Tài liệu Phát triển kinh tế biển hải phòng trong bối cảnh hội nhập quốc tế

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN TUẤN SƠN PHÁT TRIỂN KINH TẾ BIỂN HẢI PHÒNG TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ Chuyên ngành : Quản lý kinh tế Mã số : 60.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SỸ QUẢN LÝ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. TRẦN ĐÌNH THIÊN HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu thu thập, trích dẫn, xử lý từ các nguồn chính thức và/hoặc của riêng tác giả. Kết quả nêu trong luận văn là trung thực, chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Trần Tuấn Sơn MỤC LỤC MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN KINH TẾ BIỂN............................................................................................................................6 1.1. Những vấn đề cơ bản ........................................................................................6 1.2. Xu hướng phát triển kinh tế biển trên thế giới ...............................................12 1.3. Kinh nghiệm phát triển kinh tế biển trong và ngoài nước ..............................16 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ BIỂN HẢI PHÒNG ........24 2.1. ĐIỀU KIỆN VÀ YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI PHÁT TRIỂN KINH TẾ BIỂN HẢI PHÒNG ...............................................................................................24 2.2. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ BIỂN HẢI PHÒNG ....................30 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG HƯỚNG, GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN KINH TẾ BIỂN HẢI PHÒNG TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ ...................................54 3.1. QUAN ĐIỂM, MỤC TIÊU VÀ PHƯƠNG HƯỚNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ BIỂN HẢI PHÒNG .........................................................................................54 3.2. GIẢI PHÁP CHỦ YẾU PHÁT TRIỂN KINH TẾ BIỂN HẢI PHÒNG TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ .......................................................60 KẾT LUẬN ...............................................................................................................68 KIẾN NGHỊ ..............................................................................................................69 TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................................................71 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT AFTA ASEAN Free Trade Area Khu vực Mậu dịch Tự do ASEAN CNH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa DWT Dead Weight Tons 1 DWT = 2.240 pounds = 1.016,05 kg (1.000 kg = 1 tấn) Là đơn vị đo lường hàng hóa được dùng trong vận tải biển EU European Union Liên Minh Châu Âu EVFTA Hiệp định thương mại tự do Việt Nam - EU FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm trong nước GRDP Gross Regional Domestic Product Tổng sản phẩm trên địa bàn HĐND Hội đồng nhân dân IAPH International Association of Ports and Harbors Hiệp hội Cảng và Cảng biển Quốc tế IMC International Maritime Center Trung tâm Hàng Hải Quốc tế KCN Khu công nghiệp KKT Khu kinh tế KT-XH Kinh tế - xã hội MPA The Maritime and Port Authority of Singapore Cơ quan Quản lý Biển và Cảng biển Singapore PIPS Port Improvement Plan of Singapore Kế hoạch nâng cấp cảng Singapore TEU Twenty-foot Equivalent Units 2 TEU = 1 FEU Là đơn vị đo của hàng hóa được công ten nơ (container) hóa tương đương với một côngtenơ tiêu chuẩn 20 ft (dài) × 8 ft (rộng) × 8,5 ft (cao) (khoảng 39 m³ thể tích). TNHH Trách nhiệm hữu hạn TPP Trans-Pacific Strategic Economic Partnership Agreement Hiệp định đối tác kinh tế chiến lược xuyên Thái Bình Dương UBND Uỷ ban nhân dân WB World Bank Ngân hàng Thế giới WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại thế giới DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1. 1: Dự báo xu hướng kinh tế biển toàn cầu 2030..........................................13 Bảng 2. 