Tài liệu Quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng ở việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA PHẠM THỊ THU HÀ QUẢN LÝ NHÀ NƢỚC VỀ NGOẠI THƢƠNG Ở VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ CÔNG HÀ NỘI – 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA PHẠM THỊ THU HÀ QUẢN LÝ NHÀ NƢỚC VỀ NGOẠI THƢƠNG Ở VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ CÔNG Chuyên ngành: Quản lý công Mã số: 60 34 04 03 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:PGS.TS. LÊ CHI MAI HÀ NỘI – 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản Luận văn này là công trình nghiên cứu độc lập của cá nhân tôi, đƣợc thực hiện dƣới sự hƣớng dẫn của PGS.TS. Lê Chi Mai. Các số liệu trong Luận văn là trung thực, khách quan, dựa trên các tài liệu đã đƣợc công bố. HỌC VIÊN Phạm Thị Thu Hà LỜI CẢM ƠN Với tình cảm chân thành và lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin trân trọng gửi lời cảm ơn tới: Hội đồng Khoa học thuộc Học viện Hành chính. Các Thầy giáo, Cô giáo, đã trang bị những kiến thức quý báu và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu tại Học viện Hành chính; PGS.TS. Lê Chi Mai đã trực tiếp hƣớng dẫn khoa học, tận tình chỉ bảo, giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu để hoàn thành Luận văn này. Cảm ơn các phòng, ban chuyên môn thuộc Vụ Pháp Chế, Bộ Công Thƣơng quận Hoàn Kiếm, Thành phố Hà Nội đã cung cấp tài liệu, số liệu giúp tôi hoàn thành đề tài nghiên cứu này. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Tác giả Phạm Thị Thu Hà DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ĐƢQT: Điều ƣớc quốc tế FDI: Foreign Direct Investment (Đầu Tư Trực Tiếp Nước Ngoài) FTA: Free Trade Agreement (Hiệp Định Thương Mại Tự Do) FTC: Ủy ban Ngoại thƣơng GATT: General Agreement on Tariffs and Trade (Hiệp ƣớc chung về thuế quan và mậu dịch) GDP: Gross Domestic Product (Tổng Sản Phẩm Quốc Nội) QLNN: Quản lý Nhà nƣớc TBT: Agreement on Technical Barriers to Trade (Hiệp định về các Rào cản Kỹ thuật đối với Thƣơng mại) UNCTAD: United Nations Conference on Trade and Development (Diễn đàn Thƣơng mại và Phát triển Liên Hiệp quốc) WTO: World Trade Organization (Tổ Chức Thương Mại Thế Giới) XHCN: Xã Hội Chủ Nghĩa MỤC LỤC LỜI MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 Chƣơng 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA QUẢN LÝ NHÀ NƢỚC VỀ NGOẠI THƢƠNG .......................................................................................................... 6 1.1. Tổng quan quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng ....................................... 6 1.1.1. Khái niệm ngoại thƣơng ................................................................... 6 1.1.2. Tầm quan trọng của ngoại thƣơng .................................................... 7 1.1.3 Khái niệm và phƣơng pháp quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng ........ 9 1.1.4. Nhiệm vụ và nguyên tắc quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng ......... 12 1.2. Nội dung quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng........................................ 13 1.2.1. Tổ chức bộ máy quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng ...................... 13 1.2.2. Ban hành và tổ chức thực hiện các chính sách, pháp luật về ngoại thƣơng. ....................................................................................................... 13 1.2.3. Sử dụng các công cụ thuế quan và phi thuế quan trong hoạt động ngoại thƣơng ................................................................................... 