Tài liệu Nghiên cứu thành phần sâu mọt hại lạc và một số đặc điểm hình thái, sinh học, sinh thái học của mọt carpophilus dimidiatus fabr tại vùng nghệ an

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp I ------------------ NguyÔn thÞ diÖu th− Nghiªn cøu thµnh phÇn s©u mät h¹i l¹c vµ mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, sinh häc, sinh th¸i häc cña mät Carpophilus dimidiatus Fabr t¹i vïng NghÖ An LuËn v¨n th¹c sÜ n«ng nghiÖp Chuyªn ng nh: b¶o vÖ thùc vËt M· sè: 60.62.10 Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: GS.ts. Hµ quang hïng Hµ Néi, 2007 Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan r»ng: Sè liÖu v kÕt qu¶ nghiªn cøu trong luËn v¨n n y l trung thùc v ch−a tõng ®−îc sö dông v c«ng bè trong bÊt kú c«ng tr×nh nghiªn cøu n o kh¸c. Mäi sù gióp ®ì cho viÖc thùc hiÖn luËn v¨n n y, ® ®−îc c¶m ¬n v c¸c th«ng tin trÝch dÉn trong luËn v¨n ®Òu ®−îc chØ râ nguån gèc. T¸c gi¶ luËn v¨n NguyÔn ThÞ DiÖu Th− Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ i Lêi c¶m ¬n §Ó ho n th nh luËn v¨n n y, t«i xin b y tá lßng biÕt ¬n ch©n th nh tíi thÇy h−íng dÉn GS.TS H Quang Hïng ® d nh nhiÒu thêi gian quÝ b¸u gióp ®ì t«i ho n th nh luËn v¨n T«i xin. ch©n th nh c¶m ¬n c¸c ®ång chÝ l nh ®¹o v c¸c c¸n bé nh©n viªn Chi côc KiÓm dÞch thùc vËt vïng VI - NghÖ An, ® t¹o mäi ®iÒu kiÖn thuËn lîi vÒ c¬ së vËt chÊt, ®iÒu kiÖn thÝ nghiÖm trong suèt qu¸ tr×nh t«i thùc hiÖn ®Ò t i. Xin ch©n th nh c¶m ¬n tËp thÓ c¸c thÇy c« gi¸o Bé m«n C«n trïng - Khoa N«ng häc, Khoa Sau ®¹i häc Tr−êng §¹i häc N«ng NghiÖp I, ® t¹o mäi ®iÒu kiÖn gióp ®ì v cã nh÷ng gãp ý s©u s¾c trong thêi gian häc tËp v thùc hiÖn ®Ò t i. Cuèi cïng t«i xin ch©n th nh c¸m ¬n nh÷ng ng−êi th©n trong gia ®×nh, b¹n bÌ ® ®éng viªn khÝch lÖ t«i trong qu¸ tr×nh häc tËp, nghiªn cøu v ho n th nh luËn v¨n n y. T¸c gi¶ luËn v¨n NguyÔn ThÞ DiÖu Th− Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ ii Môc lôc Lêi cam ®oan i Lêi c¶m ¬n ii Môc lôc iii Danh môc c¸c b¶ng v Danh môc c¸c h×nh vi 1. Më ®Çu i 1.1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò t i 1 1.2. Môc ®Ých v yªu cÇu nghiªn cøu cña ®Ò t i 3 1.3. ý nghÜa khoa häc v thùc tiÔn cña ®Ò t i 3 1.4. §èi t−îng v ph¹m vi nghiªn cøu 4 2. Tæng quan nghiªn cøu trong v ngo i n−íc 5 2.1. T×nh h×nh nghiªn cøu ngo i n−íc 5 2.2. T×nh h×nh nghiªn cøu trong n−íc 12 3. Thêi gian, ®Þa ®iÓm, vËt liÖu, néi dung v ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 19 3.1. Thêi gian nghiªn cøu 19 3.2. §Þa ®iÓm nghiªn cøu 19 3.3. VËt liÖu nghiªn cøu 19 3.4. Néi dung v ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 20 4. KÕt qu¶ nghiªn cøu v th¶o luËn 26 4.1. Th nh phÇn s©u mät h¹i kho l¹c 26 4.1.1. Th nh phÇn s©u mät h¹i kho kh«ng chuyªn b¶o qu¶n l¹c ë NghÖ An 26 4.1.2. Sù ph©n bè cña c¸c lo i s©u mät trong kho kh«ng chuyªn b¶o qu¶n l¹c 3 tØnh Thanh Ho¸, NghÖ An, H TÜnh Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 30 iii 4.1.3. Th nh phÇn s©u mät h¹i kho l¹c trªn kho chuyªn b¶o qu¶n l¹c ë NghÖ An 33 4.1.4. Sù ph©n bè cña c¸c lo i s©u mät trong kho chuyªn b¶o qu¶n l¹c 3 tØnh Thanh Ho¸, NghÖ An, H TÜnh. 4.1.5 35 Møc ®é phæ biÕn cña c¸c lo i s©u mät trong kho chuyªn b¶o qu¶n l¹c t¹i c¸c ®Þa ph−îng ®iÒu tra 4.2. 