1: Sản lượng hàng hóa thông qua cảng Hải Phòng ......................................34 Bảng 2. 2: Đầu tư trực tiếp nước ngoài trong lĩnh vực đóng tàu ..............................38 Bảng 2. 3: Hệ thống cảng cá, bến cá của thành phố Hải Phòng ...............................44 Bảng 2. 4: Một số chỉ tiêu về du lịch của Hải Phòng 2011-2015 .............................45 Bảng 2. 5: Số lao động du lịch biển tại Hải Phòng 2011-2015 .................................47 Bảng 2. 6: Một số khu công nghiệp theo quy hoạch trên địa bàn Hải Phòng ...........51 Bảng 3. 1: Các dự án ưu tiên đầu từ trên địa bàn thành phố đến 2025 .....................63 DANH MỤC HÌNH Hình 2. 1: Sơ đồ tuyến luồng cảng Hải Phòng ..........................................................33 Hình 2. 2: Sơ đồ liên kết trong hệ thống logistics cảng ............................................35 Hình 2. 3: Doanh thu kho bãi khu vực cảng Hải Phòng 2015 ..................................35 Hình 2. 4: Ngư trường khai thác ở vùng biển TP Hải Phòng ...................................41 Hình 2. 5: Doanh thu du lịch qua các năm ................................................................47 Hình 2. 6: Khu kinh tế Đình Vũ - Cát Hải ................................................................50 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong xu thế phát triển và hội nhập chung trên thế giới, tầm quan trọng của biển đối với mỗi quốc gia, mỗi khu vực đã được khẳng định và nâng cao. Thế kỷ 21 là thế kỷ của “Biển và Đại dương”, “Biển và Kinh tế biển”, trong đó biển có một vị trí đặc biệt quan trọng đối với các quốc gia. Hội nghị lần thứ tư Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa X đã ban hành Nghị quyết về Chiến lược biển Việt Nam đến năm 2020 (Nghị quyết 09-NQ/TW ngày 09/02/2007), với quan điểm chỉ đạo “Nước ta phải trở thành quốc gia mạnh về biển, làm giàu từ biển, trên cơ sở phát huy mọi tiềm năng từ biển, phát triển toàn diện các ngành, nghề biển”. Hải Phòng là thành phố Cảng, là cửa chính ra biển của vùng châu thổ sông Hồng và các tỉnh phía Bắc, có tiềm năng đa dạng, phong phú để phát triển kinh tế biển, là cực tăng trưởng của vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ, có vị trí chiến lược, đóng vai trò đặc biệt quan trọng để phát triển vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ và miền Bắc, trong hợp tác hai hành lang - một vành đai kinh tế giữa Việt Nam và Trung Quốc và hội nhập với khu vực, quốc tế. Vùng biển và dải ven biển thành phố có vị trí đặc biệt về quốc phòng - an ninh. Trong những năm qua, kinh tế biển Hải Phòng đã đóng góp khoảng 30% vào GDP toàn thành phố, GDP kinh tế biển Hải Phòng cũng chiếm khoảng hơn 30% GDP kinh tế biển – ven biển cả nước và có tốc độ tăng trưởng kinh tế cao hơn tốc độ chung vùng ven biển cả nước. Cảng Hải Phòng được xếp vào nhóm các cảng quan trọng nhất trong 536 cảng biển của khu vực Đông Nam Á, đã từng bước khẳng định vị thế là một thương cảng lớn có công nghệ xếp dỡ hiện đại tiên tiến trong khu vực. Kinh tế biển Hải Phòng giữ vai trò quan trọng trong phát triển KT - XH, là trung tâm nghiên cứu khoa học, đào tạo nhân lực phát triển kinh tế biển hàng đầu cả nước với Viện Tài nguyên và Môi trường biển, Viện Nghiên cứu hải sản, trường Đại học Hàng hải Việt Nam...; tập trung nhiều ngành kinh tế mũi nhọn như công nghiệp cơ khí đóng tàu, công nghiệp chế biến thủy sản, dịch vụ cảng, vận tải biển và du lịch biển. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế mạnh mẽ như hiện nay thì kinh tế biển Hải Phòng càng giữ vai trò quan trọng và đem lại nhiều đóng góp to lớn trong phát triển kinh tế - xã hội theo hướng công nghiệp hoá- hiện đại hoá, đảm bảo quốc phòng - an ninh, chủ quyền biển, đảo của thành phố và đất nước. 1 Tuy nhiên, đứng trước thời cơ mới, kinh tế biển của thành phố phát triển vẫn chưa tương xứng với tiềm năng, lợi thế và cần có các biện pháp phát triển mạnh mẽ, cụ thể hơn để đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế trong thời gian tới. Cùng với đó, Hải Phòng cũng đang và sẽ phải