14 1.2.4. Tổ chức, thực hiện các hoạt động xúc tiến ngoại thƣơng ............... 18 1.2.5. Giám sát, thanh tra, kiểm tra việc chấp hành pháp luật về quản lý ngoại thƣơng và giải quyết tranh chấp trong ngoại thƣơng theo thẩm quyền. ........................................................................................................ 19 1.3. Các nhân tố tác động đến quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng .............. 19 1.3.1. Nhân tố kinh tế- xã hội trong nƣớc ................................................. 19 1.3.2. Các chính sách và quy định của nhà nƣớc ...................................... 21 1.3.3. Nhân tố tài nguyên thiên nhiên và địa lý ........................................... 23 1.3.4. Ảnh hƣởng của tình hình kinh tế- xã hội thế giới........................... 24 1.4. Kinh nghiệm các nƣớc về quản lý nhà nƣớc đối với ngoại thƣơng ...... 24 1.4.1. Quản lý nhà nƣớc đối với ngoại thƣơng của Thái Lan ................... 24 1.4.2. Quản lý nhà nƣớc đối với ngoại thƣơng của Trung Quốc .............. 26 1.4.3. Quản lý nhà nƣớc đối với ngoại thƣơng của Ấn Độ....................... 30 1.4.4. Quản lý nhà nƣớc đối với ngoại thƣơng của Hàn Quốc ................. 34 1.5. Bài học rút ra từ kinh nghiệm các quốc gia cho Việt Nam................... 38 Chƣơng 2 THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NHÀ NƢỚC VỀ NGOẠI THƢƠNG TRONG GIAI ĐOẠN HIỆN NAY ................................................................. 41 2.1. Khái quát về hoạt động ngoại thƣơng của Việt Nam ........................... 41 2.2. Thực trạng quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng từ năm 2000 đến nay .. 47 2.2.1. Tổ chức bộ máy quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng ...................... 47 2.2.2. Ban hành và tổ chức thực hiện các chính sách, pháp luật về ngoại thƣơng. ........................................................................................... 49 2.2.3. Quản lý nhà nƣớc về hoạt động sử dụng công cụ thuế và phi thuế quan ........................................................................................................... 54 2.2.4. Tổ chức, thực hiện các hoạt động xúc tiến ngoại thƣơng. .............. 60 2.2.5. Giám sát, thanh tra, kiểm tra việc chấp hành pháp luật về quản lý ngoại thƣơng và giải quyết tranh chấp trong ngoại thƣơng theo thẩm quyền.......... 65 2.3. Các thành công và hạn chế trong quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng .. 67 2.3.1.Những kết quả đạt đƣợc ................................................................... 67 2.3.2. Các hạn chế và nguyên nhân .......................................................... 69 Chƣơng 3 ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUẢN LÝ NHÀ NƢỚC VỀ NGOẠI THƢƠNG ....................................................................... 75 3.1. Định hƣớng hoàn thiện quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng ................. 75 3.1.1. Bối cảnh và thách thức đặt ra đối với quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng ........................................................................................................ 75 3.1.2. Các định hƣớng ............................................................................... 76 3.2. Các giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng ............... 78 3.2.1. Thể chế hóa các giải pháp hoàn thiện hệ thống pháp luật thông qua việc xây dựng, ban hành Luật Quản lý ngoại thƣơng .................................. 