Tài liệu Nghiên cứu xác định một số chỉ tiêu sinh sản, bệnh ở cơ quan sinh dục và thử nghiệm điều trị bệnh viêm tử cung trên bò sinh sản nuôi tại huyện lập thạch tỉnh vĩnh phúc

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O TRƯ NG ð I H C NÔNG NGHI P HÀ N I ------------------------------- NGUY N TR NG THI N NGHIÊN C U XÁC ð NH M T S CH TIÊU SINH S N, B NH CƠ QUAN SINH D C VÀ TH NGHI M ðI U TR B NH VIÊM T CUNG TRÊN BÒ SINH S N NUÔI T I HUY N L P TH CH, T NH VĨNH PHÚC LU N VĂN TH C SĨ NÔNG NGHI P Chuyên ngành : Thú y Mã s : 60.62.50 Ngư i hư ng d n khoa h c : PGS.TS. Nguy n Văn Thanh Hà N i – 2009 L I CAM ðOAN Tôi xin cam ñoan nh ng s li u và k t qu nghiên c u trung th c và chưa ñư c s d ng ñ b o v m t h c v nào. Tôi xin cam ñoan m i s giúp ñ cho vi c th c hi n lu n văn này ñã ñư c c m ơn và các thông tin trích d n trong lu n văn ñ u ñã ñư c ghi rõ ngu n g c. Hà N i, ngày 10 tháng 12 năm 2009 Tác gi lu n văn Nguy n Tr ng Thi n Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… i L I C M ƠN Tôi xin bày t lòng bi t ơn sâu s c t i th y hư ng d n khoa h c PGS.TS. Nguy n Văn Thanh ñã t n tình hư ng d n tôi trong quá trình nghiên c u và xây d ng lu n văn. Tôi xin ñư c bày t lòng bi t ơn sâu s c t i gia ñình, b n bè, ñ ng nghi p ñã t n tình giúp ñ tôi vư t qua khó khăn ñ hoàn thành lu n văn. Tôi xin trân tr ng c m ơn Ban Giám Hi u, t p th cùng các th y giáo, cô giáo Vi n ñào t o Sau ñ i h c, B môn Ngo i - S n, Ban ch nhi m Khoa Thú Y – Trư ng ð i H c Nông Nghi p Hà N i ñã t o m i ñi u ki n thu n l i giúp tôi hoàn thành lu n văn. Tôi xin trân tr ng c m ơn các h chăn nuôi bò các xã và ñ i ngũ thú y viên cơ s làm vi c t i huy n L p Th ch.....ñã t o m i ñi u ki n cho tôi có ñư c s li u th c t ñ xây d ng lu n văn. Nhân d p này tôi xin trân tr ng c m ơn Chi c c Thú y t nh Vĩnh Phúc, Tr m Thú y huy n L p Th ch ñã t o ñi u ki n thu n l i cho tôi hoàn thành lu n văn. Hà N i, ngày 10 tháng 12 năm 2009 Tác gi lu n văn Nguy n Tr ng Thi n Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… ii M CL C L i cam ñoan........................................................................................................i L i c m ơn............................................................................................................ii M c l c................................................................................................................iii Danh m c và các c m t vi t t t..........................................................................v Danh m c các b ng..............................................................................................vi Danh m c ñ th , bi u ñ ...................................................................................vii Danh m c các hình............................................................................................viii PH N 1. M ð U.................................................................................................... i 1.1. Tính c p thi t c a ñ tài ...............................................................................1 1.2. M c ñích nghiên c u ñ tài ..........................................................................2 1.3. Ý nghĩa khoa h c và th c ti n c a ñ tài......................................................2 PH N 2. T NG QUAN TÀI LI U VÀ CƠ S KHOA H C C A ð TÀI...... 3 2.1. Cơ s khoa h c c a vi c nghiên c u kh năng sinh s n...............................3 2.2. ð c ñi m sinh lý sinh s n c a bò cái ..........................................................3 2.3. Nh ng b nh thư ng g p cơ quan sinh d c bò cái ...................................15 2.3.1. Viêm âm môn, ti n ñình, âm ñ o .......................................................15 2.3.2. Viêm c t cung .................................................................................17 2.3.3. Viêm t cung ......................................................................................18 2.3.4. Các b nh bu ng tr ng .....................................................................22 2.4. Tác d ng và ng d ng c a Prostaglandin (PGF2α) trong sinh s n gia súc.....................................................................................................................28 PH N 3. ð I TƯ NG, N I DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U 31 3.1. ð i tư ng và ñ a ñi m nghiên c u .............................................................31 3.2. N i dung và phương pháp nghiên c u .......................................................31 3.2.1. N i dung nghiên c u ..........................................................................31 3.2.2. Phương pháp nghiên c u....................................................................32 3.3. ð a ñi m và th i gian nghiên c u ñ tài.....................................................34 3.4. Phương pháp x lí s li u...........................................................................34 PH N 4. K T QU VÀ TH O LU N.............................................................. 35 4.1. K t qu nghiên c u xác ñ nh m t s ch tiêu sinh s n trên bò cái ..............35 4.1.1. Tu i thành th c v tính.......................................................................35 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… iii 4.1.2. Tu i ñ l a ñ u...................................................................................36 4.1.3. T l th thai c a ñàn bò cái sau ph i gi ng......................................39 4.1.4. T l ñ toàn ñàn. ...............................................................................41 4.1.5. Kho ng cách gi a 2 l a ñ . ................................................................42 4.1.6. T l ñ theo ñ tu i...........................................................................44 4.1.7. T l ñ qua các tháng trong năm ......................................................46 4.1.8. T l nuôi s ng bê ñ n 6 tháng tu i. ..................................................48 4.2. K t qu ngiên c u m t s b nh thư ng g p cơ quan sinh d c cái trên bò sinh s n nuôi t i huy n L p Th ch, t nh Vĩnh Phúc.....................................50 4.2.1. T l bò cái m c b nh cơ quan sinh d c .........................................50 4.2.2. T l b nh các b ph n cơ quan sinh d c cái..................................51 4.3. K t qu xác ñ nh thành ph n, tính m n c m v i m t s thu c kháng sinh và hoá h c tr li u c a các vi khu n phân l p ñư c t d ch viêm t cung c a bò................................................................................................................56 4.3.1. K t qu phân l p và giám ñ nh thành ph n vi khu n trong d ch ñư ng sinh d c bò cái bình thư ng và b nh lý ............................................56 4.3.2. K t qu xác ñ nh tính m n c m c a các vi khu n phân l p ñư c t d ch viêm ñư ng sinh d c bò cái v i m t s thu c kháng sinh và hoá h c tr li u............................................................................................................57 4.3.3. K t qu xác ñ nh tính m n c m c a t p ñoàn vi khu n có trong d ch viêm t cung bò cái v i m t s thu c kháng sinh và hoá h c tr li u..59 4.4. K t qu m t s phác ñ ñi u tr b nh viêm n i m c t cung....................60 PH N....................................................................................................................... 63 5. K T LU N VÀ ð NGH ............................................................................... 63 5.1. K t lu n .....................................................................................................63 5.2. ð ngh ......................................................................................................64 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… iv DANH M C CÁC CH Tên vi t t t VI T T T Tên ñ y ñ Cs C ng s GnRH Gonadotrophin Releasing Hormone Fe S t FSH Follicle Stimulating Hormone I2 Iode LH Luteinizing Hormone PGF2α Prostaglandin - F2 anpha Stt S th t T3 Triiodthyronin TSH Thyromin Stimulin Hormone Min Giá tr nh nh t Max Giá tr l n nh t Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… v DANH M C B NG STT Tên b ng Trang B ng 2.1: Tóm t t m t s ñ c ñi m sinh lý sinh s n c a bò cái ............................15 B ng 4.1: Tu i thành th c v tính .........................................................................35 B ng 4.2: Tu i ñ l a ñ u .....................................................................................37 B ng 4.3: T l th thai c a ñàn bò cái sau ph i gi ng.........................................39 B ng 4.4: T l ñ toàn ñàn ..................................................................................41 B ng 4.5: Kho ng cách gi a 2 l a ñ ....................................................................42 B ng 4.6: T l ñ theo ñ tu i .............................................................................45 B ng 4.7: T l ñ qua các tháng trong năm .........................................................47 B ng 4.8: T l nuôi s ng bê ñ n 6 tháng tu i. .....................................................49 B ng 4.9: T l m c b nh cơ quan sinh d c bò cái ...............................................50 B ng 4.10: T l b nh các b ph n c a cơ quan sinh d c bò cái .......................51 B ng 4.11: T l các th b nh t cumg..............................................................53 B ng 4.12: T l các th b nh bu ng tr ng........................................................54 B ng 4.13: Thành ph n vi khu n có trong d ch ñư ng sinh d c bò cái bình thư ng và b nh lý .................................................................................57 B ng 4.14 : Tính m n c m c a các vi khu n phân l p ñư c t d ch viêm t cung bò cái v i m t s thu c kháng sinh và hoá h c tr li u.................58 B ng 4.15: Tính m n c m c a t p ñoàn vi khu n có trong d ch viêm t cung bò v i m t s thu c kháng sinh và hoá h c tr li u ............................59 B ng 4.16: K t qu ñi u tr viêm t cung và kh năng sinh s n c a bò sau khi lành b nh ..............................................................................................61 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… vi DANH M C CÁC BI U ð , ð TH STT Tên bi u ñ , ñ th Trang Bi u ñ 4.1: Tu i thành th c v tính .....................................................................35 Bi u ñ 4.3: T l bò cái ñư c th thai sau ph i gi ng .........................................40 Bi u ñ 4.5: Kho ng cách gi a 2 l a ñ ................................................................43 Bi u ñ 4.6: T l ñ theo ñ tu i .........................................................................45 Bi u ñ 4.7: T l ñ qua các tháng trong năm. ....................................................47 Bi u ñ 4.8: T l nuôi s ng bê ñ n 6 tháng tu i..................................................49 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… vii DANH M C HÌNH STT Tên hình Trang Hình 2.1: Viêm âm ñ o .........................................................................................17 Hình 2.2: Viêm n i m c t cung ...........................................................................20 Hình 2.3: Viêm cơ t cung....................................................................................21 Hình 2.4: Viêm tương m c t cung.......................................................................22 Hình 2.5: B nh thi u năng bu ng tr ng ................................................................24 Hình 2.6: B nh th vàng t n t i.............................................................................28 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… viii PH N 1. M ð U 1.1. Tính c p thi t c a ñ tài Trong b i c nh ñ t nư c ñang trong quá trình h i nh p qu c t , tình hình các m t hàng nông s n ngo i nh p s d n xâm nh p vào th trư ng nư c ta theo l trình gi m thu khi Vi t Nam gia nh p t ch c thương m i th gi i (WTO). Hi n t i do tình hình th c ăn chăn nuôi liên t c bi n ñ ng theo chi u hư ng b t l i cho ngư i chăn nuôi, di n tích ñ t nông nghi p ngày càng b thu h p d n do tình hình công nghi p hoá x y ra m nh m ho ch v chăn nuôi các ñ a phương, các d án quy các ñ a phương chưa c th , tình hình d ch b nh như cúm gia c m, d ch tai xanh trên ñàn l n ñã không nh ng làm t n th t n ng n v kinh t mà còn làm hoang mang cho ngư i chăn nuôi và toàn xã h i vì b nh cúm gia c m có kh năng lây sang ngư i. ð i m t v i th i bu i kinh t th trư ng kh c li t thì ngư i nông dân làm ăn l i càng khó khăn hơn, th nên ph i tính toán xem nuôi con gì ñ phù h p v i ñi u ki n th c t , v i kh năng c a mình. VD: n u nuôi bò s a ph i có ru ng tr ng c , v n l n và nơi tiêu th s a n ñ nh. Trong khi ñó huy n L p Th ch, t nh Vĩnh Phúc là m t huy n nghèo, có ngu n thu ch y u là t nông nghi p, có ñi u ki n t nhiên khá lý tư ng cho vi c l a ch n bò sinh s n làm ñ i tư ng chăn nuôi vì khi nuôi bò sinh s n thì ñ u tư v n ít, ch y u là công chăn th mà thu lãi cao. Bò sinh s n v i kh năng ch ng ch u b nh t t t t cùng v i vi c tiêm phòng m t s b nh truy n nhi m quan tr ng s cho k t qu chăn nuôi cao. Tuy nhiên, v n ñ nan gi i và khó tránh khi nuôi bò sinh s n là b nh ñư ng sinh d c x y ra r t nhi u. ð góp ph n b o v , c i t o và phát tri n ñàn bò sinh s n c a t nh Vĩnh Phúc. ðư c s hư ng d n c a PGS.TS. Nguy n Văn Thanh – Trư ng b môn Ngo i – S n, Khoa thú y, Trư ng ð i H c Nông Nghi p Hà Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… 1 N i, chúng tôi ti n hành nghiên c u ñ tài: “Nghiên c u xác ñ nh m t s ch tiêu sinh s n, b nh cơ quan sinh d c và th nghi m ñi u tr b nh viêm t cung trên bò sinh s n nuôi t i huy n L p Th ch, t nh Vĩnh Phúc”. 1.2. M c ñích nghiên c u ñ tài - Xác ñ nh ñư c m t s ch tiêu sinh s n c a ñàn bò n i nuôi t i m t s ñ a phương thu c huy n L p Th ch, t nh Vĩnh Phúc. - Xác ñ nh ñư c b nh thư ng g p cơ quan sinh d c trên ñàn bò cái n i nuôi t i ñ a phương. - Tìm ñư c phác ñ ñi u tr hi u qu b nh viêm t cung trên bò sinh s n nuôi t i m t s ñ a phương thu c huy n L p Th ch, t nh Vĩnh Phúc. 1.3. Ý nghĩa khoa h c và th c ti n c a ñ tài - K t qu nghiên c u c a ñ tài v m t s ch tiêu sinh s n c a ñàn bò cái là tư li u ñ cho các c p qu n lý v chuyên môn n m ñư c tình hình chăn nuôi và kh năng sinh s n c a ñàn bò cái n i nuôi t i huy n L p Th ch t nh, Vĩnh Phúc. - K t qu nghiên c u v m t s b nh thư ng g p ñư ng sinh d c trên ñàn bò cái n i nuôi t i ñ a phương giúp cho vi c ch n ñoán, phân bi t các quá trình b nh lý thư ng g p và bi n pháp ñi u tr k p th i. - K t qu nghiên c u c a ñ tài là cơ s cho vi c ñ ra nh ng chính sách c th nh m qu n lý, phát tri n ñàn bò sinh s n c a Vĩnh Phúc c v s lư ng và ch t lư ng, ñ ng th i ñ tài giúp cho ngư i chăn nuôi huy n L p Th ch có nh ng k thu t cơ b n nh t v nâng cao kh năng sinh s n c a ñàn bò cái n i. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… 2 PH N 2. T NG QUAN TÀI LI U VÀ CƠ S KHOA H C C A ð TÀI 2.1. Cơ s khoa h c c a vi c nghiên c u kh năng sinh s n M t trong nh ng thu c tính ñ c trưng nh t c a cơ th s ng là kh năng sinh s n ñ ñ m b o vi c duy trì, phát tri n và b o t n c a loài. Qua sinh s n h u tính thì công vi c ch n gi ng, lai t o gi ng m i nhanh và hi u qu . gia súc cái th c hi n ch c năng sinh s n là cơ quan sinh d c do v y vi c nghiên c u v gi i ph u, ch c năng c a b ph n này ñ ng d ng và phát huy ñ u tư m nh vào sinh s n thì ñó là vi c làm c n thi t nh t và ñúng ñ n nh t ñ góp ph n nâng cao kh năng sinh s n c a v t nuôi. 2.2. ð c ñi m sinh lý sinh s n c a bò cái * Ch c năng, ñ c ñi m c u t o c a cơ quan sinh d c bò cái: Cơ quan sinh s n c a bò cái ñư c chia thành 2 b ph n: b ph n sinh d c bên ngoài và b ph n sinh d c bên trong. B ph n sinh d c bên ngoài g m: âm môn, âm v t, ti n ñình. B ph n sinh d c bên trong bao g m: âm ñ o, t cung, bu ng tr ng, ng d n tr ng. + B ph n sinh d c bên ngoài: - Âm môn: n m dư i h u môn, bên ngoài có 2 môi b trên hai môi có nhi u tuy n ti t ch t nh n tr ng và m hôi. - Âm v t: gi ng như dương v t thu nh l i, bên trong có các th h ng, trên âm v t có l p da t o mũ âm v t, gi a âm v t b g p xu ng dư i. - Ti n ñình: là gi i h n gi a âm môn và âm ñ o. Trong ti n ñình có màng trinh, n m trư c âm ñ o. Màng trinh g m các s i cơ ñàn h i gi a và do 2 l p niêm m c giáp l i thành m t n p. Ti n ñình có m t s tuy n x p chéo hư ng v âm ñ o. + B ph n sinh d c bên trong: - Âm ñ o Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… 3 C u t o c a âm ñ o chia làm 3 l p: l p liên k t ngoài, l p cơ trơn có cơ d c bên ngoài, cơ vòng bên trong, các cơ này liên k t v i các cơ c t cung, l p cơ niêm m c âm ñ o có nhi u t bào thư ng bì, g p n p d c hai bên nhi u hơn chính gi a. Âm ñ o là m t cái ng tròn, trư c âm ñ o có c t cung, phía sau là ti n ñình, có màng trinh (Hymen). Âm ñ o còn là con ñư ng ñ thai ñi ra ngoài khi sinh ñ và cũng là ng th i các ch t d ch trong t cung ra. Âm ñ o c a bò Vi t Nam dài kho ng 22 - 25 cm (Hoàng Kim Giao, Nguy n Thanh Dương, 1997) [9]; (Tr n Ti n Dũng và Cs 2002) [6], âm ñ o là cơ quan giao c u, kích thích phóng tinh ra, tinh di chuy n vào t cung nh các d ch nhày c t cung, tinh thanh ph n l n chúng ñư c th i ra và h p th qua âm ñ o. - T cung : Bao g m: c t cung, thân t cung và s ng t cung. C t cung: hình tròn, n m phía ngoài cùng c a t cung, thông v i âm ñ o. Có kích thư c dài t 4 – 6 cm, ñư ng kính t 2 – 6 cm, hơi c ng so v i các ph n khác c a cơ quan sinh s n. C t cung luôn tr ng thái ñóng, ch m khi hưng ph n cao ñ , khi sinh ñ ho c do b nh lý. C t cung nhô vào phía trong, niêm m c c t cung g p n p nhi u l n nên thành c t cung không ñ ng ñ u t o thành nh ng thuỳ g i là thuỳ hoa n , có t 3 - 5 l n thuỳ hoa n . Thuỳ ngoài cùng nhô vào âm ñ o kho ng 0,5 - 1,0 cm nhìn t bên ngoài t a như hoa cúc ñ i. Có s khác bi t v c t cung gi a bò già và bò non, gi a bò ñ ít và bò ñ nhi u, gi a các gi ng bò, gi a bò ñ bình thư ng và bò ñ không bình thư ng. Thân t cung: ñư c n i gi a c t cung và hai s ng t cung, thân t cung c a bò không dài, ch dài kho ng t 2 – 4 cm. S ng t cung: ñư c chia thành 2 s ng là s ng t cung trái và s ng t cung ph i. ð dài c a m i s ng kho ng 20 - 25 cm, ñư ng kính ph n dư i s ng t cung 3 - 4 cm ph n ñ u ch kho ng 0,5 - 0,8 cm. S ng t cung có thành Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… 4 dày, có kh năng ñàn h i cao và có nhi u m ch máu nh m m c ñích nuôi thai. Hai s ng t cung có vai trò r t quan tr ng trong vi c v n chuy n tr ng, tham gia ñi u hoà ch c năng c a th vàng, là nơi làm t c a h p t , hình thành nhau ñ nuôi dư ng h p t trong su t quá trình mang thai c a bò cái. Ph n g n v i thân t cung dính l i v i nhau t o thành m t lõm hình lòng máng, phía trên c a t cung g i là rãnh gi a t cung dài 3 - 5 cm, rãnh này d dàng nh n th y khi khám qua tr c tràng ñ ch n ñoán gia súc có thai và b nh t cung. - Bu ng tr ng: Hai bu ng tr ng n m trong xoang ch u, ñư c treo c nh trư c dây ch ng r ng g n mút s ng t cung. Hai bu ng tr ng thư ng có hình trái xoan, kích thư c trung bình 4cm x 3cm x 1,5cm. Tùy theo tu i và gi ng bò bu ng tr ng có các kích thư c khác nhau. Bu ng tr ng c a bò cái có ch c năng sinh ra tr ng và ti t ra các hormone. C u t o c a bu ng tr ng g m l p trong và l p v , ñư c bao b c b i nhi u l p mô m m. L p trong có nhi u m ch máu, t ch c liên k t. Trên bu ng tr ng có t 70.000 - 100.000 noãn bào các giai ño n phát tri n khác nhau, t ng ngoài là nh ng noãn bào sơ c p phân b tương ñ i ñ u, t ng trong là nh ng noãn bào th c p ñang sinh trư ng, khi noãn bào chín thì n i lên trên b m t bu ng tr ng. Noãn bào sơ c p có tr ng gi a, xung quanh là t bào noãn bào, t bào noãn bào tăng sinh thành nhi u và hình thành xoang noãn bào, ép tr ng v m t phía. Khi noãn bào chín là quá trình sinh trư ng ñã hoàn thành, noãn bao n i lên trên b m t bu ng tr ng ñ n m t giai ño n xác ñ nh, noãn bào v ra, t bào tr ng theo d ch noãn bào ñi vào loa kèn và ñi vào ng d n tr ng. Nơi noãn bào v s hình thành th vàng. T bào th vàng ti t ra Progesterone, kh i lư ng th vàng và hàm lư ng Progesterone tăng nhanh t ngày th 2 ñ n ngày th 8 và gi tương ñ i n ñ nh cho ñ n ngày th 15, s thoái hoá th vàng bò b t ñ u t ngày th 17 - 18 và chuy n thành th b ch n u tr ng không th tinh. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… 5 ng d n tr ng ng d n tr ng v i ch c năng v n chuy n tr ng và tinh trùng theo chi u ngư c nhau. N m màng treo bu ng tr ng, m t ñ u c a ng d n tr ng thông v i xoang b ng, g n sát bu ng tr ng và có hình loa kèn, loa kèn là màng m ng t o thành m t cái tán r ng, vành tán có các tua ñi m lô nhô không ñ u, ôm l y bu ng tr ng. ð i v i bò di n tích c a loa kèn thư ng r ng 20 - 40 mm2 và ph toàn b bu ng tr ng (Hoàng Kim Giao, Nguy n Thanh Dương, 1997 [9]). Tr ng ñư c chuy n qua l p nh y ñi ñ n lòng ng d n tr ng, nơi x y ra s th tinh và phân chia s m c a phôi. Phôi ñư c lưu l i trong ng d n tr ng vài ngày trư c khi v t cung, d ch ng d n tr ng cung c p ñi u ki n thích h p cho s th tinh và phân chia c a phôi, bao g m ch t dinh dư ng và b o v cho tinh trùng, noãn bào và h p t . Th i gian t bào tr ng di chuy n trong ng d n tr ng t 3 – 10 ngày. Trên ñư ng di hành trong ng d n tr ng có th b ñ ng l i các ño n khác nhau do nh ng ch h p c a ng d n tr ng. Khi tr ng ñư c th tinh thì h p t ñư c lưu l i trong ng d n tr ng vài ngày trư c khi ñư c chuy n v t cung, d ch trong ng d n tr ng t o ñi u ki n thích h p nh t cho s th tinh và s phân chia c a phôi, bao g m các ch t dinh dư ng và b o v cho tinh trùng, noãn bào và h p t . * Ho t ñ ng sinh d c c a bò cái + S thành th c v tính và tu i ph i gi ng l n ñ u Cơ quan sinh d c c a bò cái phát tri n t i m c hoàn thi n: bu ng tr ng có noãn bào chín, có tr ng r ng và có kh năng th thai, t cung cũng bi n ñ i theo và ñ ñi u ki n t t nh t cho thai phát tri n... theo Nguy n Xuân Tr ch và c ng s (2006) [27]: bò cái ñư c xác ñ nh ñ tu i ñ ng d c l n ñ u có r ng tr ng g i là thành th c v tính. Th c t thì ña ph n thành th c v tính s m hơn thành th c v th vóc, nó ñư c ki m soát b i nh ng cơ ch c a sinh lý, tuy n sinh d c, thuỳ trư c tuy n yên, ngoài ra còn ph thu c vào y u t gi ng, di truy n và ngo i c nh (ch ñ dinh dư ng, mùa, nhi t ñ ...). Th tr ng và tu i Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… 6 thành th c v tính ph thu c vào y u t di truy n. VD: bò Jersey thư ng thành th c v tính lúc 8 tháng tu i và ñ t tr ng lư ng trung bình là 160kg, bò Holstein trung bình là 11 tháng tu i và th tr ng 270kg. Ch ñ dinh dư ng r t quan tr ng cho vi c thành th c v tính c a bò cái. Bò Holstein cho ăn u ng bình thư ng thì s thành th c v tính kho ng 11 tháng tu i, n u bò cái mà có ch ñ dinh dư ng kém thì có tu i thành th c v tính cao hơn nhi u so v i quy ñ nh. VD: bò cái Holstein ñư c nuôi v i 60% kh u ph n ăn so v i quy ñ nh t lúc sơ sinh s thành th c v tính 20 tháng tu i, cũng gi ng bò này ñư c nuôi v i 150% so v i kh u ph n ăn quy ñ nh thì s thành th c v tính lúc 9 tháng tu i. Th vóc bò s a thành th c v tính khi ñ t ñư c 30 – 40% th tr ng lúc trư ng thành, bò th t thì kho ng 45 – 50%. Theo Khu t Văn Dũng (2005) [7]: bò s a thành th c v tính vào kho ng 12 – 14 tháng tu i, bò Zebu thành th c v tính mu n hơn so v i bò cái có ngu n g c Châu Âu t 6 – 12 tháng tu i. Nhi t ñ môi trư ng cao thì cũng làm cho bò cái thành th c v tính mu n. VD: nhi t ñ 27oC thì ph i ñ n 13 tháng tu i m i thành th c v tính, cũng gi ng bò ñó ñư c nuôi nhi t ñ môi trư ng là 10oC thì ch 10 tháng tu i thì thành th c v tính. Ngoài ra do s c kho không t t hay môi trư ng chăn nuôi không t t cũng nh hư ng l n ñ n vi c thành th c v tính. V i ñi u ki n khí h u Vi t Nam c ng v i ch ñ dinh dư ng không ñư c t t l m nên tu i thành th c v tính c a bò cái vàng là r t cao. Theo Nguy n Xuân Tr ch và Mai Th Thơm (2004) [26]: thì tu i ph i gi ng l n ñ u c a bò vàng Vi t Nam kho ng 20 – 24 tháng tu i. N u môi trư ng chăn nuôi kém hơn thì tu i thành th c v tính có th lên t i 33 – 48 tháng (Lê Xuân Cương, 1997 [5]). + Chu kỳ ñ ng d c Bò cái ñã thành th c v tính thì tính d c ñư c di n ra liên t c và có tính chu kỳ. Nó bao g m vi c các noãn bào trên bu ng tr ng phát tri n ñ n ñ chín Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… 7 r i r ng, m i l n r ng tr ng bò cái có nh ng bi u hi n tính d c ñ c trưng ra ngoài cơ th g i là ñ ng d c. Trư ng h p tr ng không ñư c th tinh và bò cái không mang thai thì chu kỳ này s ñư c l p l i b i m t chu kỳ m i, m t chu kỳ ñ ng d c như v y ñư c tính t l n ñ ng d c này ñ n l n ñ ng d c ti p theo. M t chu kỳ ñ ng d c c a bò cái trung bình là 21 ngày (bi n ñ ng trong 17 – 24 ngày). Theo Khu t Văn Dũng, (2005) [7]: nh ng gia súc có chu kỳ ñ ng d c ng n hơn 17 ngày ho c dài hơn 24 ngày thư ng có t l th thai th p. Các nhà nghiên c u ñã chia chu kỳ ñ ng d c c a bò thành 4 giai ño n: ti n ñ ng d c, ñ ng d c, h u ñ ng d c và th i kỳ yên tĩnh. Quá trình ñ ng d c ñư c chia thành 2 pha: Pha Folliculin: g m toàn b bi u hi n trư c khi tr ng r ng (bao g m ti n ñ ng d c và ñ ng d c). Pha Lutein: là nh ng bi u hi n sau khi tr ng r ng và hình thành th vàng (h u ñ ng d c và yên tĩnh). - Ti n ñ ng d c (proestrus): là giai ño n di n ra trư c khi ñ ng d c. Trong giai ño n này, trên bu ng tr ng có m t bao noãn l n r t nhanh (sau khi th vàng c a chu kỳ ñ ng d c trư c thoái hoá), vách âm ñ o dày lên, ñư ng sinh d c tăng sinh, sung huy t. Các tuy n sinh d c ph tăng ti t d ch nh n trong su t, keo dính. Âm môn hơi bóng, m ng, nh n và c t cung hé m . Bò cái có tri u ch ng b ăn, kêu r ng to và ñái r t. Có nhi u bò ñ c ñi theo trên bãi chăn nhưng con con v t v n chưa ch u ñ c (Nguy n Xuân Tr ch và Mai Th Thơm, 2004 [26]). - ð ng d c (oestrus): ñây là m t th i kỳ ng n bi u hi n s “ch u ñ c” c a bò cái. Th i gian ch u ñ c dao ñ ng trong kho ng 6 – 30 gi , bò tơ trung bình 12 gi , bò cái ñã sinh s n kho ng 18 gi . Th i gian ch u ñ c gi a các cá th cũng có s bi n ñ ng, trong ñi u ki n th i ti t nóng thì bò cái có th i gian ch u ñ c ng n hơn (10 ñ n 12 gi ), x l nh thì bò cái ch u ñ c trung bình là 18 gi . Trong th i gian ch u ñ c thì niêm d ch ch y ra nhi u, càng v cu i càng Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… 8 tr ng ñ c, ñ keo dính càng tăng. Âm h màu h ng ñ , v cu i có màu ñ s m. C t cung m r ng, h ng ñ , con v t ch u ñ c cao ñ (Nguy n Xuân Tr ch và Mai Th Thơm, 2004 [26]). Bò cái trong các giai ño n c a chu kỳ ñ ng d c s nh y lên nh ng bò cái ch u ñ c nh ng không cho nh ng con khác nh y lên nó. Do ñó vi c ñ ng yên cho con khác nh y lên là th hi n t p tính ñ c thù m nh m trong vi c ch u c a bò cái. - H u ñ ng d c (metoestrus): giai ño n này là t lúc con v t thôi ch u ñ c ñ n khi cơ quan sinh d c tr l i tr ng thái bình thư ng (kho ng 5 ngày). Con cái th ơ v i con ñ c và không cho giao ph i. Niêm d ch khô l i như bã ñ u. Sau khi bò cái thôi ch u ñ c 10 – 12 gi thì tr ng r ng. Có kho ng 70% s l n tr ng r ng vào ban ñêm v i các bò cái, có kho ng 50% bò cái và 90% bò tơ b ch y máu trong giai ño n này, thư ng th y m t ít máu dính ñuôi vào th i ñi m 35 – 45 gi sau khi h t ch u ñ c (Nguy n Xuân Tr ch và Mai Th Thơm, 2004 [26]) * S ñi u hoà c a hormone sinh s n v i ho t ñ ng sinh d c c a bò S ñi u hoà ho t ñ ng sinh d c c a bò cái b ng s ph i h p th n kinh – n i ti t trong tr c dư i ñ i – tuy n yên – bu ng tr ng. Thông tin n i ti t ñư c b t ñ u b ng vi c ti t GnRH (Gonadotrophin Releasing Hormone) t vùng dư i ñ i (Hypothalamus), GnRH tác ñ ng làm chuy n ñ i thông tin th n kinh trong não thành tín hi u n i ti t ñ kích thích thuỳ trư c tuy n yên ti t ra 2 lo i hormone là FSH (Follicle Stimulating Hormone) và LH (Luteinizing Hormone). FSH và LH ñư c ti t vào h tu n hoàn chung và ñư c ñưa ñ n bu ng tr ng, kích thích bu ng tr ng ti t ra Oestrogen, Progeststeron và Inhibin. Các Hormone bu ng tr ng này cũng có tác nh hư ng ñ n vi c ti t GnRH, LH và FSH thông qua cơ ch tác ñ ng ngư c. Progesteron ch y u tác ñ ng lên vùng dư i ñ i ñ c ch ti t GnRH, trong khi ñó Oestrogen tác ñ ng lên thuỳ trư c tuy n yên ñ ñi u ti t FSH và LH. Inhibin ch ki m soát vi c ti t FSH (Nguy n Xuân Tr ch và Mai Th Thơm, 2004 [26]). Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… 9 Nh ng s ki n trong chu kỳ ñ ng d c như: s phát tri n c a noãn bao, r ng tr ng, s hình thành và thoái hoá c a th vàng d n ñ n hi n tư ng ñ ng d c t t c ñ u ñư c ñi u hoà b i tr c dư i ñ i - tuy n yên - bu ng tr ng thông qua các hormone. Trong th i kỳ ti n ñ ng d c, dư i tác ñ ng c a FSH do tuy n yên ti t ra thì m t s noãn bao bu ng tr ng phát tri n nhanh chóng và Oestradiol ñư c ti t ra nhi u d n. Oestradiol kích thích huy t m ch và tăng trư ng c a t bào ñư ng sinh d c cái ñ chu n b cho quá trình giao ph i và th tinh. FSH và LH ñ u thúc ñ y s phát tri n c a noãn bao ñ n giai ño n cu i. Khi hàm lư ng Oestradiol trong máu cao s kích thích gây ra hi n tư ng ñ ng d c, sau ñó tr ng s r ng theo ñ t sóng tăng ti t LH t tuy n yên ñ ng th i kích thích vùng dư i ñ i tăng ti t GnRH. Sóng LH c n cho s r ng tr ng và hình thành th vàng vì nó kích thích tr ng chín, làm tăng ho t l c c a các enzym phân gi i protein ñ phá v các mô liên k t trong vách noãn bao, kích thích noãn bao t ng h p Prostaglandin là ch t có vai trò quan tr ng trong vi c làm v noãn bao và hình thành th vàng. Sau khi tr ng r ng và th vàng ñư c hình thành trên cơ s các t bào ñó ñư c t ch c l i và b t ñ u phân ti t Progesteron. Hormone này c ch s phân ti t Gonadotropin (FSH và LH) c a tuy n yên thông qua hi u ng c ch ngư c vi c này s ngăn c n ñ ng d c và tr ng r ng trong su t th i gian th vàng v n t n t i. Trong pha th vàng các hormone FSH và LH v n ñư c ti t m c cơ s dư i kích thích c a GnRH và c ch ngư c c a các Hormone Steroid và Inhibin t các noãn bao ñang phát tri n. FSH m c cơ s này kích thích s phát tri n c a các noãn bao bu ng tr ng và kích thích chúng ti t Inhibin. M c LH cơ s cùng v i FSH c n cho s phân ti t Oestradiol t các noãn bao l n và Progesteron t th vàng trong th i kỳ “yên tĩnh” c a chu kỳ. Tuy nhiên trong m i m t chu kỳ ñ ng d c không ph i ch có m t noãn bao phát tri n mà còn có nhi u noãn bao phát tri n theo t ng ñ t sóng v i Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… 10 kho ng cách ñ u nhau. Bò thư ng có t 2 – 3 ñ t sóng trong m t chu kỳ, ng v i m i m t ñ t sóng như v y ñư c ñ c trưng b i m t s noãn bao có nang nh cùng b t ñ u phát tri n, sau ñó 1 noãn bao ñư c ch n thành noãn bao tr i, noãn bao này s c ch s phát tri n ti p theo c a các noãn bao cùng phát tri n còn l i trong s ñó. Quá trình c ch c a noãn bao tr i này thông qua Inhibin do nó ti t ra làm c ch ti t FSH c a tuy n yên, khi nào còn có s t n t i c a th vàng (hàm lư ng Progesteron trong máu cao) thì noãn bao tr i không cho tr ng r ng ñư c mà b thoái hoá và m t ñ t sóng phát tri n noãn bao m i l i b t ñ u hình thành. Trư ng h p tr ng r ng c a chu kỳ trư c mà không ñư c th thai thì ñ n ngày 17 – 18 c a chu kỳ sinh d c n i m c t cung s ti t ra Prostaglandin F2α, hormone này có tác d ng làm tiêu th vàng và k t thúc pha th vàng c a chu kỳ. Noãn bao tr i nào có m t r ng nh th i ñi m này s có kh năng cho tr ng hàm lư ng Progesteron trong máu th p, vi c gi m hàm lư ng Progesteron sau khi làm tiêu th vàng làm tăng m c ñ và t n s ti t GnRH, do ñó tăng ti t LH c a tuy n yên. K t qu là noãn bao tr i tăng sinh ti t Oestradiol và gây ra giai ño n ti n ñ ng d c c a m t chu kỳ m i. N u tr ng r ng trư c ñó và ñư c th tinh th vàng không tiêu bi n ñi ñ ng th i cũng không có tr ng r ng ti p, trong trư ng h p này th vàng s t n t i su t th i gian có ch a nh m duy trì m t hàm lư ng Progesteron c n thi t trong máu ñ m b o cho quá trình mang thai. Th vàng s b thoái hoá trư c khi ñ và sau khi ñ ho t ñ ng chu kỳ c a bò cái m i d n d n ñư c h i ph c. * S th tinh S th tinh là m t quá trình ñ ng hoá và d hoá l n nhau m t cách ph c t p gi a hai t bào: tinh trùng và tr ng. K t qu c a s th tinh này là sinh ra m t t bào m i g i là h p t , sau này là phôi và phát tri n thành m t cơ th m i khác v i b m nhưng mang ñ c ñi m di truy n c a b , m cùng v i ñ c ñi m di truy n c a loài. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p…………… 11