đối mặt với nhiều thách thức mới như: việc Việt Nam tham gia ký kết nhiều hiệp định thương mại quốc tế mới; phát triển kinh tế biển phải nhanh cần đảm bảo các ngành phát triển hài hoà, phải coi trọng giữa khai thác và bảo vệ tài nguyên, môi trường biển, kiên quyết không đánh đổi môi trường sinh thái biển lấy lợi ích kinh tế; đồng thời phải bảo vệ quyền lợi biển của quốc gia… Để góp phần luận giải quá trình phát triển kinh tế biển Hải Phòng, đồng thời khắc phục những tồn tại và hướng tới sự phát triển toàn diện, đáp ứng nhu cầu hội nhập quốc tế trong thời gian tới, do đó đề tài: “Phát triển kinh tế biển Hải Phòng trong bối cảnh hội nhập quốc tế ” đã được chọn làm đối tượng nghiên cứu. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong thời gian qua, có khá nhiều hội thảo, bài báo, các công trình nghiên cứu liên quan đến vấn đề phát triển kinh tế biển được tổ chức, công bố. Có thể điểm qua như sau: - Thông tin chuyên đề số 08, ngày 25/12/2006 của văn phòng Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam về "Chiến lược và mô hình quản lý biển của một số nước". - Ban Tuyên giáo Trung ương (2010) về “Chiến lược biển Việt Nam: Từ quan điểm tới thực tiễn”, đã làm nổi bật được tiềm năng biển đảo Việt Nam cũng như các vấn đề thực tiễn của kinh tế biển Việt Nam. Đặc biệt việc gắn kết giữa phát triển kinh tế biển và an ninh biển đảo, cũng như việc bảo vệ chủ quyền biển đảo Việt Nam. - Tạ Quang Ngọc, "Để Việt Nam sớm trở thành quốc gia mạnh về biển và giàu lên từ biển", Tạp chí Cộng sản, tháng 7/2007. - Tạp chí Cộng Sản số 20, ngày 25/9/2007 "Về kinh tế biển". - Nguyễn Chu Hồi (Chủ biên): Tầm nhìn kinh tế biển và phát triển ngành thủy sản, Kỷ yếu Hội thảo quốc gia, Hà Nội, 2007. - Trong tháng 9/2008, Văn phòng ban chỉ đạo Nhà nước về điều tra cơ bản tài nguyên - môi trường biển và UBND thành phố Hải Phòng đã tổ chức hội thảo 2 “Điều tra cơ bản tài nguyên - môi trường biển và phát triển bền vững”. Trong đó đã nêu rõ vị trí, vai trò của Hải Phòng trong chiến lược phát triển kinh tế biển bền vững của nước ta, cùng một số giải pháp cơ bản để phát triển kinh tế biển ở Hải Phòng. - PGS. TS. Trần Đình Thiên, trong bài viết “Về chiến lược kinh tế biển của Việt Nam” (Trần Đình Thiên, Báo Tia Sáng, ngày 12/8/2011), đã nêu rõ: đã đến lúc cần có những đột phá mới trong tư duy và chiến lược quản lý để phát triển kinh tế biển. Phải chuyển nhanh từ phương thức “mò cua bắt ốc” sang phương thức kết hợp: Khai thác mặt tiền (biển - lợi thế địa chiến lược) + tự do hóa (thể chế vượt trước). Đây là công thức thành công của nhiều quốc gia đi trước trong nỗ lực phát triển kinh tế biển để trở thành cường quốc biển. - PGS. TS. Bùi Tất Thắng đã có nhiều bài viết về kinh tế biển. Trong bài viết “Tầm nhìn kinh tế hải đảo: Bài học và cơ hội của Việt Nam” (Bùi Tất Thắng, Báo Diễn đàn đầu tư, ngày 15/10/2012), PGS. TS. Bùi Tất Thắng đã luận giải một cách khoa học về chiến lược chính sách phát triển biển của Việt nam đến 2020. - Nguyễn Chu Hồi: “Kinh tế biển xanh: Lý luận và thực tiễn đối với Hải Phòng 2014”, Tạp chí Hàng hải Việt Nam, số 7-2014, tr 32-35. - Nguyễn Chu Hồi: “Sử dụng hợp lý vùng bờ biển từ góc nhìn phát triển hệ thống cảng Hải Phòng”, Tạp chí Hàng hải Việt Nam, số 3-2014, tr.12-15. - Hội thảo “Hải Phòng hướng tới nền kinh tế xanh” do UBND TP. Hải Phòng phối hợp với Báo Pháp luật Việt Nam tổ chức vào tháng 6/2014, đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà quản lý, nhà khoa học, doanh nghiệp đang hoạt động trên địa bàn thành phố Hải Phòng. Hội thảo đã đã nêu bật được tầm quan trọng, tính cấp bách của nền kinh tế xanh và đề xuất nhiều giải pháp nhằm hỗ trợ các doanh nghiệp trong quá trình chuyển đổi sang mô hình phát triển xanh và bền vững. Ngoài các công trình nghiên cứu tiêu biểu trên còn có một số luận văn, luận án nghiên cứu về kinh tế biển và quản lý kinh tế biển Việt Nam như luận văn thạc sĩ của Lý Kim Thụy với đề tài “Phát triển kinh tế biển tỉnh Cà Mau - Thực trạng và giải pháp” năm 2011; luận văn thạc sĩ của Nguyễn Thị Như Hoa với đề tài “Một số giải pháp huy động vốn đầu tư phát triển kinh tế biển tỉnh Bình Thuận giai đoạn 2006-2010”; luận văn thạc sĩ của Nguyễn Thụy Ngọc Trang với đề tài “Tiềm năng, thực trạng và định hướng phát triển kinh tế biển Tỉnh Ninh Thuận” năm 2011. Đây 3 là các công trình nghiên cứu đặc thù về phát triển kinh tế biển và quản lý kinh tế biển của các tỉnh thành trong cả nước. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu: Luận án nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn của phát triển kinh tế biển hiện nay, đề xuất phương hướng, giải pháp nhằm phát huy tiềm năng, lợi thế để phát triển kinh tế biển Hải Phòng trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Nhiệm vụ nghiên cứu: thực hiện mục đích nêu trên, luận văn tập trung giải quyết các nhiệm vụ chủ yếu sau: - Hệ thống những vấn đề lý luận về phát triển kinh tế biển trong bối cảnh hội nhập quốc tế: khái niệm kinh tế biển, các lĩnh vực phát triển kinh tế biển, hội nhập quốc tế, vai trò và xu hướng phát triển kinh tế biển trên thế giới. - Tổng hợp kinh nghiệm về phát triển kinh tế biển của địa phương trong nước, quốc gia trong khu vực và rút ra những bài học kinh nghiệm cho Hải Phòng. - Phân tích, đánh giá thực trạng phát triển kinh tế biển ở Hải Phòng. - Đề xuất một số giải pháp nhằm quản lý, phát triển kinh tế biển ở Hải Phòng trong bối cảnh hội nhập quốc tế. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Là nghiên cứu các vấn đề về lý luận và thực tiễn các ngành phát triển kinh tế biển Hải Phòng (Kinh tế hàng hải, thủy sản, du lịch biển, khu kinh tế, công nghiệp và đô thị ven biển) trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Phạm vi nghiên cứu là tập trung nghiên cứu vào quá trình phát triển các ngành như: Kinh tế hàng hải, thủy sản, Du lịch biển, Khu kinh tế, công nghiệp và đô thị ven biển trong giai đoạn từ năm 2009 đến nay. Từ đó, đề xuất những phương hướng, giải pháp cho giai đoạn 2016 - 2020. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Dựa trên khung lý thuyết đó, quá trình nghiên cứu có sử dụng các phương pháp nghiên cứu, cụ thể sau: - Phương pháp lịch sử, phân tích, tổng hợp, logic, hệ thống để nghiên cứu các vấn đề lý thuyết; đối sánh để nghiên cứu kinh nghiệm của một số địa phương trong nước và nước ngoài. 4 - Phương pháp sơ đồ, tổng hợp dựa trên dữ liệu thống kê chính thức và các báo cáo của ngành, địa phương. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Trình bày một cách khái quát nhất những lý luận và thực tiễn các vấn đề phát triển kinh tế biển Hải Phòng trong bối cảnh hội nhập quốc tế trên cơ sở tìm hiểu cụ thể về từng lĩnh vực kinh tế biển. - Đưa ra những phân tích, đánh giá khách quan quá trình phát triển kinh tế biển Hải Phòng trong giai đoạn từ năm 2009 đến nay. - Luận văn đề xuất những phương hướng, giải pháp cụ thể, khả thi để phát triển kinh tế biển Hải Phòng trong bối cảnh hội nhập quốc tế. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung chính của luận văn được kết cấu thành 03 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn phát triển kinh tế biển trong bối cảnh hội nhập quốc tế Phần này tập trung nghiên cứu những lý luận về kinh tế biển, các lĩnh vực phát triển kinh tế biển, hội nhập quốc tế, vai trò và xu hướng phát triển kinh tế biển trong bối cảnh hội nhập quốc tế, kinh nghiệm của địa phương trong nước, quốc gia trong khu vực về phát triển kinh tế biển. Chương 2: Thực trạng phát triển kinh tế biển ở Hải Phòng Phần này chủ yếu vào nghiên cứu, đánh giá thực trạng quá trình phát triển kinh tế biển ở Hải Phòng thông qua việc tìm hiểu một số ngành, lĩnh vực kinh tế biển. Chương 3: Phương hướng, giải pháp phát triển kinh tế biển ở Hải Phòng trong bối cảnh hội nhập quốc tế Phần này tập trung vào mục tiêu, những giải pháp nhằm quản lý và phát triển kinh tế biển ở Hải Phòng trong thời gian tới. 5 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN KINH TẾ BIỂN 1.1. NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN 1.1.1. Khái niệm kinh tế biển Hiện nay, các khái niệm về kinh tế biển của cả trong nước và nước ngoài đưa ra nhìn chung vẫn coi kinh tế biển là các hoạt động có liên quan tới biển. Phát triển kinh tế biển được hiểu là một trong những nội dung quan trọng trong phát triển kinh tế tổng thể quốc gia. Nó thể hiện tầm nhìn dài hạn “hướng ra biển” của mỗi quốc gia nhằm thúc đẩy hoạt động kinh tế biển lên tầm tương xứng với tiềm năng của biển. Trong tài liệu Chiến lược khai thác biển của Trung Quốc 1 và một số tài liệu thống kê hàng năm của Trung Quốc đã chỉ ra rằng: “Kinh tế biển bao gồm: Hải sản, khai thác dầu và khí tự nhiên ngoài khơi, các bãi biển, công nghiệp muối, đóng tàu biển, viễn thông và vận tải biển, du lịch biển, giáo dục và khoa học biển, bảo vệ môi trường biển, dịch vụ biển,…”. Bên cạnh những nội dung trên thì khái niệm kinh tế biển cũng có thể được hiểu theo nhiều khía cạnh, có tài liệu cho rằng: “Kinh tế biển là hoạt động kinh tế có ba lợi ích kinh tế phục vụ con người rõ ràng nhất là vận tải đường biển, khai thác nguồn tài nguyên phong phú của biển và du lịch, viễn thông”2. Còn theo tài liệu nghiên cứu về kinh tế biển của Đà Nẵng thì cho rằng: “Kinh tế biển là sự kết hợp hữu cơ giữa các hoạt động kinh tế trên biển với các hoạt động kinh tế trên đất liền, trong đó biển chủ yếu đóng vai trò khai thác nguyên liệu, cho hoạt động vận tải, hoạt động du lịch trên biển, còn hầu hết các hoạt động tổ chức sản xuất, chế biển, hậu cần dịch vụ phục vụ khai thác biển lại nằm trên đất liền. Sự phát triển mạnh mẽ của cách mạng khoa học kỹ thuật trong mấy thập kỷ gần đây 1 Dương Kim Thâm, Lương Hải Tâm, Hoàng Minh Lỗ (1990), Chiến lược khai thác biển của Trung Quốc, NXB Đại học Công nghiệp Vật lý Hoa Trung, Trung Quốc, năm 1990. 2 Đào Duy Quát và Phạm Văn Linh (2008), Phát triển kinh tế và bảo vệ chủ quyền biển đảo Việt Nam, Ban Tuyên giáo Trung ương, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, năm 2008, tr. 33. 6 cho phép con người có thể khai thác, sử dụng nhiều loại tài nguyên thiên nhiên của biển và đại dương”3. Theo PGS. TS. Bùi Tất Thắng trong bài viết về “Chiến lược kinh tế biển: Cách tiếp cận và những nội dung chính” thì cho rằng khái niệm kinh tế biển vẫn là khái niệm còn chưa có sự thống nhất. Tuy nhiên, trong phân tích và thống kê kinh tế, việc quy ước nội dung kinh tế biển lại không phải vấn đề gây nhiều tranh cãi về mặt học thuật. Về cơ bản, kinh tế biển là khái niệm mang tính thực tiễn, nghĩa là người ta có thể không tranh cãi nhiều về bản thân các ngành nghề thuộc kinh tế biển, mà phần phải bàn cãi nhiều hơn lại thuộc về lĩnh vực liên quan và không phải diễn ra trên biển. Do tính đặc thù của môi trường biển, mọi hoạt động kinh tế biển đều liên quan mật thiết và được quyết định từ trong đất liền, nên không thể nói về kinh tế biển mà không tính tới những hoạt động kinh tế liên quan đến biển ở vùng duyên hải. Theo PGS. TS. Bùi Tất Thắng4 và PGS. TS. Chu Đức Dũng5 thì quan điểm về nội hàm kinh tế biển như sau: - Kinh tế biển hiểu theo nghĩa hẹp là toàn bộ hoạt động kinh tế diễn ra trên biển, chủ yếu gồm: (1) Kinh tế hàng hải(vận tải biển và dịch vụ cảng biển); (2) Hải sản (đánh bắt và nuôi trồng hải sản); (3) Khai thác dầu khí ngoài khơi; (4) Du lịch biển; (5) Làm muối; (6) Dịch vụ tìm kiếm, cứu hộ, cứu nạn; và (7) Kinh tế đảo. - Kinh tế biển hiểu theo nghĩa rộng là các hoạt động kinh tế trực tiếp liên quan đến khai thác biển, tuy không phải diễn ra trên biển nhưng những hoạt động kinh tế này lại nhờ vào yếu tố biển hoặc trực tiếp phục vụ các hoạt động kinh tế biển ở dải đất liền ven biển, bao gồm: (1) Đóng và sửa chữa tàu biển (Hoạt động này cũng xếp chung vào lĩnh vực kinh tế hàng hải); (2) Công nghiệp chế biến dầu, khí; (3) Công nghiệp chế biến thủy, hải sản; (4) Cung cấp dịch vụ biển; (5) Thông tin liên lạc 3 Huỳnh Văn Thanh (2002), Giải pháp cơ bản nhằm phát triển bền vững và có hiệu quả kinh tế biển thành phố Đà nẵng, Đề tài Khoa học cấp Thành phố, Sở Kế hoạch và Đầu tư, UBND Tỉnh Đà Nẵng, năm 2002, tr. 3. 4 Bùi Tất Thắng (2007), Chiến lược kinh tế biển: Cách tiếp cận và những nội dung chính, kỷ yếu Hội thảo, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam và Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn, tháng 12/2007 5 Chu Dức Dũng (2011), Chiến lược phát triển kinh tế Biển Đông của một số nước Đông Á - Tác động và những vấn đề đặt ra cho Việt Nam, Đề tài Nhà nước. 7 (biển); (6) Nghiên cứu khoa học công - nghệ biển, đào tạo nhân lực phục vụ phát triển kinh tế biển, (7) Điều tra cơ bản về tài nguyên môi trường biển. Từ những phân tích trên, có thể hiểu: KINH TẾ BIỂN là tập hợp các hoạt động kinh tế diễn ra trên biển và các hoạt động kinh tế trực tiếp liên quan đến khai thác biển (tuy không phải diễn ra trên biển nhưng hoạt động kinh tế này là nhờ vào yếu tố biển hoặc trực tiếp phục vụ các hoạt động kinh tế biển ở vùng ven biển). Theo quan điểm kinh tế hiện đại, kinh tế biển không phải chỉ ngoài khơi mà còn cả vùng ven biển và các vùng phụ cận. Kinh tế biển hiểu theo nghĩa rộng, là toàn bộ hoạt động kinh tế trên biển và trên đất liền, nhưng liên quan đến biển chứ không phải là toàn bộ hoạt động kinh tế-xã hội. Tức là kinh tế biển bao gồm toàn bộ các hoạt động kinh tế diễn ra trên biển và các hoạt động kinh tế diễn ra trên đất liền nhưng trực tiếp liên quan đến khai thác biển. Cụ thể là: - Các hoạt động kinh tế diễn ra trên biển, bao gồm: (1) Kinh tế hàng hải (vận tải biển và dịch vụ cảng biển); (2) Kinh tế thủy sản (đánh bắt và nuôi trồng hải sản); (3) Khai thác dầu khí ngoài khơi; (4) Du lịch biển; (5) Làm muối; (6) Dịch vụ tìm kiếm, cứu hộ, cứu nạn; và (7) Kinh tế đảo. - Các hoạt động kinh tế trực tiếp liên quan đến khai thác biển, tuy không phải diễn ra trên biển nhưng liên quan yếu tố biển hoặc trực tiếp phục vụ các hoạt động kinh tế biển ở dải đất liền ven biển, bao gồm: (1) Đóng và sửa chữa tàu biển (hoạt động này cũng được xếp chung vào lĩnh vực kinh tế hàng hải); (2) Công nghiệp chế biến dầu, khí; (3) Công nghiệp chế biến thuỷ, hải sản; (4) Cung cấp dịch vụ biển; (5) Thông tin liên lạc biển; (6) Nghiên cứu khoa học - công nghệ biển; (7) Đào tạo nhân lực phục vụ phát triển kinh tế biển; và (8) Điều tra cơ bản về tài nguyên - môi trường biển. 1.1.2. Các lĩnh vực trong phát triển kinh tế biển Biển Việt Nam dài và đẹp, lại chứa đựng nhiều nguồn tài nguyên phong phú và đa dạng với trữ lượng, quy mô thuộc loại khá, cho phép phát triển nhiều lĩnh vực kinh tế biển quan trọng. 8 Trước nay, Việt Nam chủ yếu sống dựa vào đất liền, chủ phát triển kinh tế trên đất liền, theo phương thức tiểu nông - cày ruộng. Biển chỉ là chỗ dựa thứ yếu (đánh cá, khai thác thủy sản gần bờ). Gần đây, Việt Nam đã phát triển một số ngành kinh tế biển mới theo hướng công nghiệp (hàng hải, khai thác, chế biến dầu khí, một số lĩnh vực kinh tế biển - ven bờ như du lịch, nuôi trồng thủy sản, v.v.) nhưng nhìn chung, dựa trên nền tảng công nghệ thấp, chưa theo một định hướng chiến lược phát triển bài bản, có tầm nhìn xa. Năm 2012, Quốc hội nước ta đã thông qua Luật biển Việt Nam. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng trong quản lý, phát triển kinh tế biển. Luật biển Việt Nam nêu rõ các nguyên tắc phát triển kinh tế biển Việt Nam6 là: (1) Phục vụ xây dựng và phát triển kinh tế - xã hội của đất nước; (2) Gắn với sự nghiệp bảo vệ chủ quyền quốc gia, quốc phòng, an ninh và trật tự an toàn trên biển; (3) Phù hợp với yêu cầu quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường biển; (4) Gắn với phát triển kinh tế - xã hội của các địa phương ven biển và hải đảo. Trong Luật biển Việt Nam đã đưa ra 6 ngành nghề kinh tế biển mà Nhà nước ưu tiên phát triển là: (1) Tìm kiếm, thăm dò, khai thác, chế biến dầu, khí và các loại tài nguyên, khoáng sản biển; (2) Vận tải biển, cảng biển, đóng mới và sửa chữa tàu thuyền, phương tiện đi biển và các dịch vụ hàng hải khác; (3) Du lịch biển và kinh tế đảo; (4) Khai thác, nuôi trồng, chế biến hải sản; (5) Phát triển, nghiên cứu, ứng dụng và chuyển giao khoa học - công nghệ về khai thác và phát triển kinh tế biển; (6) Xây dựng và phát triển nguồn nhân lực biển. 1.1.3. Vai trò của phát triển kinh tế biển Kinh tế biển, đảo có vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế, xã hội với những biểu hiện chủ yếu sau đây: Thứ nhất, kinh tế biển đóng góp một phần quan trọng vào tăng trưởng, phát triển kinh tế đất nước thông qua khai thác: nguồn lợi hải sản, khoáng sản biển (dầu, khi và nhiều loại khoáng sản khác tại vùng biển và thềm lục địa), tài nguyên sinh vật biển (thảm cỏ, rạn san hô, rừng ngập măn…); tài nguyên du lịch biển, đảo; vị thế địa lý biển, đảo. 6 Điều 43, Luật Biển Việt Nam 2012 9 Thứ hai, kinh tế biển (với công nghiệp, các ngành dịch vụ trong kinh tế biển và nuôi, trồng, khái thác hải sản) là bộ phận cấu thành quan trọng trong cơ cấu kinh tế đất nước. Thứ ba, kinh tế biển góp phần giải quyết việc làm và tăng thu nhập cho người dân. Thứ tư, kinh tế biển, đảo góp phần củng cố anh ninh, quốc phòng của đất nước, góp phần bảo đảm vững chắc chủ quyền quốc gia trên biển. Chính vì vậy, phát triển kinh tế biển có vai trò hết sức quan trọng đối với Việt Nam, cũng như các quốc gia biển trên thế giới. Phát triển kinh tế biển là nằm trong chiến lược phát triển kinh tế- xã hội, an ninh, quốc phòng của tất cả các kỳ Đại hội Đảng và là ưu tiên trong chính sách điều hành của Chính phủ Việt Nam. 1.1.4. Hội nhập quốc tế Những năm gần đây, cụm từ “hội nhập quốc tế” (thậm chí nói ngắn gọn là “hội nhập”) được sử dụng ngày càng phổ biến hơn và với hàm nghĩa rộng hơn hội nhập kinh tế quốc tế. Ở Việt Nam, thuật ngữ ‘hội nhập kinh tế quốc tế” bắt đầu được sử dụng từ khoảng giữa thập niên 1990 cùng với quá trình Việt Nam gia nhập ASEAN, tham gia Khu vực mậu dịch tự do ASEAN (AFTA) và các thể chế kinh tế quốc tế khác. Có một thực tiễn đáng lưu ý là trước khi thuật ngữ “hội nhập kinh tế quốc tế” được đưa vào sử dụng, trong tiếng Việt đã xuất hiện các cụm từ “liên kết kinh tế quốc tế” và“nhất thể hóa kinh tế quốc tế”. Cả ba thuật ngữ này thực ra được sử dụng để chỉ cùng một khái niệm mà tiếng Anh gọi là “international economic integration”. Sự khác biệt giữa chúng chủ yếu là cách dùng với hàm ý chính trị và lịch sử khác nhau. Hội nhập quốc tế là một chủ trương nhất quán và là nội dung trọng tâm trong chính sách đối ngoại và hợp tác kinh tế quốc tế của Đảng ta trong quá trình đổi mới đất nước. Thực hiện chủ trương chủ động hội nhập kinh tế quốc tế của Đảng, ngày 10 tháng 4 năm 2013, Bộ Chính trị Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam đã ban hành Nghị quyết số 22-NQ/TW về hội nhập quốc tế (sau đây gọi là Nghị quyết 22). 10 Đây là Nghị quyết có ý nghĩa rất quan trọng, cụ thể hóa đường lối đối ngoại mà Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI đã nhấn mạnh “chủ động hội nhập kinh tế quốc tế và khu vực theo tinh thần phát huy tối đa nội lực, nâng cao hiệu quả hợp tác quốc tế, bảo đảm độc lập tự chủ và định hướng xã hội chủ nghĩa”. Nghị quyết 22 khẳng định chủ động, tích cực hội nhập quốc tế là định hướng chiến lược lớn của Đảng nhằm thực hiện thắng lợi nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Nghị quyết đã chỉ rõ mục tiêu, quan điểm chỉ đạo và những định hướng chủ yếu để triển khai công tác hội nhập quốc tế toàn diện trong thời gian tới. Những kết quả đạt được trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế đã góp phần quan trọng vào phát triển KT - XH của đất nước, nâng cao vị thế, vai trò của Việt Nam trên trường quốc tế. Quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam được thúc đẩy mạnh mẽ với nhiều hình thức, theo lộ trình từ thấp tới cao, hướng tới tiếp thu những nguyên tắc và chuẩn mực quốc tế của nền kinh tế và thị trường toàn cầu. Trong những năm tới quá trình hội nhập kinh tế quốc tế đặt trọng tâm vào việc thực hiện các FTA, trong đó có các FTA quan trọng với các đối tác chiến lược như Nhật Bản, EU và các FTA khu vực quan trọng như Hiệp định TPP và Hiệp định Đối tác Toàn diện khu vực (RCEP). Về mức độ hội nhập, Việt Nam hội nhập sâu rộng nhất là trong khuôn khổ Cộng đồng kinh tế ASEAN. Hội nhập kinh tế quốc tế đã tác động tích cực đến sự phát triển kinh tế của đất nước, giúp mở rộng thị trường xuất khẩu cho hàng hóa và sản phẩm của Việt Nam; thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài; cải