78 3.2.2. Hoàn thiện thiết chế thực thi pháp luật về ngoại thƣơng ................ 80 3.2.3. Tập trung đầu mối quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng và chủ động trong xây dựng, ký kết và thực hiện các cam kết quốc tế......................... 82 3.2.4. Hoàn thiện các công cụ quản lý ngoại thƣơng ............................... 83 3.2.5. Hoàn hiện các biện pháp xúc tiến ngoại thƣơng............................. 88 3.2.6. Tiếp tục đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính, tăng cƣờng kiểm tra và xử phạt vi phạm hành chính ................................................................. 90 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 91 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 93 LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài: Nền kinh tế Việt Nam đang tiếp tục quá trình chuyển đổi sâu sắc theo hƣớng kinh tế thị trƣờng có sự quản lý của Nhà nƣớc theo định hƣớng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế ngày càng sôi động, quản lý Nhà nƣớc đối với ngoại thƣơng là một tất yếu. Để thực hiện chức năng quản lý Nhà nƣớc về ngoại thƣơng đòi hỏi Nhà nƣớc phải đổi mới phƣơng pháp và công cụ quản lý nền kinh tế để nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý. Đồng thời, việc trao quyền tự chủ sản xuất kinh doanh cho doanh nghiệp cũng đòi hỏi Nhà nƣớc phải giảm thiểu sự can thiệp trực tiếp vào hoạt động sản xuất kinh doanh mà chuyển sang hƣớng dẫn, điều tiết hoạt động của doanh nghiệp bằng các công cụ kinh tế. Hoạt động ngoại thƣơng là một khâu của quá trình tái sản xuất xã hội, là một ngành kinh tế đặc thù, là khâu giao lƣu giữa kinh tế trong nƣớc với kinh tế thế giới, gắn thị trƣờng trong nƣớc với thị trƣờng nƣớc ngoài, tham gia vào quá trình phân công lao động quốc tế và khai thác sao cho có hiệu quả nhất các nguồn lực của đất nƣớc phục vụ cho sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc. Do đó cần thiết phải có sự quản lý Nhà nƣớc đối với hoạt động ngoại thƣơng. Quản lý Nhà nƣớc về kinh tế nói chung, đối với ngoại thƣơng nói riêng bao gồm nhiều hình thức khác nhau là nhƣ điều tiết, khống chế, định hƣớng bằng pháp luật, bằng các đòn bẩy kinh tế…với tƣ cách là chủ thể của toàn bộ nền kinh tế quốc dân, là đòi hỏi khách quan, là nhu cầu nội tại của nền kinh tế thị trƣơng theo định hƣớng xã hội chủ nghĩa và mở rộng quan hệ quốc tế với thị trƣờng thế giới, không phân biệt chế độ chính trị và kinh tế, thì càng đòi hỏi sự quản lý của Nhà nƣớc. 1 . Thúc đẩy phát triển và nâng cao hiệu quả hoạt động ngoại thƣơng trong quá trình hội nhập quốc tế và thực hiện mô hình chiến lƣợc công nghiệp hóa hƣớng về xuất khẩu đang là mối quan tâm lớn của Đảng và Nhà nƣớc ta. Ngoại thƣơng là một ngành kinh tế tổng hợp, quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng có thể tác động đến các ngành kinh tế khác, Vì vậy quản lý ngoại thƣơng là quan trọng đối với toàn bộ nền kinh tế quốc dân, đến phát triển kinh tế trong nƣớc, và mở rộng giao lƣu kinh tế với nƣớc ngoài. Tuy nhiên, mặc dù hoạt động xuất nhập khẩu diễn ra vô cùng sôi động và có đóng góp quyết định cho quá trình phát triển kinh tế của đất nƣớc cũng nhƣ công tác quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng đã vừa chặt chẽ hơn, vừa thông suốt hơn, minh bạch hơn, hiệu quả hơn, song thực tiễn cho thấy chính sách của Nhà nƣớc trong lĩnh vực này còn nhiều điểm chƣa hoàn chỉnh, cần hoàn thiện, hệ thống hóa, cụ thể: - Hệ thống pháp luật hiện hành chƣa thể hiện rõ ràng định hƣớng của Nhà nƣớc đối với công tác quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng. - Hệ thống pháp luật về quản lý ngoại thƣơng hàng hóa còn nhiều bất cập: Chƣa tập trung, tản mát và chủ yếu tồn tại ở hình thức văn bản dƣới luật dẫn đến sự thiếu minh bạch, gắn kết của các cơ quan quản lý nhà nƣớc trong quản lý, điều hành hoạt động ngoại thƣơng. - Bối cảnh quốc tế đã có nhiều thay đổi cơ bản, ảnh hƣởng trực tiếp đến công tác quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng. - Công tác quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng trong bối cảnh mới còn thiếu nhiều công cụ điều tiết quan trọng, đƣợc phép theo cam kết quốc tế chƣa đƣợc thể chế hóa, các công cụ hiện hành còn chƣa bao quát, hiệu quả chƣa cao cần đƣợc hoàn thiện, tăng cƣờng. Chính vì vậy, một nghiên cứu toàn diện về quản lý nhà nƣớc trong hoạt động quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng nhằm hoàn thiện quản lý nhà nƣớc về ngọai thƣơng là một yêu cầu cấp thiết. 2 2. Tình hình nghiên cứu: Trong suốt quá trình đàm phán gia nhập Tổ chức thƣơng mại thế giới (WTO) từ năm 1995, Việt Nam đã liên tục cải thiện chính sách, công cụ pháp luật để thực hiện quản lý ngoại thƣơng phù hợp với điều kiện hội nhập. Sau khi gia nhập WTO, chúng ta vẫn đang nỗ lực hoàn thiện chính sách quản lý nhà nƣớc về thƣơng mại, đặc biệt là thƣơng mại quốc tế để tận dụng tối đa cơ hội hội nhập đồng thời hạn chế những bất lợi về vị thế và năng lực cạnh tranh. Tuy nhiên, mặc dù hoạt động xuất nhập khẩu diễn ra vô cùng sôi động và có đóng góp quyết định cho quá trình phát triển kinh tế của đất nƣớc cũng nhƣ công tác quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng đã vừa chặt chẽ hơn, vừa thông suốt hơn, minh bạch hơn, hiệu quả hơn, song thực tiễn cho thấy chính sách của Nhà nƣớc trong lĩnh vực này còn nhiều điểm chƣa hoàn chỉnh, cần hoàn thiện, hệ thống hóa, cụ thể: - Hệ thống pháp luật hiện hành chƣa thể hiện rõ ràng định hƣớng của Nhà nƣớc đối với công tác quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng. - Hệ thống pháp luật về quản lý ngoại thƣơng hàng hóa còn nhiều bất cập: Chƣa tập trung, tản mát và chủ yếu tồn tại ở hình thức văn bản dƣới luật dẫn đến sự thiếu minh bạch, gắn kết của các cơ quan quản lý nhà nƣớc trong quản lý, điều hành hoạt động ngoại thƣơng. - Bối cảnh quốc tế đã có nhiều thay đổi cơ bản, ảnh hƣởng trực tiếp đến công tác quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng. - Công tác quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng trong bối cảnh mới còn thiếu nhiều công cụ điều tiết quan trọng, đƣợc phép theo cam kết quốc tế chƣa đƣợc thể chế hóa, các công cụ hiện hành còn chƣa bao quát, hiệu quả chƣa cao cần đƣợc hoàn thiện, tăng cƣờng. Do đó, giải pháp để giải quyết tất cả các vấn đề nêu trên là cần phải pháp điển hóa bằng cách đƣa ra một đạo luật (Luật Quản lý ngoại thƣơng) 3 thống nhất điều chỉnh các nội dung cơ bản trong lĩnh vực ngoại thƣơng đảm bảo tính ổn định, minh bạch, cho phép tạo công cụ và sử dụng công cụ chính sách một cách có hiệu quả. 3. Mục đích nghiên cứu: Mục đích của luận văn Nghiên cứu này chỉ ra những bất cập trong hoạt động quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng hiện nay nhằm đề xuất các giải pháp khắc phục. Nhiệm vụ của luận văn Để thực hiện mục đích nêu trên, luận văn xác định có những nhiệm vụ sau: Hệ thống hóa cơ sở lý luận về vai trò, chức năng, nội dung quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng. Đánh giá thực trạng công tác quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng ở Việt Nam chủ yếu trong giai đoạn hiện nay. Đề xuất các giải pháp phù hợp, khả thi nhằm nâng cao hiệu quả công tác quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng ở nƣớc ta. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu: Đối tƣợng: lý luận và thực tiễn quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng. Phạm vi nghiên cứu: Thời gian: Tập trung vào giai đoạn từ năm 2000 đến nay và định hƣớng đến 2020. Về nội dung: Quản lý nhà nƣớc về hoạt động xuất nhập khẩu hàng hóa Về không gian: Quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng ở Việt Nam 4. Phƣơng pháp nghiên cứu: - Phƣơng pháp luận Đề tài nghiên cứu dựa trên các phƣơng pháp luận của Chủ nghĩa MácLênin, cụ thể là phƣơng pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử; Kế thừa có chọn lọc của các công trình khoa học đã đƣợc công bố. - Phƣơng pháp nghiên cứu 4 Sử dụng phƣơng pháp nghiên cứu tài liệu thứ cấp, phân tích, tổng hợp, so sánh và thống kê. 5. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của Luận văn: Về lý luận: luận văn đã hệ thống hóa lý luận về ngoại thƣơng và quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng, trong đó làm rõ các chức năng và nguyên tắc quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng, phân tích các nội dung quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng. Luận văn cũng nêu rõ các nhân tố tác động đến quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng và nêu kinh nghiệm của các nƣớc trong khu vực trong quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng, từ đó rút ra các bài học có ý nghĩa đối với Việt Nam. Về thực tiễn: Luận văn đã phản ánh thực trạng hoạt động ngoại thƣơng trong thời gian qua, đồng thời phân tích rõ việc triển khai các nội dung quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng ở Việt Nam, từ đó đánh giá các thành công, hạn chế và nêu rõ các nguyên nhân của hạn chế. Trên cơ sở đó, luận văn nêu lên các định hƣớng và giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng ở Việt Nam đến năm 2020 và tầm nhìn đến 2030. 6. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, đề tài đƣợc kết cấu thành 03 chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở khoa học của quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng. Chƣơng 2: Thực trạng quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng trong giai đoạn hiện nay. Chƣơng 3: Định hƣớng và giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng. 5 Chƣơng 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA QUẢN LÝ NHÀ NƢỚC VỀ NGOẠI THƢƠNG 1.1. Tổng quan quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng 1.1.1. Khái niệm ngoại thương Ngoại thương là hoạt động mua bán hàng hóa quốc tế đƣợc thực hiện dƣới các hình thức xuất khẩu, nhập khẩu, tạm nhập tái xuất, tạm xuất tái nhập, chuyển khẩu và các hoạt động khác có liên quan đến hoạt động mua bán hàng hóa quốc tế theo quy định của pháp luật và điều ƣớc quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên. Hoạt động ngoại thƣơng mang một số đặc điểm sau: Thứ nhất, ngoại thƣơng phản ánh quan hệ trao đổi giữa các chủ thể sản xuất kinh doanh khác nhau của các quốc gia hay vùng lãnh thổ khác nhau. Quan hệ đó chỉ có thể duy trì và phát triển trên cơ sở đảm bảo lợ ích chính đáng của nhau. Thứ hai, giữa các nƣớc có sự khác nhau về nguồn lực và điều kiện sản xuất, nên hao phí lao động và giá thành sản phẩm khác nhau; vì vậy, việc trao đổi hàng hóa - dịch vụ giữa các nƣớc phải dựa trên cơ sở giá cả quốc tế. Thứ ba, tuy việc trao đổi hàng hóa, dịch vụ là hƣớng ra thị trƣờng nƣớc ngoài, nhƣng ngoại thƣơng là một bộ phận của quá trình tái sản xuất trong nƣớc, nên mọi hoạt động của nó