37 TriÖu chøng g©y h¹i cña mét sè lo i s©u mät trªn l¹c nh©n 38 4.2.1. TriÖu chøng g©y h¹i cña mät ®ôc h¹t nhá Rhzopertha dominica F. 39 4.2.2. TriÖu chøng g©y h¹i cña mät Carpophilus dimidiatus Fabr 40 4.2.3. TriÖu chøng g©y h¹i cña mät thãc ®á Tribolium castaneum L. 42 4.2.4. TriÖu chøng g©y h¹i cña mät g¹o Sitophilus ozyae L. 43 4.2.5. TriÖu chøng g©y h¹i cña ng i thãc Ên §é Ephestia cautella W. 43 4.3. 44 Mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña mät Carpophilus dimidiatus Fabr 4.3.1. Pha trøng 45 4.3.2. Pha s©u non 46 4.3.3. Pha nhéng 48 4.3.4. Tr−ëng th nh 49 4.4. 50 §Æc ®iÓm sinh häc cña mät Carpophilus dimidiatus Fabr 4.4.1. Thêi gian ph¸t dôc. 50 4.4.2. Kh¶ n¨ng sinh s¶n 53 4.5. 55 §Æc ®iÓm sinh th¸i cña mät Carpophilus dimidiatus Fabr 4.5.1. ¶nh h−ëng cña thuû phÇn h¹t l¹c ®Õn diÔn biÕn quÇn thÓ mät Carpophilus dimidiatus Fabr 55 4.5.2. ¶nh h−ëng cña thuû phÇn h¹t l¹c ®Õn tû lÖ thiÖt h¹i do mät Carpophilus dimidiatus Fabr g©y nªn 4.6. 58 B−íc ®Çu ®Ò xuÊt biÖn ph¸p phßng trõ mät Carpophilus dimidiatus Fabr Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 59 iv 4.6.1. BiÖn ph¸p phi ho¸ häc 60 4.6.2. BiÖn ph¸p ho¸ häc 62 5. 63 KÕt luËn v ®Ò nghÞ T i liÖu tham kh¶o Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 66 v Danh môc c¸c b¶ng Tªn b¶ng STT 4.1 Trang Th nh phÇn c«n trïng trong kho kh«ng chuyªn b¶o qu¶n l¹c ë NghÖ An 4.2 27 Sù ph©n bè c«n trïng trong kho kh«ng chuyªn b¶o qu¶n l¹c ë Thanh Ho¸, NghÖ An, H TÜnh 31 4.3 Th nh phÇn s©u mät trong kho chuyªn b¶o qu¶n l¹c ë NghÖ An 34 4.4 Sù ph©n bè s©u mät trong kho chuyªn b¶o qu¶n l¹c ë Thanh Ho¸, NghÖ An, H TÜnh 4.5 36 Møc ®é phæ biÕn cña c¸c lo i s©u mät g©y h¹i chñ yÕu trªn l¹c nh©n theo thêi gian b¶o qu¶n ë NghÖ An 37 4.6 KÝch th−íc c¸c pha ph¸t dôc cña mät Carpophilus dimidiatus Fabr 44 4.7 Thêi gian ph¸t dôc cña mät Carpophilus dimidiatus Fabr 52 4.8 Kh¶ n¨ng sinh s¶n trung b×nh cña mät Carpophilus dimidiatus Fabr 4.9 53 Tû lÖ trøng në trung b×nh cña mät Carpophilus dimidiatus Fabr 54 4.10 ¶nh h−ëng cña thuû phÇn h¹t l¹c ®Õn quÇn thÓ mät Carpophilus dimidiatus Fabr 56 4.11 ¶nh h−ëng cña thuû phÇn h¹t l¹c ®Õn tû lÖ thiÖt h¹i do mät Carpophilus dimidiatus Fabr. 58 4.12 ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é ®Õn mËt ®é mät Carpophilus dimidiatus Fabr 61 4.13 HiÖu lùc cña thuèc Phosphine ®èi víi mät Carpophilus dimidiatus Fabr Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 62 vi Danh môc c¸c h×nh Tªn h×nh STT 4.1 Tr−ëng th nh Rhizopertha dominica F 4.2 Trang TriÖu chøng g©y h¹i bªn trong cña tr−ëng th nh Rhizopertha dominica F 4.3 39 39 TriÖu chøng g©y h¹i bªn trong cña tr−ëng th nh Carpophilus dimidiatus Fab. 41 4.4 VÞ trÝ ho¸ nhéng cña mät Carpophilus dimidiatus Fab 41 4.5 Tr−ëng th nh Tribolium castaneum F. 42 4.6 TriÖu chøng g©y h¹i do mät Tribolium castaneum F. g©y nªn 42 4.7 Tr−ëngth nh Sitophilus ozyae L 43 4.8 TriÖu chøng g©y h¹i do mät g¹o Sitophilus ozyae L. g©y nªn 43 4.9 H×nh th¸i pha trøng cña mät Carpophilus dimidiatus Fabr 45 4.10 H×nh th¸i s©u non tuæi 1 cña mät Carpophilus dimidiatus Fabr 47 4.11 H×nh th¸i s©u non ®Éy søc cña mät Carpophilus dimidiatus Fabr 47 4.12 H×nh th¸i nhéng cña mät Carpophilus dimidiatus Fabr 48 4.13 Tr−ëng th nh mät Carpophilus dimidiatus Fabr 49 4.14 DiÔn biÕn quÇn thÓ mät Carpophilus dimidiatus Fabr ë thuû phÇn 8% 56 4.15 DiÔn biÕn quÇn thÓ mät Carpophilus dimidiatus Fabr ë thuû phÇn 14% 4.16 DiÔn biÕn quÇn thÓ mät Carpophilus dimidiatus Fabr ë thuû phÇn 20% 4.17 57 57 ¶nh h−ëng cña thuû phÇn h¹t l¹c ®Õn mät Carpophilus dimidiatus Fabr Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 59 vii 1. Më ®Çu 1.1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò t i Trong c¸c mÆt h ng n«ng s¶n xuÊt khÈu cña n−íc ta, l¹c cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao. H ng n¨m, riªng mÆt h ng n y ® gióp n−íc ta thu vÒ h ng 100 triÖu USD trong xuÊt khÈu. Bªn c¹nh gi¸ trÞ dinh d−ìng cña chóng, l¹c cßn l c©y ®−îc sö dông ®Ó chuyÓn ®æi c¬ cÊu c©y trång, l m t¨ng ®é ph× cña ®Êt v ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng. Theo nhËn ®Þnh cña c¸c nh khoa häc, tiÒm n¨ng ®Ó n©ng cao n¨ng suÊt v s¶n l−îng l¹c ë n−íc ta cßn rÊt lín cÇn ®−îc khai th¸c. Tõ n¨m 1990 trë l¹i ®©y, diÖn tÝch gieo trång, n¨ng suÊt, s¶n l−îng l¹c kh«ng ngõng t¨ng lªn, tõ 201.400 ha n¨m 1990 lªn 243.900 ha n¨m 2000 (t¨ng 21,1%) v ®Õn n¨m 2004 l 258.700 ha (t¨ng 28,45 %) [21]. Theo Tæng côc thèng kª (2004) [42], tæng diÖn tÝch l¹c cña c¶ n−íc ®¹t 258,7 ngh×n ha, n¨ng suÊt trung b×nh 17,4 t¹/ha, tæng s¶n l−îng ®¹t 451,1 ngh×n tÊn. Dù kiÕn trong giai ®o¹n 2005 – 2010 ®−a diÖn tÝch trång l¹c lªn 330 ngh×n ha, s¶n l−îng ®¹t 550-560 ngh×n tÊn NghÖ An ®−îc coi l vïng trång l¹c cã truyÒn thèng l©u ®êi ë n−íc ta. Nã ®ãng vai trß l c©y c«ng nghiÖp ng¾n ng y chñ yÕu cña vïng ®Êt c¸t ven biÓn, ®Êt b i v ®Êt ®åi. HiÖn nay NghÖ An l ®Þa ph−¬ng cã diÖn tÝch gieo trång l¹c lín nhÊt trong c¶ n−íc (24,1 ngh×n ha v s¶n l−îng l 48,5 ngh×n tÊn) chñ yÕu tËp trung t¹i mét sè huyÖn ven biÓn nh− Nghi Léc (4300 ha), DiÔn Ch©u (3800 ha), v chñ yÕu ®−îc s¶n xuÊt trong vô xu©n [5]. Theo Uû ban nh©n d©n tØnh NghÖ An, trong thêi gian tíi sÏ tiÕp tôc ®Çu t− th©m canh, më réng s¶n xuÊt l¹c ®Ó ®Õn n¨m 2010 sÏ ®−a diÖn tÝch gieo trång l¹c cña tØnh lªn ®Õn 35 ngh×n ha, n¨ng suÊt b×nh qu©n ®¹t 20 t¹/ha [50]. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 1 Tuy nhiªn, c«ng t¸c xuÊt khÈu l¹c nh©n cña n−íc ta thêi gian qua cßn gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n, do s¶n phÈm l¹c nh©n cña ta ch−a cã ®ñ tÝnh c¹nh tranh cao vÒ kÝch cì h¹t, phÈm chÊt, m u s¾c, h m l−îng dÇu…S©u bÖnh h¹i l mét trong nh÷ng nguyªn nh©n l m gi¶m phÈm chÊt l¹c nh©n cña n−íc ta. C¸c lo i s©u mät trªn l¹c ngo i t¸c h¹i l m gi¶m khèi l−îng, phÈm cÊp…cßn t¹o ®iÒu kiÖn cho nÊm mèc ph¸t triÓn, ®Æc biÖt l nÊm Aspegillus flavus sinh ra ®éc tè Aflatoxin rÊt nguy hiÓm cho ng−êi v gia sóc. Trong nh÷ng n¨m qua, nhiÒu nh khoa häc ® tËp trung nghiªn cøu s©u, bÖnh h¹i l¹c v tæn thÊt do chóng g©y ra, ®ång thêi ®−a ra c¸c biÖn ph¸p phßng trõ hîp lý. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu ®−îc ¸p dông trong s¶n xuÊt ® gãp phÇn n©ng cao n¨ng suÊt v s¶n l−îng l¹c ë n−íc ta. Riªng viÖc nghiªn cøu s©u, bÖnh h¹i l¹c míi chØ ®−îc quan t©m ë ngo i ®ång ruéng cßn t×nh h×nh s©u, bÖnh h¹i l¹c sau thu ho¹ch hÇu nh− ch−a ®−îc c¸c nh khoa häc quan t©m nhiÒu. Cho ®Õn nay, t i liÖu ®−îc c«ng bè vÒ s©u mät h¹i l¹c trong b¶o qu¶n sau thu ho¹ch cña n−íc ta còng nh− trªn thÕ giíi cßn rÊt h¹n chÕ. V× vËy, viÖc ®iÒu tra x¸c ®Þnh chÝnh x¸c danh môc dÞch h¹i, nh»m ph¸t hiÖn kÞp thêi c¸c ®èi t−îng dich h¹i kiÓm dÞch thùc vËt (KDTV) v c¸c lo i s©u mät trong kho b¶o qu¶n l¹c sau thu ho¹ch v trªn l¹c nh©n xuÊt khÈu, ®ång thêi t×m c¸c biÖn ph¸p phßng trõ kÞp thêi, ®¶m b¶o uy tÝn chÊt l−îng h ng ho¸ n«ng s¶n cña n−íc ta trªn thÞ tr−êng quèc tÕ l mét nhiÖm vô quan träng cña ng nh kiÓm dÞch thùc vËt. KÕt qu¶ nghiªn cøu ch¾c ch¾n l nh÷ng dÉn liÖu gãp phÇn l m c¬ së cho viÖc x©y dùng c¸c quy tr×nh kiÓm tra, x¸c ®Þnh danh môc dÞch h¹i kiÓm dÞch thùc vËt cña n−íc ta, gióp Ých viÖc ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ nguy c¬ dÞch h¹i cña ng nh v c¸c ®èi t¸c xuÊt nhËp khÈu víi ViÖt Nam. Nghiªn cøu s©u mät h¹i trªn l¹c nh©n, nh»m h¹n chÕ t¸c h¹i cña chóng, n©ng cao kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña mÆt h ng n y trªn thÞ tr−êng quèc tÕ l viÖc l m cÇn thiÕt cña thùc tÕ hiÖn nay. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 2 XuÊt ph¸t tõ nh÷ng vÊn ®Ò cÊp thiÕt nªu trªn, thùc hiÖn nhiÖm vô cña Chi côc kiÓm dÞch thùc vËt vïng 6 - NghÖ An v cña ng nh KiÓm dÞch thùc vËt, d−íi sù h−íng dÉn cña GS.TS.H Quang Hïng, trong thêi gian tõ 12/2006 ®Õn 9/2007, chóng t«i thùc hiÖn ®Ò t i: “Nghiªn cøu th nh phÇn s©u mät h¹i l¹c v mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, sinh häc, sinh th¸i häc cña mät Capophilus dimidiatus Fabr t¹i vïng NghÖ An”. 1.2. Môc ®Ých v yªu cÇu nghiªn cøu cña ®Ò t i 1.2.1. Môc ®Ých nghiªn cøu cña ®Ò t i - Trªn cë së x¸c ®Þnh th nh phÇn s©u h¹i l¹c ®ång thêi t×m hiÓu ®Æc ®iÓm sinh häc, sinh th¸i cña lo i mät chñ yÕu; B−íc ®Çu ®Ò xuÊt biÖn ph¸p phßng chèng chóng mét c¸ch hîp lý. 1.2.2. Yªu cÇu ®Ò t i - §iÒu tra thu thËp x¸c ®Þnh th nh phÇn s©u mät trong b¶o qu¶n l¹c xuÊt khÈu trªn lo¹i h×nh kho chuyªn v kh«ng chuyªn b¶o qu¶n l¹c. - Nghiªn cøu mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, sinh häc v sinh th¸i häc cña Carpophilus dimidiatus Fab. h¹i l¹c trong b¶o qu¶n l¹c xuÊt khÈu. - B−íc ®Çu ®Ò xuÊt biÖn ph¸p phßng trõ quÇn thÓ mät Carpophilus dimidiatus Fabr. t¹i NghÖ An. 1.3. ý nghÜa khoa häc v thùc tiÔn cña ®Ò t i 1.3.1. ý nghÜa khoa häc - Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ th nh phÇn s©u mät v thiªn ®Þch trªn l¹c b¶o qu¶n sau thu ho¹ch, gãp phÇn bæ sung v o danh môc th nh phÇn s©u mät h¹i l¹c nh©n ® c«ng bè ë n−íc ta. - Bæ sung mét sè dÉn liÖu vÒ ®Æc ®iÓm sinh häc, sinh th¸i cña lo i mät Carpophilus dimidiatus Fabr. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 3 1.3.2. ý nghÜa thùc tiÔn - Cung cÊp c¸c dÉn liÖu vÒ t×nh h×nh g©y h¹i, biÕn ®éng mËt ®é v mét sè ®Æc tÝnh sinh häc cña s©u mät h¹i l¹c l m c¬ së cho c«ng t¸c ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ nguy c¬ dÞch h¹i trªn l¹c nh©n xuÊt khÈu ®ång thêi l m c¨n cø khoa häc quan träng phôc vô c«ng t¸c kiÓm dÞch thùc vËt l¹c nh©n xuÊt khÈu t¹i NghÖ An; Gióp c¸n bé kiÓm dÞch thùc vËt ph¸t hiÖn nhanh, chÝnh x¸c c¸c ®èi t−îng s©u h¹i trªn l¹c nh©n, tõ ®ã cã c¸c biÖn ph¸p xö lý kÞp thêi.. - KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ h×nh th¸i, sinh häc, sinh th¸i cña lo i Carpophilus dimidiatus Fabr. thuéc hä Nitidulidae, bé Coleoptera,gãp phÇn x©y dùng biÖn ph¸p phßng chèng s©u mät h¹i l¹c trong b¶o qu¶n, ®Æc biÖt sö dông thuèc hîp lý v tr¸nh « nhiÔm m«i tr−êng. 1.4. §èi t−îng v ph¹m vi nghiªn cøu 1.4.1. §èi t−îng nghiªn cøu §èi t−îng nghiªn cøu cña ®Ò t i l th nh phÇn s©u mät h¹i trong kho chuyªn v kh«ng chuyªn b¶o qu¶n l¹c xuÊt khÈu. 1.4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu §Ò t i ®−îc tiÕn h nh trong ph¹m vi tØnh NghÖ An v vïng phô cËn nh− Thanh Ho¸, H TÜnh. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 4 2. Tæng quan nghiªn cøu trong vµ ngoµi n−íc 2.1. T×nh h×nh nghiªn cøu ngo i n−íc 2.1.1. Nghiªn cøu vÒ th nh phÇn s©u mät v thiÖt h¹i cña n«ng s¶n HÇu nh−, ë ®©u cã sù d÷ tr÷ v l−u tr÷ h ng ho¸, n«ng s¶n ë ®ã xuÊt hiÖn c¸c lo i sinh vËt g©y h¹i. NhiÒu khi chØ cÇn sau v i tuÇn, sinh vËt g©y h¹i ® ph¸t triÓn th nh quÇn thÓ sè l−îng lín v g©y ra nh÷ng vô ch¸y ngÇm, tiªu huû mét phÇn hoÆc ho n to n h ng ho¸ b¶o qu¶n trong kho (DÉn theo Bïi C«ng HiÓn, 1995) [14]. Sù ph¸ h¹i cña c«n trïng ®èi víi s¶n phÈm b¶o qu¶n thËt ®a d¹ng. Tr−íc hÕt ph¶i kÓ ®Õn viÖc l m gi¶m phÈm chÊt hoÆc ph¸ huû l m cho vËt chÊt d÷ tr÷ hay l−u tr÷ bÞ gi¶m hoÆc mÊt ho n to n gi¸ trÞ sö dông. Trong nhiÒu tr−êng hîp, thiÖt h¹i cã thÓ l rÊt lín v thËm chÝ l v« gi¸. Theo thèng kª cña Matheson v Ross (1941), trªn thÕ giíi −íc tÝnh cã kho¶ng 1.000.000 lo i c«n trïng, trong ®ã cã 900.000 lo i ®¨ biÕt tªn, chiÕm 78% trong tæng sè 1.150.000 lo i ®éng vËt ® biÕt (DÉn theo Vò Quèc Trung,1978) [37] KÕt qu¶ nghiªn cøu cña ViÖn B¶o vÖ thùc vËt ë Céng ho d©n chñ §øc tr−íc ®©y (1986), t¹i c¸c n−íc §«ng ¢u cã 20 lo i c«n trïng h¹i chñ yÕu trªn n«ng s¶n cÊt gi÷ trong kho (DÉn theo NguyÔn ThÞ Minh NguyÖt, 1989) [25]. C¸c t¸c gi¶ trong vïng §«ng Nam ¸ ® ph¸t hiÖn ®−îc 122 lo i thuéc 28 hä cña bé c¸nh cøng (Coleoptera) v 17 lo i thuéc 6 hä cña bé c¸nh v¶y (Lepidoptera) (Sukparakarn (1985) [75], Sukparakarn v Tauthong (1981) [76], Nilpanit(1991) [73], Nakakita(1991) [72]. Cotton v Wilbur (1974) ® thèng kª ®−îc sè l−îng lo i c«n trïng g©y h¹i h¹t d÷ tr÷ trong kho trªn thÕ giíi gåm 43 lo i, trong ®ã cã 19 lo i thuéc Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 5 nhãm g©y h¹i chñ yÕu v 24 lo i thuéc nhãm c«n trïng g©y h¹i thø yÕu (DÉn theo Snelson, 1987) [78] Flinn v Hagstrum (1990) [68], Freeman Paul (1980) [69] ® ghi nhËn ®−îc 41 lo i c«n trïng trong s¶n phÈm l−¬ng thùc d÷ tr÷ ë mét sè n−íc trªn thÕ giíi. Hill D.S 1983 [63] ® thu thËp v x¸c ®Þnh ®−îc 38 lo i c«n trïng g©y h¹i s¶n phÈm kho vïng nhiÖt ®íi. Bengstong 1997 [57] chØ râ c¸c lo i c«n trïng g©y h¹i kho chñ yÕu l Sitophilus spp, Rhizopertha dominica, Tribolium castaneum, Sitotroga cerealella v Ephestia cautella ph©n bè kh¾p thÕ giíi v ®Æc biÖt c¸c vïng khÝ hËu Êm ¸p, trong ®ã 200 lo i dÞch h¹i ngò cèc cÊt gi÷ trong kho. Theo Bolin P. 2001 [58] kÕt qu¶ ®iÒu tra c¬ b¶n cña Tr−êng ®¹i häc Oklahoma v o ®Çu v cuèi thËp kû 80, chØ ra c¸c lo¹i c«n trïng chiÕm −u thÕ g©y h¹i kho l Rhizopertha dominica, Cryptolestes spp, mät bét ®á Tribolium castaneum v ng i Ên §é Tæ chøc C.A.B.I, 2002 [83] nªu râ c¸c lo i c«n trïng Acanthoscelides obtectus, Callosobruchus spp, Rhizopertha dominica, Sitophilus spp, Tribolium castaneum l lo i g©y h¹i nguy hiÓm ®«i víi kho thãc v ®Ëu ViÖc thay ®æi kü thuËt b¶o qu¶n n«ng s¶n sau thu ho¹ch, nguån thøc ¨n cña c«n trïng h¹i kho, c¸c ®iÒu kiÖn sinh th¸i còng cã nhiÒu thay ®æi, do vËy th nh phÇn, mËt ®é c¸c lo i c«n trïng còng lu«n cã sù biÕn ®æi. Cho ®Õn nay viÖc nghiªn cøu th nh phÇn c«n trïng g©y h¹i trong kho b¶o qu¶n n«ng s¶n vÉn ®ang ®−îc nhiÒu nh khoa häc trªn thÕ giíi quan t©m. ThiÖt h¹i do s©u h¹i kho g©y ra l rÊt lín vÒ nhiÒu mÆt: Nã l m gi¶m sè l−îng s¶n phÈm, chÊt l−îng, gi¸ trÞ th−¬ng phÈm nh− l m gi¶m protein, lipit, vitamin biÕn tÝnh, m u s¾c kh«ng b×nh th−êng. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 6 L m nhiÔm bÈn, nhiÔm ®éc n«ng phÈm, do ®ã l m ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ ng−êi tiªu dïng hoÆc trùc tiÕp truyÒn bÖnh cho ng−êi Con ng−êi ph¶i thªm chi phÝ kh¾c phôc hËu qu¶. MÊt uy tÝn h ng ho¸ trªn th−¬ng tr−êng. MÊt m¸t h¹t gièng cho mïa vô sau Tõ nh÷ng thiÖt h¹i to lín ®ã m ® cã chiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Ó ®−a ra c¸c biÖn ph¸p phßng trõ. N¨m 1868 ng−êi ta chë tõ Mü sang Anh 145 tÊn ng«, sau mét n¨m b¶o qu¶n, r©y ra ®−îc 13 tÊn mät g¹o. Pigale (1957) th«ng b¸o l tæn thÊt vÒ sinh tè B1 ë g¹o b¶o qu¶n 8 th¸ng ®èi víi mÉu bÞ nhiÔm c«n trïng lín h¬n 10-15% so víi mÉu kh«ng bÞ nhiÔm. B¸o c¸o cña Pawgleg (1963) cho thÊy tæn thÊt h¹t b¶o qu¶n h ng n¨m ®−îc c«ng bè ë Mü l kho¶ng 15-23 triÖu tÊn (trong ®ã kho¶ng 7 triÖu tÊn do chuét, 8-16 triÖu tÊn do c«n trïng). ë Ch©u Mü La Tinh ng−êi ta ® ®¸nh gi¸ r»ng ngò cèc v ®Ëu ®ç sau thu ho¹ch bÞ tæn thÊt kho¶ng 25 - 50 %. ë mét sè n−íc Ch©u Phi, kho¶ng 30% tæng s¶n l−îng n«ng nghiÖp bÞ mÊt ®i h ng n¨m (DÉn theo Vò Quèc Trung, 1991) [37] Theo c«ng bè cña FAO [65, 66] kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ Mü vÒ mÊt m¸t ngò cèc sau thu ho¹ch v o n¨m 1967 ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn ® lªn tíi 42 triÖu tÊn, tøc b»ng 95% tæng s¶n l−îng thu ho¹ch cña Canada hay gÊp ®«i s¶n l−îng l−¬ng thùc cña n−íc ta n¨m 1992. Bakal (1963) ®¸nh gi¸ sù mÊt m¸t l−¬ng thùc h ng n¨m do chuét, c«n trïng v nÊm mèc g©y ra l 33 triÖu tÊn, l−¬ng thùc n y ®ñ ®Ó nu«i sèng ng−êi d©n n−íc Mü trong 1 n¨m (DÉn theo Snelson), 1978) [78] Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 7 N¨m 1973, tæ chøc L−¬ng thùc v N«ng nghiÖp cña Liªn hiÖp quèc (FAO) ® th«ng b¸o r»ng kh«ng l©u n÷a, nguån cung Êp l−¬ng thùc cña ThÕ giíi sÏ kh«ng ®ñ ®Ó chèng l¹i thiÖt h¹i mïa m ng v n¹n ®ãi. Ýt nhÊt 10% l−¬ng thùc sau thu ho¹ch bÞ mÊt do dÞch h¹i trong kho v thiÖt h¹i tíi 30% l phæ biÕn ë c¸c n−íc trªn thÕ giíi (DÉn theo Snelson), 1978) [78] Mät cøng ®èt (Trogoderma granarium) l mét trong nh÷ng lo i mät cùc kú nguy hiÓm. Nã ®−îc nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi ®−a v o danh môc ®èi t−îng kiÓm dÞch thùc vËt nh−: Algeria, Angola, Bangladesh, Trung Quèc, Indonesia, Thailand, Malaysia, Zambia (Bank, 1977)…Chóng ® g©y thiÖt h¹i trªn 100 mÆt h ng, ®Æc biÖt l h ng n«ng s¶n nh− bét mú, lóa m¹ch, thãc…v ë m«i tr−êng thøc ¨n trªn chóng ph¸t triÓn rÊt nhanh (Monschel, 1971) (DÉn theo Dobie, P.Haines; 1989). [62] Lam My –Yen, 1993 [70] ® cho biÕt tæn thÊt sau thu ho¹ch ®èi víi g¹o cÊt gi÷ trong kho ë Ch©u ¸ kho¶ng 2 - 6% Tæn thÊt sau thu ho¹ch ®èi víi thãc v g¹o t¹i mét sè n−íc Ch©u ¸ nh− Malai l 17%, NhËt B¶n l 5% v Ên §é l 11 triÖu tÊn / n¨m Walterr V.E. c«ng bè thiÖt h¹i do dÞch h¹i g©y ra kho¶ng 10% ë Minnesota, thËm chÝ tíi 50% ë mét sè quèc gia ®ang ph¸t triÓn (Mallis A.1990) [71] Theo Kunper (1939), ë Céng ho liªn bang §øc, riªng lo i mät thãc (Sitophilus granarius) ® g©y thiÖt h¹i h¬n 100 triÖu m¸c h ng n¨m. ë n−íc n y riªng tæn thÊt cña ngò cèc nhËp khÈu trong 3 n¨m (1949-1952) l 162 triÖu m¸c (Schulze, 1964). Theo Justen (1960), ë Céng ho liªn bang §øc n¨m 1957 ® cã 379.919 tÊn ngò cèc, 1.382 tÊn qu¶ kh« v 19.641 tÊn h¹t cã dÇu ® bÞ thiÖt h¹i do c«n trïng g©y ra kh«ng thÓ sö dông ®−îc. Hall (1970) cho biÕt, ë c¸c n−íc Mü la tinh, thiÖt h¹i ®−îc ®¸nh gi¸ v o Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 8 kho¶ng 25-50% ®èi víi riªng c¸c mÆt h ng ngò cèc v ®Ëu ®ç. T¹i Ch©u Phi, thiÖt h¹i v o kho¶ng 30%. ë khu vùc §«ng Nam ¸, nh÷ng n¨m qua ® x¶y ra vô dÞch h¹i lín do c«n trïng g©y ra ®èi víi ngò cèc, l m tæn thÊt tíi 50% (DÉn theo Bïi C«ng HiÓn, 1995). [15, 16] Theo ®¸nh gi¸ cña FAO, h ng n¨m tæn thÊt vÒ ngò cèc dù tr÷ trªn to n thÕ giíi v o kho¶ng 10%, cã nghÜa b»ng 1,3 triÖu tÊn ngò cèc ® bÞ mÊt do c«n trïng v kho¶ng 100 triÖu tÊn ® bÞ mÊt gi¸ trÞ (Wolpent, 1967). Theo Snelson, (1987), sù tæn h¹i ë vïng nhiÖt ®íi v b¸n nhiÖt ®íi cao h¬n vïng «n ®íi (DÉn theo Bïi C«ng HiÓn, 1995). [15,16] T¹i Liªn X«(cò), ® thÝ nghiÖm nu«i 10 ®«i mät thãc (Sitophilus granarius) trong lóa mú ë ®iÒu kiÖn thÝch hîp. Sau 5 n¨m, c¸c thÕ hÖ mät n y ® ¨n hÕt 406.205 kg [18] ë Mü, riªng mÆt h ng thuèc l¸ bÞ thiÖt h¹i do ng i Ephestia elutella g©y ra h ng n¨m l 2 triÖu USD (Keed v Living Stone, 1937) v thiÖt h¹i riªng cho ng« b¶o qu¶n do c¸c lo¹i mät (Tribolium spp) g©y ra v o kho¶ng 28 triÖu USD v mÊt m¸t h ng n¨m trong kho dù tr÷ ngò cèc th−êng dao ®éng tõ 1523 triÖu tÊn, trong ®ã kho¶ng 8-16 triÖu tÊn do c«n trïng ph¸ ho¹i [15,16] Theo Bengston M, 1997 [57] cho r»ng c«n trïng l mét trong nh÷ng dÞch h¹i l−¬ng thùc v s¶n phÈm l−¬ng thùc cÊt gi÷. ThiÖt h¹i do dÞch h¹i g©y ra cho l−¬ng thùc l rÊt lín kho¶ng 10%. 2.1.2. Nghiªn cøu vÒ th nh phÇn, thiÖt h¹i cña s©u h¹i l¹c L¹c l mét trong nh÷ng c©y trång kh¸ gi u dinh d−ìng v× vËy trong suèt qu¸ tr×nh sinh tr−ëng, ph¸t triÓn nã bÞ kh¸ nhiÒu lo i g©y h¹i, ®©y còng l nguyªn nh©n quan träng l m gi¶m n¨ng suÊt, t¨ng chi phÝ ®Çu t− cho s¶n xuÊt v l lý do h¹n chÕ viÖc t¨ng n¨ng suÊt l¹c [52]. H ng n¨m thiÖt h¹i cho s©u h¹i g©y ra cho l¹c lªn tíi 15-20% s¶n l−îng. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 9 §Ó h¹n chÕ thiÖt h¹i do s©u g©y ra cho l¹c, trªn thÕ giíi, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ® cã nhiÒu t¸c gi¶ quan t©m nghiªn cøu vÒ s©u h¹i l¹c Theo Smith and Barfield (1982) [77], c¸c lo i sö dông c©y l¹c l m thøc ¨n gåm 360 lo i, trong ®ã cã 6% l nh÷ng lo i g©y h¹i quan träng. KÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ Hill v Waller (1985) [64] ® chØ ra r»ng trªn c©y l¹c ë vïng nhiÖt ®íi cã 8 lo i s©u h¹i chÝnh v 40 lo i g©y h¹i thø yÕu. Nh÷ng lo i g©y h¹i ®Æc biÖt nguy hiÓm nh− rÖp ®en (Aphis craccivora Koch), s©u khoang (Spodoptera litura Fabr.), s©u x¸m (Agrotis ifsilon Rotr), s©u xanh (Hellicoverpa armigera Hiib), ban miªu (Epicauta impresicornic Pic) v c¸c lo i (Epicauta spp). C¸c lo i s©u h¹i n y ®−îc m« t¶ chi tiÕt vÒ ký chñ, ph¹m vi ph©n bè, triÖu chøng t¸c h¹i, mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, sinh häc v biÖn ph¸p phßng trõ. Cßn theo nghiªn cøu cña t¸c gi¶ Wallis E. S v ctv (1986) [80], trªn c©y l¹c chØ tÝnh riªng s©u ®ôc cñ v h¹i rÔ ® cã tíi 15 lo i, thuéc 12 hä, 9 bé c«n trïng. Trong ®ã c¸c hä nh− kiÕn (Focmicidae), hä bä hung (Scarabacidae), hä ng i ®Ìn (Actiidae), hä ng i ®éc (Lymantridae), hä ng i ®ôc l¸ (Phyllocnistidae), hä ng i cuèn l¸ (Tortricidae), hä ng i s¸ng (Pyralidae), rÇy nh¶y (Cicadelliae), mçi hä cã mét lo i, cßn c¸c hä ng i ®ªm (Noctuidae), bä trÜ (Thripidae), mèi (Termitidae) mçi hä cã hai lo i. ë vïng T©y Nam Th¸i B×nh D−¬ng, theo t¸c gi¶ Waterhouse (1997) [81] ® x¸c ®Þnh ®−îc 157 lo i s©u h¹i trªn l¹c trong sè 160 lo i thu ®−îc. Trong ®ã cã 46 lo i quan träng v cã Ýt nhÊt 25 lo i ® ®−îc ®Çu t− nghiªn cøu tû mû v mét sè lo i ® ¸p dông biÖn ph¸p phßng trõ cã hiÖu qu¶. Cßn t¹i vïng §«ng nam ch©u ¸ cã 37 lo i s©u h¹i trªn l¹c trong ®ã 19 lo i cã møc ®é phæ biÕn cao [81]. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 10 T¹i Trung Quèc, t¸c gi¶ Ching Tieng Tseng (1991) [60] cho biÕt c¸c lo i g©y h¹i ¶nh h−ëng lín ®Õn hiÖu qu¶ kinh tÕ cña s¶n xuÊt l¹c bao gåm s©u khoang (Spodoptera litura Fabr.), s©u keo da l¸ng (Spodoptera exigua Hiib), s©u xanh (Hellicoverpa armigera Hiib). Tæng gi¸ trÞ phßng trõ c¸c lo i s©u n y −íc tÝnh v o kho¶ng 5 tû nh©n d©n tÖ. Theo ®¸nh gi¸ cña t¸c gi¶ Ranga Rao and Wightman (1994) [74], t¹i Ên §é c¸c lo i s©u g©y h¹i nguy hiÓm gåm nhãm s©u ¨n l¸ nh− s©u vÏ bïa, s©u rãm (Amsacta sp.), bä trÜ (Thrips palmi), s©u khoang, s©u xanh v mét sè s©u h¹i trong ®Êt. ThiÖt h¹i kinh tÕ do chóng g©y ra v o kho¶ng 15 – 20% n¨ng suÊt. KÕt qu¶ nghiªn cøu trªn l¹c t¹i vïng Hyderabad, Ên §é trong mïa kh« 1980 - 1981 v 1981 - 1982 cho thÊy bä trÜ g©y h¹i cã thÓ l gi¶m ®Õn 17% n¨ng suÊt l¹c qu¶ v 30% n¨ng suÊt chÊt xanh. Tuy nhiªn ®iÒu n y cßn phô thuéc v o t×nh h×nh thêi tiÕt [67]. Cßn t¸c gi¶ Smith and Barfield (1982) [77] cho biÕt nhê phßng trõ ®−îc bä trÜ g©y h¹i m n¨ng suÊt l¹c t¹i Brazin t¨ng thªm tõ 35 - 50%. T¸c gi¶ Wightman, J. A. [79] cho biÕt trªn l¹c t¸c h¹i cña s©u khoang phô thuéc v o mËt ®é v giai ®o¹n sinh tr−ëng cña c©y. NÕu sau gieo 10 ng y, mËt ®é s©u l 1 con/c©y, diÖn tÝch l¸ bÞ ¨n l 47% th× n¨ng suÊt sÏ gi¶m 22%. Nh−ng nÕu víi mËt ®é 10 con/c©y th× n¨ng suÊt sÏ gi¶m l 56%. Song ë giai ®o¹n c©y h×nh th nh cñ, còng víi mËt ®é nh− trªn th× n¨ng suÊt gi¶m Ýt h¬n nhiÒu (9% v 16% t−¬ng øng víi mËt ®é). Do ®ã viÖc phßng trõ s©u khoang trªn l¹c l rÊt cÇn thiÕt. Nh×n chung, trong thêi gian qua c¸c nh khoa häc míi chØ tËp trung nghiªn cøu vÒ th nh phÇn, thiÖt h¹i cña c«n trïng trªn c©y l¹c ë ngo i ®ång. ë giai ®o¹n sau thu ho¹ch cßn Ýt ®−îc c¸c nh khoa häc quan t©m. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 11 2.2. T×nh h×nh nghiªn cøu trong n−íc 2.2.1. Nh÷ng nghiªn cøu vÒ th nh phÇn s©u mät v thiÖt h¹i cña n«ng s¶n C¸c kÕt qu¶ ®iÒu tra vÒ th nh phÇn lo i c«n trïng g©y h¹i trong kho ë ViÖt Nam kh«ng nhiÒu v Ýt ®−îc ®iÒu tra cËp nhËt. NguyÔn C«ng TiÔu (1936) l ng−êi ®Çu tiªn quan t©m ®Õn vÊn ®Ò n y. ¤ng còng l t¸c gi¶ dÞch cuèn “Cho ®−îc cã hoa lîi nhiÒu v tèt h¬n” cña P.Braemen, trong ®ã chñ yÕu giíi thiÖu v¾n t¾t c¸c ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, ®Æc tÝnh g©y h¹i cña mét sè lo i mät kho th«ng th−êng (DÉn Bïi C«ng HiÓn, 1995). [14] GÇn ba m−êi n¨m sau, tøc l v o kho¶ng n¨m 1960, viÖc nghiªn cøu c«n trïng h¹i kho míi l¹i ®−îc tiÕp tôc. B¾t ®Çu b»ng nh÷ng kÕt qu¶ ®iÒu tra th nh phÇn lo i c«n trïng g©y h¹i ë mét sè kho l−¬ng thùc ë tØnh Thanh Ho¸ (Tr−êng §HTH H Néi v Tæng côc l−¬ng thùc 1962) [26]. §inh Ngäc Ngo¹n (1965) [24] cã kÕt qu¶ kiÓm tra c«n trïng g©y h¹i trong kho ë miÒn B¾c ViÖt Nam v Ph¹m Xu©n H−¬ng (1963) cã cuèn s¸ch “C«n trïng ph¸ ho¹i kho v c¸ch phßng trõ” [11] N¨m 1962-1963, Côc b¶o vÖ thùc vËt v KiÓm dÞch thùc vËt ® ®iÒu tra c«n trïng trªn 50 lo¹i c©y trång ë 32 tØnh thu thËp v gi¸m ®Þnh ®−îc 266 lo¹i c«n trïng. §èi víi h ng ho¸ xuÊt nhËp khÈu v b¶o qu¶n trong kho, ViÖn b¶o vÖ thùc vËt - Bé n«ng nghiÖp n¨m 1966-1969 ®iÒu tra trªn 113 mÆt h ng ®Ó trong kho ë c¸c tØnh phÝa B¾c ® thu thËp ®−îc 78 lo i c«n trïng, trong ®ã cã 51 lo i g©y h¹i kho, cã 5 lo i c«n trïng v mét sè lo i nhÖn cã Ých, sè cßn l¹i ch−a râ. [51,52] Ho ng V¨n Th«ng - NguyÔn ThÞ Gi¸ng V©n 1986 [31] ® c«ng bè kÕt qu¶ ®iÒu tra trong h¬n 80 kho trªn 20 lo¹i n«ng l©m s¶n phÈm cÊt gi÷ ë c¸c tØnh phÝa b¾c ® thu thËp ®−îc 42 lo i c«n trïng Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Lu n văn Th c s khoa h c Nông nghi p ------------------------ 12