thiện môi trường kinh doanh, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia, doanh nghiệp, sản phẩm; việc tái cơ cấu nền kinh tế sẽ tạo ra những điều kiện mới cho phát triển, góp phần nâng cao hiệu quả, tính bền vững v.v... Đồng thời, hội nhập kinh tế quốc tế giúp nâng cao vị thế đối ngoại của Việt Nam thông qua sự tham gia bình đẳng vào các cơ chế, diễn đàn kinh tế khu vực và quốc tế như Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC), Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), bước đầu góp phần xây dựng luật lệ, chuẩn mực chung, và vận dụng cơ chế giải quyết tranh chấp trong WTO để bảo vệ lợi ích doanh nghiệp và nâng cao vị thế đàm phán của Việt Nam. 11 Tuy nhiên, hội nhập quốc tế vẫn còn nhiều tồn tại, nhất là hiệu quả hội nhập còn thấp; ký kết nhiều cam kết quốc tế nhưng quá trình đổi mới ở trong nước, nhất là đổi mới và hoàn thiện thể chế kinh tế, quá trình chuẩn bị của các tổ chức và cá nhân, nhất là của doanh nghiệp trong nước không theo kịp với lộ trình và mức độ cam kết quốc tế; chưa tận dụng triệt để và có hiệu quả các luật lệ, chuẩn mực quốc tế để bảo vệ lợi ích của Nhà nước, doanh nghiệp và cá nhân Việt Nam trong quá trình hội nhập; chưa xây dựng được các chiến lược đối phó với rủi ro và các cú sốc khi hội nhập sâu hơn; chưa thực hiện hiệu quả chính sách thông tin và hỗ trợ doanh nghiệp nhằm tận dụng các cơ hội và đối phó với thách thức do quá trình hội nhập mang lại; chưa chú trọng đúng mức việc thúc đẩy hội nhập trong nước, gia tăng liên kết vùng, miền, nhằm huy động tối đa nguồn lực và lợi thế từng vùng, miền, nhằm mục tiêu xây dựng nền tảng vững chắc cho hội nhập bên ngoài; định hướng “xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ”, “đa dạng hóa, đa phương hóa các quan hệ đối ngoại” chưa được quán triệt sâu sắc, tình trạng phụ thuộc vào một số ngành hàng, một số thị trường, tỷ trọng của khu vực kinh tế có đầu tư nước ngoài ngày càng tăng nhanh, v.v... 1.2. XU HƯỚNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ BIỂN TRÊN THẾ GIỚI 1.2.1. Xu hướng phát triển kinh tế biển Theo OECD (2016), năm 2010 tổng giá trị kinh tế toàn cầu khoảng 59 nghìn tỷ USD, trong đó được đóng góp từ hoạt động kinh tế biển toàn cầu khoảng 2,5%, tương ứng khoảng 1,48 nghìn tỷ USD, riêng khu vực Châu Á và Châu Âu chiếm khoảng 2/3 tổng giá trị kinh tế biển toàn cầu. Dự báo đến năm 2030, giá trị gia tăng toàn cầu của kinh tế biển dự đoán vẫn tiếp tục chiếm 2,5% tổng giá trị toàn cầu, ước tính đóng góp hơn 2,96 nghìn tỷ USD (giá năm 2010). Năm 2010, cơ cấu ngành kinh tế biển toàn cầu gồm: khai thác dầu khí ngoài khơi đóng góp nhiều nhất và chiếm gần 34% tổng giá trị các ngành kinh tế biển, tiếp đến là ngành du lịch biển và ven biển chiếm 26%, tiếp theo là các hoạt động cảng biển chiếm 13%, tiếp đến là ngành thiết bị biển chiếm 11%, vận tải chiếm 5%, chế biến thủy sản toàn cầu chiếm 5,5%, công nghiệp đóng tàu và sửa chữa chiếm 12 4%, đánh bắt thủy sản chiếm 1%, nuôi trồng thủy sản biển chiếm 0,3%, năng lượng gió biển chiếm 0,2%. Đến năm 2030, cơ cấu kinh tế của các ngành kinh tế biển có sự thay đổi lại giữa các ngành. Đối với ngành du lịch biển và ven biển đóng góp nhiều nhất, chiếm 26% tổng giá trị các ngành kinh tế biển, sau đó đến ngành khai thác dầu khí ngoài khơi chiếm 21%, đứng thứ 3 là các hoạt động cảng biển chiếm 16%, tiếp đến là các ngành thiết bị hàng hải chiếm 10%, chế biến thủy sản 9%, năng lượng gió 8%, vận tải biển 4%, đóng và sửa chữa tàu 3%, đánh bắt thủy sản 2%, ngành nuôi trồng thủy sản trên biển 1%. Bảng 1. 1: Dự báo xu hướng kinh tế biển toàn cầu 2030 Cơ cấu ngành kinh tế biển (%) Giá trị kinh tế Dự báo phát triển kinh tế biển biển (tỷ USD) toàn cầu giai đoạn 2010-2030 Tốc độ TT Cơ cấu tăng Tổng ngành, trưởng thay đổi Tổng số lĩnh vực hàng về giá thay đổi năm về trị gia về việc giá trị tăng làm gia tăng 2010- 2010- 2010- 2030(% 2030(%) 2030 ) kinh tế biển 2010 2030 2010 2030 (%/năm) Kinh tế I toàn cầu 2010- 59.000 79.000 3,6 204 120 1.480 2.961 3,5 197 130 2030 II Trung bình các 10,0 10,0 13