phải xuất phát từ mục tiêu của nền kinh tế. Là một lĩnh vực kinh tế đảm nhận khâu lƣu thông hàng hóa giữa trong nƣớc với nƣớc ngoài, chức năng cơ bản của ngoại thƣơng là: Tổ chức chủ yếu quá trình lƣu thông hàng hóa với bên ngoài, thông qua mua bán để nối liền một cách hữu cơ theo kế hoạch giữa thị trƣờng trong nƣớc với thị trƣờng nƣớc ngoài, thỏa mãn nhu cầu của sản xuất và của nhân dân về hàng hóa theo số lƣợng, chất lƣợng, mặt hàng, địa điểm và thời gian phù hợp với chi phí ít nhất. 6 Với tƣ cách là một khâu của quá trình tái sản xuất xã hội, ngoại thƣơng tham gia quá trình tạo vốn cho mở rộng vốn đầu tƣ trong nƣớc, chuyển hóa giá trị sử dụng làm thay đổi cơ cấu vật chất của tổng sản phẩm xã hội và thu nhập quốc dân đƣợc sản xuất trong nƣớc thích ứng với nhu cầu của tiêu dùng và tích lũy góp phần nâng cao hiệu quả của nền kinh tế bằng việc tạo môi trƣờng thuận lợi cho sản xuất - kinh doanh phát triển. Với tƣ các là một ngành kinh tế đảm nhận khâu lƣu thông hàng hóa giữa trong nƣớc và nƣớc ngoài, thông qua mua bán để nối liền hữu cơ giữa thị trƣờng trong nƣớc với thị trƣờng nƣớc ngoài. Khi thực hiện chức năng của mình, ngoại thƣơng luôn coi giá trị sử dụng là mục đích và giá trị chỉ là phƣơng tiện để đạt mục đích. 1.1.2. Tầm quan trọng của ngoại thương Là một khâu của quá trình tái sản xuất xã hội, ngoại thƣơng có các vai trò nhƣ sau: - Tạo vốn cho quá trình mở rộng vốn đầu tƣ trong nƣớc - Chuyển hóa giá trị sử dụng làm thay đổi cơ cấu vật chất của tổng sản phẩm xã hội và thu nhập quốc dân đƣợc sản xuất trong nƣớc và thích ứng chúng với nhu cầu của tiêu dùng và tích lũy - Góp phần nâng cao hiệu quả của nền kinh tế bằng việc tạo môi trƣờng thuận lợi cho sản xuất, kinh doanh Ngoại thƣơng thực hiện chức năng lƣu thông hàng hóa giữa trong nƣớc với nƣớc ngoài. Ngoại thƣơng là lĩnh vực cực kỳ quan trọng, qua đó một nƣớc tham gia vào phân công lao động quốc tế cùng với các quan hệ kinh tế đối ngoại khác. Ngoại thƣơng không chỉ là một nhân tố bổ sung cho kinh tế trong nƣớc, mà còn là nhân tố thúc đẩy sự phát triển kinh tế trong nƣớc, thích nghi với lựa chọn phân công lao động tối ƣu, dựa trên cơ sở những lợi thế so sánh. Hoạt động ngoại thƣơng vừa phải khai thác đƣợc mọi lợi thế của hoàn cảnh chủ quan trong nƣớc phù hợp với xu thế phát triển kinh tế thế giới và quan hệ kinh tế quốc tế, đồng thời phải tính toán lợi thế tƣơng đối có thể giành đƣợc 7 và so sánh điều đó với cái giá phải trả. Những thuận lợi có thể tạo ra đƣợc nhờ tham gia buôn bán và phân công lao động quốc tế thƣờng dân đến việc gia tăng khả năng phụ thuộc bên ngoài. Vì vậy nói đến phát triển ngoại thƣơng và các quan hệ kinh tế đối ngoại khác là nói đến khả năng liên kết kinh tế, hòa nhập với kinh tế bên ngoài, đòi hỏi khả năng xử lý thành công mối quan hệ phụ thuộc lẫn nhau. Quan hệ thƣơng mại của một nƣớc với nƣớc ngoài là sự tiếp tục các quan hệ sản xuất bên trong nƣớc đó. Song nó đƣợc phát triển trong môi trƣờng khác, ở đó thể hiện các quan hệ kinh tế không hoàn toàn giống các quan hệ kinh tế trong nƣớc. Sự phát triển các mối quan hệ thƣơng mại phù hợp với các mối quan hệ trong nƣớc, nhƣng lại mang những đặc điểm khác. Thị trƣờng thế giới và thị trƣờng dân tộc là những phạm trù kinh tế khác nhau. Vì vậy, các quan hệ kinh tế diễn ra giữa các chủ thể trên thị trƣờng này thực hiện theo những hình thức và phƣơng pháp hoàn toàn không giống nhau. Ngày nay, ngoại thƣơng thế giới có những đặc điểm mới: tốc độ tăng trƣởng của ngoại thƣơng thế giới tăng nhanh so với tốc độ tăng trƣởng của tổng sản phẩm quốc dân. Tốc độ tăng trƣởng của hàng hóa vô hình tăng nhanh so với tốc độ tăng trƣởng hàng hóa hữu hình. Nhu cầu về đời sống vật chất giảm trong khi đó, nhu cầu văn hóa tinh thần ngày càng tăng. Tỷ trọng xuất khẩu hàng nguyên liệu thô giảm, trong khi đó dầu mỏ, khí đốt và các sản phẩm công nghệ chế biến tăng nhanh. Phạm vi, phƣơng thức và công cụ cạnh tranh của thƣơng mại quốc tế diễn ra ngày càng phong phú và đa dạng: chất lƣợng, giá cả, điều kiện giao hàng, bao bì, mẫu mã, thời hạn thanh toán, các dịch vụ sau bán hàng. Chu kỳ sống của sản phẩm ngày càng rút ngắn lại, hàng hóa có hàm lƣợng khoa học và công nghệ tăng cao. Quá trình thƣơng mại quốc tế đòi hỏi, một mặt phải tự do hóa thƣơng mại, mặt khác phải thực hiện bảo hộ mậu dịch một cách hợp lý. Ngoại thƣơng Việt Nam cũng ngày càng 8 phát triển và đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự tăng trƣởng của nền kinh tế, cải thiện cán cân thanh toán, tạo công ăn việc làm và giúp nền kinh tế Việt Nam từng bƣớc hội nhập với các nền kinh tế các nƣớc trong khu vực và trên thế giới. 1.1.3 Khái niệm và phương pháp quản lý nhà nước về ngoại thương Quản lý Nhà nƣớc (QLNN) nói chung là sự tác động có mục đích của chủ thể quản lý Nhà nƣớc, vào các đối tƣợng quản lý, để điều khiển đối tƣợng quản lý, nhằm đạt đƣợc mục đích đã đề ra. Quản lý nhà nước về ngoại thương là việc sự tác động của nhà nƣớc bằng các công cụ và phƣơng pháp thích hợp đến các hoạt động mua bán hàng hóa quốc tế nhằm mục đích thúc đẩy sự tăng trƣởng kinh tế dựa vào các lợi thế so sánh của Việt Nam với các nƣớc khác trên thế giới. . Trong nền kinh tế thị trƣờng theo định hƣớng xã hội chủ nghĩa ở nƣớc ta, với sự tham gia của các thành phần kinh tế vào hoạt động ngoại thƣơng phải đảm bảo dƣới sự quản lý thống nhất của Nhà nƣớc, vì quyền lợi của quốc gia và quyền lợi của chính các doanh nghiệp kinh doanh ngoại thƣơng. Sự quản lý thống nhất đó thể hiện trên các mặt sau: - Nhà nƣớc là ngƣời duy nhất ban hành các chính sách và giải thích các chính sách ngoại thƣơng. Các chính sách này bắt nguồn từ các bộ luật đã đƣợc Quốc hội thông qua hoặc bắt nguồn từ các hiệp định mà Chính phủ Việt Nam đã ký kết với các nƣớc hay tổ chức quốc tế. - Chính phủ thông qua các cơ quan chức năng của mình kiểm soát hoạt động ngoại thƣơng của các doanh nghiệp nhằm đảm bảo cho các hoạt động của họ phù hợp với mục tiêu đề ra. Phƣơng thức quản lý của Nhà nƣớc về ngoại thƣơng là quản lý gián tiếp thông qua công cụ Luật pháp, kế hoạch và các chính sách kinh tế vĩ mô quan trọng. Để tiến hành quản lý các hoạt động kinh tế- xa hội, Nhà nƣớc sử 9 dụng các công cụ quản lý của mình với tƣ cách là môi trƣờng, là vật truyền dẫn và khách thể quản lý tới các đối tƣợng quản lý. Môi trƣờng tốt bao gồm không chỉ là hệ thống pháp lý đồng bộ, hoàn chỉnh, môi trƣờng kinh tế nhiều tiềm năng phát triển, các nguồn lực dồi dào, phong phú, các thể chế hành chính thuận tiện, nhanh chóng mà còn bao gồm cả khả năng giải quyết đúng đắn quan hệ lợi ịch kinh tế giữa các chủ thể kinh tế trong nền kinh tế thị trƣờng. Hơn thế nữa, các công cụ quản lý kinh tế- xã hội chính là phƣơng tiện mà Nhà nƣớc dùng để tác động, điều chỉnh hành vi của con ngƣời trong xã hội nhằm đạt đƣợc các ý đồ, mục tiêu mong muốn của mình. Để thực hiện chức năng quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng , Nhà nƣớc sử dụng nhiều phƣơng pháp mang tính hệ thống và có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, bao gồm các nhóm phƣơng pháp chủ yếu sau: - Các phƣơng pháp hoạch định: thông qua việc xác định phƣơng thức, mục tiêu, chiến lƣợc, kế hoạch phát triển ngoại thