du lịch cộng đồng ....................................... 16 1.1.4. Điều kiện hình thành và phát triển du lịch cộng đồng ..................................... 18 1.1.5. Ý nghĩa phát triển du lịch cộng đồng ................................................................. 20 1.1.6. Một số hình thức tham gia phổ biến của cộng đồng trong du lịch................... 21 1.2. Kinh nghiệm của một số địa phƣơng trên thế giới và Việt Nam về phát triển du lịch cộng đồng.......................................................................................................... 22 1.2.1. Du lịch cộng đồng tại làng Ghandruk thuộc khu bảo tồn quốc gia Annapurna – Nepan .......................................................................................................................... 22 1.2.2. Du lịch cộng đồng tại làng Yubeng, Vân Nam, Trung Quốc............................ 23 1.2.3. Du lịch cộng đồng tại Bản Lác, Mai Châu, Hòa Bình, Việt Nam .................... 25 Tiểu kết chƣơng 1 ......................................................................................................... 28 Chƣơng 2. THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG DU LỊCH CỘNG ĐỒNG Ở KHU DU LỊCH SINH THÁI VÂN LONG ................................................................................. 29 2.1. Khái quát Khu du lịch sinh thái Vân Long ........................................................ 29 2.1.1. Đặc điểm tự nhiên ............................................................................................... 29 2.1.2. Đặc điểm kinh tế xã hội ...................................................................................... 31 2.2. Các điều kiện phát triển du lịch cộng đồng ở KDL sinh thái Vân Long ......... 35 2.2.1. Tài nguyên du lịch .............................................................................................. 35 1 2.2.2. Cộng đồng dân cư ............................................................................................... 46 2.2.3. Khả năng tiếp cận điểm đến ............................................................................... 48 2.2.4. Khả năng cung ứng các dịch vụ du lịch ............................................................ 48 2.2.5. Chính sách phát triển du lịch ............................................................................. 51 2.2.6. Công tác xúc tiến, quảng bá ............................................................................... 53 2.3. Thực trạng hoạt động du lịch cộng đồng ở KDL sinh thái Vân Long ............. 55 2.3.1. Các tuyến, điểm du lịch chính ............................................................................ 55 2.3.2. Lượng khách và doanh thu du lịch .................................................................... 59 2.4. Đánh giá hoạt động du lịch cộng đồng ở KDL sinh thái Vân Long theo các nguyên tắc phát triển DLCĐ ....................................................................................... 64 2.4.1. Sự đồng thuận của CĐĐP và các bên liên quan ............................................... 64 2.4.2. Đa dạng về vai trò tham gia của cộng đồng....................................................... 64 2.4.3. Tôn trọng các giá trị văn hóa của cộng đồng .................................................... 65 2.4.4. Khả năng của cộng đồng .................................................................................... 66 2.4.5. Chia sẻ lợi ích từ du lịch cộng đồng ................................................................... 67 2.4.6. Quyền sở hữu và tham gia của cộng đồng với việc bảo vệ tài nguyên du lịch. 69 2.5. Đánh giá chung về hoạt động du lịch cộng đồng ở KDL sinh thái Vân Long ........ 69 2.5.1. Điểm mạnh .......................................................................................................... 69 2.5.2. Điểm yếu .............................................................................................................. 70 2.5.3. Cơ hội................................................................................................................... 71 2.5.4. Thách thức .......................................................................................................... 72 Tiểu kết chƣơng 2 ......................................................................................................... 74 Chƣơng 3. MỘT SỐ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG Ở KHU DU LỊCH SINH THÁI VÂN LONG ................................................................ 75 3.1. Một số giải pháp phát triển du lịch cộng đồng ................................................... 75 3.1.1. Giải pháp về quản lý ........................................................................................... 75 3.1.2. Giải pháp về phát triển cơ sở hạ tầng, cơ sở vật chất kỹ thuật ............................... 80 3.1.3. Giải pháp về xúc tiến, quảng bá ......................................................................... 81 3.1.4. Giải pháp về đào tạo lao động du lịch ................................................................ 82 3.1.5. Giải pháp về bảo vệ và tôn tạo tài nguyên du lịch ............................................. 84 2 3.1.6. Giải pháp về hỗ trợ cộng đồng địa phương ....................................................... 86 3.1.7. Giải pháp liên kết, hợp tác .................................................................................. 87 3.2. Một số kiến nghị .................................................................................................... 87 3.2.1. Đối với cơ quan trung ương ............................................................................... 87 3.2.2. Đối với chính quyền và cơ quan quản lý địa phương ....................................... 88 3.2.3. Đối với cộng đồng dân cư tham gia hoạt động du lịch ..................................... 90 3.2.4. Đối với khách du lịch .......................................................................................... 91 Tiểu kết chƣơng 3 ......................................................................................................... 92 KẾT LUẬN ................................................................................................................... 93 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................... 95 PHỤ LỤC 3 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tên cụm từ CĐ Cộng đồng CĐĐP Cộng đồng địa phương DLBV Du lịch bền vững DLCĐ Du lịch cộng đồng HDV Hướng dẫn viên KDL Khu du lịch UBND Ủy ban Nhân dân VQG Vườn quốc gia 4 MỤC LỤC BẢNG Bảng 2.1. Dân số và mật độ dân số các xã trong KDL sinh thái Vân Long .................. 31 Bảng 2.2. Làng nghề huyện Gia Viễn được công nhận làng nghề cấp tỉnh ................... 45 Bảng 2.3. Đánh giá của khách du lịch về thái độ của CĐĐP ở KDL sinh thái Vân Long ……………………………………………………………………………….48 Bảng 2.4. Khả năng tham gia các dịch vụ du lịch của CĐĐP tại KDL sinh thái Vân Long ............................................................................................................................... 47 Bảng 2.5. Cơ sở lưu trú tại KDL sinh thái Vân Long .................................................... 50 Bảng 2.6. Nguồn tiếp nhận thông tin của khách du lịch về KDL sinh thái Vân Long. .................. 62 Bảng 2.7. Lượng khách du lịch tới KDL sinh thái Vân Long........................................ 59 Bảng 2.8. Loại hình lưu trú của khách quốc tế đến KDL sinh thái Vân Long .............. 60 Bảng 2.9. Mục đích của khách du lịch tới KDL sinh thái Vân Long ............................ 61 Bảng 2.10. Mức độ hài lòng của khách du lịch Vân Long ............................................ 62 Bảng 2.11. Những điều không hài lòng của khách du lịch Vân Long ........................... 62 Bảng 2.12. Doanh thu và nộp ngân sách từ hoạt động du lịch tại KDL sinh thái Vân Long ............................................................................................................................... 63 Bảng 2.13. Hiệu quả tạo việc làm tại KDL sinh thái Vân Long .................................... 68 5 MỤC LỤC HÌNH Hình 2.1. Sơ đồ tuyến du lịch KDL sinh thái Vân Long. .............................................. 56 Hình 3.1. Mô hình Ban quản lý DLCĐ ở xã Gia Vân ................................................... 77 6 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Du lịch cộng đồng xuất hiện như một nhu cầu tất yếu nhằm hạn chế tác động tiêu cực của du lịch, góp phần đảm bảo cho sự phát triển bền vững khi những hoạt động phát triển du lịch trước đó được thực hiện chủ yếu với mục đích đơn thuần là kinh tế đã và đang đe dọa môi trường sinh thái và các giá trị văn hóa bản địa. Du lịch cộng đồng khá phổ biến ở nhiều nơi trên thế giới, đặc biệt ở các nước đang phát triển như Indonesia, Thái Lan, Lào, Nepan, Butan… Ở Việt Nam, du lịch cộng đồng bắt đầu được nghiên cứu và thử nghiệm tại một số khu vực vào đầu những năm 2000. Mô hình du lịch cộng đồng đã hình thành ở một số địa phương như SaPa, Bát Xát (Lào Cai), Mai Châu (Hòa Bình), Ba Bể (Bắc Cạn), Vườn quốc gia Cát Tiên (Đồng Nai), Chày Lập, Farmstay (Quảng Bình)… Với mục tiêu chính là một công cụ cho hoạt động bảo tồn, công cụ cho phát triển chất lượng cuộc sống, tạo cơ hội cho trao đổi kiến thức và văn hóa giữa khách du lịch và cộng đồng…du lịch cộng đồng ngày càng khẳng định được vai trò của mình trong quá trình phát triển kinh tế xã hội nói chung và phát triển hoạt động du lịch của địa phương nói riêng. Khu du lịch (KDL) sinh thái Vân Long là một trong những vùng đất ngập nước lớn nhất đồng bằng Bắc Bộ, nằm về phía Đông Bắc tỉnh Ninh Bình trên địa phận 7 xã là: Gia Hưng, Gia Vân, Liên Sơn, Gia Hoà, Gia Lập, Gia Tân và Gia Thanh thuộc huyện Gia Viễn. Với tài nguyên du lịch tự nhiên và nhân văn phong phú, đa dạng cùng với lịch sử truyền thống lâu đời KDL sinh thái Vân Long có nhiều tiềm năng để phát triển du lịch. Du lịch cộng đồng đã được triển khai tại Vân Long từ đầu những năm 2000 với sự tham gia tích cực của cộng đồng địa phương. Việc phát triển du lịch cộng đồng ở đây góp phần tạo nên sự đa dạng, phong phú về các loại hình và sản phẩm du lịch để thu hút du khách, các chương trình du lịch cộng đồng bước đầu đã thu hút được lượng lớn khách du lịch trong nước và quốc tế, đồng thời đem lại hiệu quả thiết thực cho cộng đồng địa phương. Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân cho đến nay du lịch cộng đồng ở đây vẫn chưa đạt hiệu quả cao, chưa tương xứng với tiềm năng của điểm đến. Nguyên nhân chính là do chưa có chiến lược phát triển rõ ràng do đó việc định hướng cũng như công 7 tác tổ chức, quản lý hoạt động du lịch cộng đồng còn gặp nhiều khó khăn. Vì vậy, việc nghiên cứu lý luận, phân tích tiềm năng, thực trạng về phát triển du lịch cộng đồng ở KDL sinh thái Vân Long, từ đó đề ra những giải pháp nhằm khai thác hợp lý các nguồn tài nguyên phát triển du lịch cộng đồng hiệu quả ở Vân Long là một nhiệm vụ cấp thiết. Với ý nghĩa trên, đề tài: “Nghiên cứu phát triển du lịch cộng đồng ở Khu du lịch sinh thái Vân Long” đã được chọn để làm luận văn tốt nghiệp. 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Thuật ngữ “Du lịch cộng đồng” bắt nguồn từ loại hình du lịch làng bản, xuất hiện vào những năm 1970, khi một số khách du lịch muốn tham quan các làng bản và tìm hiểu văn hóa kết hợp khám phá tự nhiên. Lúc bấy giờ các chuyến tham quan này diễn ra ở các vùng xa xôi, thiên nhiên còn hoang sơ. Vì vậy, khách du lịch cần có sự giúp đỡ của người dân bản địa. Đây chính là tiền đề cho phát triển du lịch cộng đồng. [6, tr.11]. Du lịch cộng đồng được nghiên cứu từ sự kết hợp du lịch sinh thái, du lịch mạo hiểm, du lịch văn hóa. Du lịch cộng đồng hướng đến vai trò của cộng đồng trong hoạt động du lịch mà hình thức cao nhất là quyền điều hành hoạt động du lịch của cộng đồng địa phương. Du lịch cộng đồng được coi là một biện pháp hữu hiệu nhằm xóa đói giảm nghèo đối với khu vực kém phát triển, nâng cao thu nhập của cộng đồng từ du lịch thông qua nỗ lực bản thân họ. Ở các nước ASEAN, thuật ngữ này được sử dụng rộng rãi từ Hội thảo “Xây dựng khung cho phát triển du lịch dựa vào cộng đồng” được tổ chức tại Indonesia tháng 5 năm 1995. Sau đó các quốc gia Đông Nam Á khác cũng tổ chức nhiều cuộc hội thảo trao đổi quan điểm, khái niệm, điều kiện, cách thức kinh nghiệm xây dựng mô hình du lịch cộng đồng. Ở Việt Nam, tại Hội thảo chia sẻ bài học kinh nghiệm phát triển DLCĐ Việt Nam-2003 được tổ chức tại Hà Nội lần đầu tiên đã bàn về vấn đề phát triển DLCĐ. DLCĐ ngày càng phát triển phải kể đến sự đóng góp không nhỏ của các tổ chức quốc tến, đáng kể là SNV (tổ chức phát triển Hà Lan), UNDP, MCD (trung tâm bảo tồn sinh vật biển và phát triển cộng đồng). Năm 2007, với sự hợp tác giữa SNV, MCD, Viện 8 Đại học Mở, Công ty du lịch Footprints, Công ty lữ hành Intrepid, dự thảo về "Mạng lưới du lịch cộng đồng của Việt Nam” đã được thiết lập. Đây có thể coi là hình thức đầu tiên trên quy mô quốc gia về DLCĐ, tạo tiếng nói chung giữa các nhà điều hành tour, các tổ chức quốc tế, các viện nghiên cứu, trung tâm giáo dục với cộng đồng địa phương, đồng thời kêu gọi sự giúp đỡ tài chính trong và ngoài nước trong nỗ lực xóa đói giảm nghèo và bình đẳng xã hội. Du lịch cộng đồng được các ban ngành, tổ chức các nước quan tâm nên đã trở thành lĩnh vực mới trong ngành du lịch. Đã có nhiều bài báo khoa học, tài liệu, công trình nghiên cứu khác nhau về du lịch cộng đồng. Vì thế mà lý thuyết về DLCĐ dần được hình thành. Tài liệu “Community Based Tourism for Conversation and Development” xuất bản năm 2003 của học viện The Mountain Institute, Hoa Kỳ đã đưa ra các khái niệm về du lịch cộng đồng, vai trò, yếu tố phát triển. Các tác giả cũng đưa ra các ví dụ về mô hình du lịch cộng đồng ở vùng Nam Mỹ và Malaysia. Ngoài ra tài liệu cũng đã đưa ra các kiến thức, kỹ năng, kinh nghiệm thu hút khách du lịch tham gia du lịch cộng đồng. Ở Việt Nam, tác giả Võ Quế có cuốn sách “Du lịch cộng đồng - Lý thuyết và vận dụng”, Tập 1, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội. Nội dung sách đã đề cập đến các lý thuyết về cộng đồng, lịch sử hình thành các khái niệm cộng đồng và bản chất cộng đồng. Qua đó tác giả cũng đã nêu lên mục tiêu, ý nghĩa phát triển du lịch dựa vào cộng đồng, các điều kiện và nguyên tắc để hình thành và phát triển du lịch dựa vào cộng đồng. Không chỉ tiếp cận về mặt lý thuyết tác giả còn rút ra những bài học kinh nghiệm quý giá từ việc nghiên cứu mô hình phát triển du lịch dựa vào cộng đồng trong nước và của một số nước phát triển du lịch cộng đồng trên thế giới. Đề tài khoa học cấp Bộ nghiên cứu năm 2003 do Võ Quế làm Chủ nhiệm đề tài „„Nghiên cứu xây dựng mô hình phát triển du lịch dựa vào cộng đồng tại Chùa Hương Hà Tây‟‟, đã đề cập đến vấn đề du lịch và cộng đồng như: khái niệm về cộng đồng, bản chất và đặc trưng của cộng đồng, phát triển du lịch cộng đồng... Dựa trên nền tảng hiện trạng phát triển kinh tế xã hội, tiềm năng du lịch, vai trò của cộng đồng dân cư tại chùa 9 Hương đề tài đã xây dựng mô hình mẫu về phát triển du lịch dựa vào cộng đồng tại chùa Hương với tiêu chí, cơ chế vận hành và các giải pháp thực hiện. Đề tài khoa học cấp Bộ nghiên cứu năm 2002 do PGS.TS Phạm Trung Lương làm Chủ nhiệm đề tài: “Nghiên cứu xây dựng bảo vệ môi trường du lịch với sự tham gia của cộng đồng góp phần phát triển du lịch bền vững trên đảo Cát Bà – Hải Phòng”, đã hệ thống hóa một cách có chọn lọc các khái niệm liên quan giữa du lịch, môi trường và phát triển cộng đồng... Dựa trên các phân tích hiện trạng, đề tài phân tích sức ép tới môi trường trong những năm tới đồng thời đề xuất mô hình bảo vệ môi trường với sự tham gia của các thành phần trong cộng đồng với các nghĩa vụ và quyền lợi cụ thể và các giải pháp để áp dụng mô hình đã đề xuất tại đảo Cát Bà. Đề tài khoa học công nghệ trọng điểm cấp Trường Đại học Quốc gia Hà Nội do PGS.TS Nguyễn Thị Hải chủ trì, nghiên cứu năm 2010-2011: “Nghiên cứu phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng cho các vườn quốc gia đặc thù ở miền Bắc Việt Nam (nghiên cứu trường hợp vườn quốc gia Hoàng Liên và Xuân Thủy)”. Đề tài đã nghiên cứu cơ sở lý luận về du lịch sinh thái cộng đồng và khả năng phát triển du lịch sinh thái cộng đồng ở các vườn quốc gia. Tham khảo bài học kinh nghiệm du lịch cộng đồng ở một số khu vực trên thế giới và Việt Nam. Dựa trên điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội của 14 vườn quốc gia miền Bắc Việt Nam, đề tài đã phân tích đánh giá sơ bộ tiềm năng du lịch sinh thái của các vườn quốc gia này. Dựa trên các điều kiện phát triển du lịch sinh thái cộng đồng ở hai khu vực nghiên cứu là VQG Hoàng Liên và VQG Xuân Thủy, đề tài đã đánh giá hiện trạng và đề xuất các giải pháp phát triển du lịch cộng đồng tại các điểm nghiên cứu. Bên cạnh đó, có một số luận văn thạc sỹ của học viên cao học Trường Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội đã nghiên cứu về du lịch cộng đồng ở một số điểm đến du lịch của Việt Nam như : Phát triển du lịch cộng đồng ở huyện Buôn Đôn, tỉnh Đăk Lăk của Nguyễn Thị Mai ; Nghiên cứu điều kiện phát triển du lịch cộng đồng ở huyện Na Hang, tỉnh Tuyên Quang của Nguyễn Đức Khoa; Nghiên cứu phát triển du lịch dựa vào cộng đồng vùng ven biển Nam Định của Trần Thị Lan; Nghiên cứu du lịch sinh thái cộng đồng và đề xuất các giải pháp phát triển bền vững tại huyện Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh... 10 Riêng về Vân Long đã có nhiều bài báo khoa học, tài liệu, công trình nghiên cứu khác nhau. Tuy nhiên, kết quả các công trình nghiên cứu chủ yếu mới chỉ dừng lại ở việc xác nhận giá trị về lịch sử- văn hóa, giá trị về đa dạng sinh học của KDL sinh thái Vân Long. Nghiên cứu phát triển du lịch cộng đồng ở KDL sinh thái Vân Long là một vấn đề mới, chưa có công trình nào được nghiên cứu. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu nghiên cứu của đề tài “Nghiên cứu phát triển du lịch cộng đồng ở Khu du lịch sinh thái Vân Long” là nghiên cứu các hoạt động phát triển du lịch tại KDL sinh thái Vân Long, trên thực tế đó sẽ đề ra các giải pháp phát triển du lịch cộng đồng ở khu vực nghiên cứu, nhằm nâng cao mức sống của cộng đồng địa phương, góp phần phát triển du lịch bền vững. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện những mục tiêu trên, nhiệm vụ nghiên cứu đặt ra cho đề tài bao gồm: - Xác lập cơ sở lý luận cho việc nghiên cứu phát triển du lịch cộng đồng ở khu vực nghiên cứu. - Nghiên cứu tổng quan các đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội. Nghiên cứu các điều kiện, thực trạng phát triển du lịch cộng đồng tại khu vực nghiên cứu. Đánh giá hoạt động phát triển du lịch cộng đồng theo các nguyên tắc phát triển du lịch cộng đồng. - Đề xuất giải pháp phát triển du lịch cộng đồng. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu về du lịch cộng đồng ở Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long. Giới hạn phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về nội dung: Bước đầu du lịch cộng đồng ở đây có thể coi hoạt động du lịch có sự tham gia của cộng đồng địa phương. Vì vậy, du lịch cộng đồng tại khu du lịch sinh thái Vân Long được xem là hoạt động du lịch của khu vực nghiên cứu. Luận văn sẽ tập trung nghiên cứu: 11 Các điều kiện phát triển du lịch cộng đồng ở KDL sinh thái Vân Long. Các hoạt động du lịch cộng đồng ở KDL sinh thái Vân Long. Cơ chế, chính sách, chương trình phát triển du lịch nói chung và du lịch cộng đồng nói riêng ở KDL sinh thái Vân Long. - Phạm vi về không gian: KDL sinh thái Vân Long (nằm trên địa bàn 7 xã: Gia Hưng, Gia Vân, Liên Sơn, Gia Hòa, Gia Lập, Gia Tân và Gia Thanh của huyện Gia Viễn, tỉnh Nình Bình). - Thời gian nghiên cứu: Các dữ liệu thu thập trong phạm vi từ 01/01/2008 đến 30/12/2012. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện nhiệm vụ và mục tiêu đặt ra, luận văn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau: Phương pháp thu thập và xử lý tài liệu, số liệu Thu thập thông tin, dữ liệu cơ bản về hoạt động du lịch cộng đồng ở KDL sinh thái Vân Long từ các nguồn chính thống như Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Trung tâm Thông tin xúc tiến Du lịch Ninh Bình, Cục Thống kê Ninh Bình, Trạm Du lịch Vân Long về hoạt động du lịch tại Vân Long. Các thông tin này chủ yếu được thu thập từ năm 2008 đến 2012, phục vụ cho công tác phân tích, trích dẫn tại Chương 2. Ngoài ra, các dữ liệu được thu thập từ các nguồn như sách, giáo trình trong nước và nước ngoài, báo, tạp chí chuyên ngành, các báo cáo, các đề tài nghiên cứu khoa học của tỉnh Ninh Bình, Tổng Cục Du lịch, Viện Nghiên cứu phát triển Du lịch, các thông tin trên mạng internet. Việc sử dụng phương pháp này thể hiện sự kế thừa cần thiết các tri thức đã có để thực hiện đề tài. Phương pháp khảo sát thực địa Khảo sát thực địa được tiến hành tại KDL sinh thái Vân Long. Phương pháp này nhằm điều tra tổng hợp về điều kiện tự nhiên, xã hội, tìm hiểu giá trị tài nguyên du lịch, dịch vụ, cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ du lịch của đối tượng nghiên cứu. Đồng thời, việc khảo sát thực địa tại địa phương đã giúp tác giả đánh giá thực trạng hoạt động 12 du lịch cộng đồng tại địa phương, đó là cơ sở thực tế giúp tác giả đề xuất một số giải pháp phát triển du lịch cộng đồng phù hợp với địa phương. Khảo sát thực địa được tiến hành 2 đợt: - Khảo sát đợt 1: tháng 11 năm 2012. - Khảo sát đợt 2: tháng 4 năm 2013. Phương pháp điều tra xã hội học Phương pháp điều tra xã hội học được thực hiện thông qua việc thu thập số liệu bằng bảng hỏi. Bảng hỏi được thiết kế dành cho hai đối tượng là người dân địa phương có tham gia hoạt động du lịch và khách du lịch đến Vân Long. Tổng số bảng hỏi khảo sát là: 50 bảng hỏi dành cho người dân địa phương và 120 bảng hỏi dành cho khách du lịch đến Vân Long. Ngoài ra, luận văn còn sử dụng phương pháp lấy ý kiến chuyên gia thông qua phỏng vấn trực tiếp các cán bộ, chuyên gia du lịch của Trạm Du lịch Vân Long, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Ninh Bình, các cán bộ của chính quyền địa phương. Phương pháp phân tích và tổng hợp Phương pháp này là nhằm lựa chọn, sắp xếp các thông tin, số liệu, dữ liệu từ các nguồn thứ cấp, sơ cấp để định lượng chính xác và đầy đủ phục vụ cho mục đích, yêu cầu nghiên cứu, làm cơ sở cho việc nhìn nhận, đánh giá tổng thể về đối tượng nghiên cứu. Ngoài các phương pháp trên, tác giả còn sử dụng phương pháp sơ đồ để thực hiện luận văn của mình. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục, tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận văn gồm 3 chương: Chƣơng 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn về du lịch cộng đồng Chƣơng 2. Thực trạng hoạt động du lịch cộng đồng ở Khu du lịch sinh thái Vân Long Chƣơng 3. Một số giải pháp phát triển du lịch cộng đồng ở Khu du lịch sinh thái Vân Long 13 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ DU LỊCH CỘNG ĐỒNG 1.1. Cơ sở lý luận về du lịch cộng đồng 1.1.1. Khái niệm về du lịch cộng đồng Thuật ngữ “Du lịch cộng đồng” (Community-based tourism) bắt nguồn từ loại hình du lịch làng bản, xuất hiện vào những năm 1970, khi một số khách du lịch muốn tham quan các làng bản và tìm hiểu văn hóa kết hợp với khám phá tự nhiên. Thông thường các hoạt động du lịch này thường được tổ chức ở những khu vực rừng núi còn mang tính tự nhiên hoang dã, có hệ sinh thái đa dạng… nhưng còn hẻo lánh, thưa thớt dân cư. Điều này dẫn đến việc khách du lịch gặp khó khăn rất nhiều về vấn đề giao thông, điều kiện sinh hoạt, thông tin hay các điều kiện hỗ trợ cho hoạt động du lịch khác. Khi đó, khách du lịch cần sự hỗ trợ của người dân bản xứ: dẫn đường, cung cấp đồ ăn, chỗ ngủ… Khách du lịch đã đưa ra cách gọi đầu tiên đó là “những chuyến du lịch có sự hỗ trợ của người dân bản xứ”. Đó chính là tiền đề cho khái niệm du lịch cộng đồng sau này. Khi nghiên cứu về du lịch cộng đồng, do có những quan điểm, góc nhìn khác nhau về vị trí của du lịch cộng đồng cho đến nay còn tồn tại khá nhiều ý kiến, khái niệm về hoạt động du lịch này. Hai nhà nghiên cứu Nicole Hausle và Wolfgang Strasdas cho rằng: “Du lịch cộng đồng là một loại hình du lịch trong đó chủ yếu người dân địa phương đứng ra phát triển và quản lý. Lợi ích kinh tế có được từ du lịch sẽ đọng lại nền kinh tế địa phương”. [13, tr.22] Từ định nghĩa này, Nicole và Wolfgang chú trọng đến vai trò và lợi ích kinh tế du lịch cộng đồng đem lại cho người dân địa phương. Theo Hsien Hue Lee, Đại học cộng đồng Hsin-Hsing, Đài Loan: “Du lịch cộng đồng là nhằm bảo tồn tài nguyên du lịch tại điểm du lịch đón khách vì sự phát triển bền vững lâu dài. Đồng thời khuyến khích sự tham gia của người dân địa phương trong du lịch và có cơ chế tạo ra các cơ hội cho cộng đồng”. [9, tr.17] Có quan điểm thì cho rằng: “Du lịch cộng đồng là một quá trình tương tác giữa cộng đồng và khách du lịch mà sự tham gia có ý nghĩa của cả hai phía mang lại lợi ích kinh tế, bảo tồn cho cộng đồng và môi trường địa phương” [6, tr.18]. Tác giả của quan 14 niệm này thiên về khía cạnh xã hội học, nhìn hoạt động du lịch như một môi trường nảy sinh và phát triển các quan hệ xã hội. Tại Hội thảo “Chia sẻ Bài học Kinh nghiệm Phát triển du lịch cộng đồng” được Tổng cục Du lịch tổ chức tại Hà Nội năm 2003 đã xác định: “Phát triển du lịch có sự tham gia của cộng đồng nhằm đảm bảo văn hóa, thiên nhiên bền vững, nâng cao nhận thức và tăng quyền lực cho cộng đồng. Cộng đồng được chia sẻ lợi ích từ hoạt động du lịch, nhận được sự hợp tác, hỗ trợ của chính phủ và các tổ chức quốc tế”. Từ việc nghiên cứu các khái niệm về du lịch cộng đồng, TS Võ Quế đã rút ra khái niệm “Du lịch dựa vào cộng đồng là phương thức phát triển du lịch trong đó cộng đồng dân cư tổ chức cung cấp các dịch vụ để phát triển du lịch, đồng thời tham gia bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và môi trường, đồng thời cộng đồng được hưởng quyền lợi về vật chất và tinh thần từ phát triển du lịch và bảo tồn tự nhiên”. [16, tr.34] Ngoài ra còn nhiều định nghĩa, khái niệm khác nhau về du lịch cộng đồng, tuy nhiên những hướng tiếp cận trên đều chú ý đến tính bền vững của hoạt động du lịch này, xem nó cũng là một bộ phận của phát triển bền vững. Đại diện là hai định nghĩa: “Du lịch cộng đồng là du lịch chú ý đến tính bền vững của môi trường tự nhiên, văn hóa và xã hội. Du lịch cộng đồng được sở hữu và quản lý bởi cộng đồng địa phương và phục vụ chính cộng đồng, với mục tiêu tăng cường nhận thức và hiểu biết của du khách về đời sống của người dân địa phương” (REST,1997); và “Du lịch cộng đồng là du lịch bền vững về mặt xã hội, được thực hiện và điều hành phần lớn bởi cộng đồng địa phương hay người bản địa và có sự kiểm soát chung. Sự kiểm soát chung là chú trọng đến lợi ích của cả cộng đồng hơn là lợi ích của mỗi cá nhân, sự bình đẳng về quyền lực trong cộng đồng và sự củng cố giá trị văn hóa truyền thống, nâng cao công tác bảo tồn và quản lý có trách nhiệm tài nguyên” [6, tr.19]. Qua nghiên cứu các khái niệm ở trên, có thể hiểu: “Du lịch cộng đồng là hoạt động du lịch bền vững dựa vào cộng đồng địa phương mang lại cho du khách những trải nghiệm về văn hóa của cộng đồng, cộng đồng sẽ trực tiếp tham gia vào hoạt động du lịch như khai thác, quản lý và bảo tồn nguồn tài nguyên và cộng đồng phải được hưởng lợi từ hoạt động du lịch để từ đó giảm tỉ lệ nghèo đói, cải thiện thu nhập và nâng cao chất lượng cuộc sống”. 15 1.1.2. Nội dung, đặc điểm của du lịch cộng đồng 1.1.2.1. Nội dung của du lịch cộng đồng Tại Hội thảo chia sẻ bài học kinh nghiệm phát triển du lịch cộng đồng Việt Nam (2003) các nhà khoa học đã thống nhất 06 nội dung cơ bản về DLCĐ [6] đồng thời cũng là yêu cầu để phát triển DLCĐ như sau: - Đảm bảo sự bền vững về văn hóa và thiên nhiên. - Có sự sở hữu cộng đồng. - Tạo thu nhập cho cộng đồng. - Nâng cao nhận thức cho cộng đồng. - Tăng cường quyền lực cho cộng đồng. - Tăng cường sự hỗ trợ của các tổ chức phi chính phủ và cơ quan quản lý nhà nước. 1.1.2.2. Đặc điểm của du lịch cộng đồng Tuy có nhiều quan điểm chưa thống nhất nhưng có thể tổng kết một số đặc điểm nổi bật của DLCĐ [6] như sau: - Hoạt động du lịch có sự tham gia tích cực của người dân địa phương từ các khâu quản lý, làm việc, ra quyết định và bảo vệ. - Hoạt động du lịch phải thu hút cộng đồng địa phương và đem lại lợi ích cho họ, tạo cơ hội việc làm và cải thiện điều kiện sống của họ. - Du lịch gắn liền với phát triển bền vững, các loại hình du lịch sinh thái, du lịch khám phá văn hóa của cộng đồng địa phương, du lịch mạo hiểm, du lịch thể thao… 1.1.3. Mục tiêu và nguyên tắc phát triển du lịch cộng đồng 1.1.3.1. Mục tiêu phát triển du lịch cộng đồng Phát triển du lịch cộng đồng nhằm đạt đến 4 mục tiêu cơ bản về mặt kinh tế, xã hội và môi trường: - Góp phần bảo vệ tài nguyên (tự nhiên và nhân văn) và môi trường. Phát triển du lịch cộng đồng nhằm phục hồi và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, vì vậy có đóng góp cho phát triển du lịch bền vững từ góc độ tài nguyên, môi trường du lịch. - Đóng góp vào phát triển kinh tế địa phương thông qua việc tăng doanh thu du lịch và những lợi ích kinh tế khác cho cộng đồng địa phương (tạo cơ hội việc làm tăng 16 thu nhập cho cộng đồng địa phương, nâng cao trình độ lao động khu vực này; địa phương hưởng lợi từ việc phát triển hạ tầng du lịch…). - Khuyến khích và hỗ trợ sự tham gia của cộng đồng. - Mang đến cho du khách một sản phẩm du lịch có trách nhiệm đối với môi trường và xã hội. 1.1.3.2. Nguyên tắc phát triển du lịch cộng đồng Một số nguyên tắc chủ yếu đối với phát triển du lịch cộng đồng bao gồm: - Có sự đồng thuận của cộng đồng địa phương và các bên tham gia (bao gồm chính quyền địa phương, cơ quan quản lý khác, các doanh nghiệp du lịch, các nhà nghiên cứu, các tổ chức phi lợi nhuận và chính cộng đồng). - Có sự đa dạng về vai trò tham gia của cộng đồng. Các thành viên của cộng đồng sẽ tham gia vào việc lên kế hoạch, triển khai, kiểm soát các hoạt động du lịch tại cộng đồng. Ở đây, cần nhấn mạnh sự tham gia của cộng đồng địa phương vào quá trình tổ chức và thực hiện các hoạt động du lịch. Một số trường hợp có thể trao quyền làm chủ cho cộng đồng. - Tôn trọng các giá trị văn hóa của cộng đồng: Thực tế cho thấy bất cứ chương trình du lịch nào cũng ảnh hưởng ít nhiều đến CĐĐP. Vì thế các giá trị văn hóa của cộng đồng phải được bảo vệ và giữ gìn với sự đóng góp tích cực của tất cả các thành phần tham gia vào hoạt động du lịch, đặc biệt là người dân địa phương bởi không đối tượng nào có khả năng bảo vệ và duy trì các giá trị văn hóa tốt hơn họ. Cộng đồng địa phương phải nhận thức được vai trò và vị trí của mình cũng như mặt tích cực và tiêu cực từ phát triển du lịch. - Phù hợp với khả năng của cộng đồng. Bao gồm khả năng nhận thức về vai trò và vị trí của mình trong việc sử dụng tài nguyên, nhận thức được tiềm năng to lớn của du lịch cho sự phát triển của cộng đồng cũng như biết được các bất lợi từ hoạt động du lịch và khách du lịch đối với tài nguyên cộng đồng. Các điều kiện, khả năng tài chính và nhân lực của cộng đồng để đáp ứng các yêu cầu phát triển du lịch. - Chia sẻ lợi ích từ du lịch cộng đồng: Theo nguyên tác này cộng đồng phải cùng được hưởng lợi như các thành phần khác khi tham gia vào hoạt động kinh doanh cung cấp các sản phẩm cho khách du lịch. Lợi ích kinh tế từ phát triển du lịch sẽ được 17 phân chia công bằng cho mọi thành viên tham gia và một phần dành để tái đầu tư cho cộng đồng về cơ sở hạ tầng và chăm sóc sức khỏe, giáo dục. - Xác lập quyền sở hữu và tham gia của cộng đồng đối với việc bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và văn hóa hướng tới sự phát triển bền vững. 1.1.4. Điều kiện hình thành và phát triển du lịch cộng đồng Để tổ chức hoạt động du lịch cộng đồng tại một điểm du lịch cần một số điều kiện như: điều kiện về tài nguyên du lịch; điều kiện về yếu tố cộng đồng dân cư; khả năng cung ứng các dịch vụ du lịch; khả năng tiếp cận điểm đến; khách du lịch; liên kết các điểm du lịch tạo thành tuyến du lịch; chính sách phát triển du lịch; sự liên kết giữa địa phương với các doanh nghiệp du lịch… 1.1.4.1. Tài nguyên du lịch Tài nguyên du lịch là cảnh quan thiên nhiên, yếu tố tự nhiên, di tích lịch sử văn hóa, công trình lao động sáng tạo của con người và các giá trị nhân văn khác có thể được sử dụng nhằm đáp ứng nhu cầu du lịch, là yếu tố cơ bản để hình thành các khu du lịch, điểm du lịch, đô thị du lịch. [12, tr.2] Đây là điều kiện có ý nghĩa quyết định, vì tài nguyên du lịch chính là tiền đề hay cơ sở để tổ chức các hoạt động du lịch. Điều kiện tài nguyên du lịch cũng nói lên mức độ hấp dẫn thu hút khách du lịch đến thăm quan ở hiện tại và tương lai. Tài nguyên du lịch bao gồm tài nguyên du lịch tự nhiên và tài nguyên du lịch nhân văn. Tài nguyên du lịch tự nhiên gồm các yếu tố địa chất, địa hình, địa mạo, khí hậu, thuỷ văn, hệ sinh thái, cảnh quan thiên nhiên có thể được sử dụng phục vụ mục đích du lịch. Tài nguyên du lịch nhân văn gồm truyền thống văn hóa, các yếu tố văn hoá, văn nghệ dân gian, di tích lịch sử, cách mạng, khảo cổ, kiến trúc, các công trình lao động sáng tạo của con người và các di sản văn hoá vật thể, phi vật thể khác có thể được sử dụng phục vụ mục đích du lịch. [12, tr.2] Tài nguyên du lịch là yếu tố quyết định tạo nên giá trị của điểm đến. Các điểm đến càng chứa nhiều tài nguyên du lịch đặc sắc thì càng có sức hút khách du lịch, thúc đẩy hoạt động du lịch tại địa phương. Để đáp ứng nhu cầu của du khách sản phẩm du 18 Ket-noi.com Ket-noi.com kho kho tai tai lieu lieu mien mien phi phi lịch cần phải đa dạng phong phú, đặc sắc trong đó có sự góp phần không nhỏ của tài nguyên du lịch. Sự đa dạng của tài nguyên du lịch sẽ tạo nên sự đa dạng của sản phẩm du lịch. Các loại hình du lịch ra đời đều dựa trên cơ sở tài nguyên du lịch. Du lịch cộng đồng muốn phát triển cũng không nằm ngoài quy luật này. Các khu, điểm du lịch muốn phát triển du lịch cộng đồng cần phải có tài nguyên du lịch đa dạng, hấp dẫn, đặc sắc. 1.1.4.2. Cộng đồng dân cư Xác định phạm vi cộng đồng là những dân cư sống, sinh hoạt và lao động cố định, lâu dài hoặc liền kề vùng có tài nguyên thiên nhiên. Không bao gồm cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp từ nơi khác đến làm việc hay kinh doanh. Cộng đồng dân cư đóng vai trò chủ thể trực tiếp tham gia vào hoạt động du lịch. Họ là người quyết định sự tồn tại và phát triển của du lịch cộng đồng. Họ vừa là chủ thể cung cấp dịch vụ du lịch vừa là người quản lý, họ cũng chính là người bảo vệ tài nguyên du lịch. Cộng đồng địa phương phải nhận thức được lợi ích kinh tế và xã hội từ hoạt động du lịch, cộng đồng phải tham gia rộng rãi và hiệu quả vào hoạt động du lịch. Cung cấp cho khách du lịch các dịch vụ với chất lượng cao. Cùng với khai thác các tài nguyên du lịch, cộng đồng địa phương phải là những người am hiểu, luôn có ý thức, trách nhiệm bảo tồn các tài nguyên du lịch, môi trường và môi trường bản địa. Nếu cộng đồng khai thác tài nguyên du lịch bừa bãi làm tổn hại tới tài nguyên, môi trường thì du lịch sẽ không thể phát triển bền vững. Ngoài ra, cộng đồng phải đoàn kết, gắn bó, hợp tác với nhau, tạo ra hoạt động du lịch có tổ chức và hiệu quả. Đời sống kinh tế xã hội của cộng đồng cần phải có đủ điều kiện để đầu tư cho hoạt động du lịch. 1.1.4.3. Khả năng tiếp cận điểm đến du lịch cộng đồng Cũng như việc phát triển các loại hình du lịch khác, hoạt động phát triển du lịch cộng đồng không thể thực hiện nếu không có hạ tầng tiếp cận điểm đến. Đây là đặc điểm rất đặc trưng của du lịch khi sản phẩm du lịch được xây dựng và tiêu thụ tại chỗ. Điều này khác với hoạt động sản xuất kinh doanh khác khi sản phẩm thương mại có thể được sản xuất ở một nơi rồi vận chuyển đến thị trường tiêu thụ ở nơi khác. 1.1.4.4. Khả năng cung ứng các dịch vụ du lịch 19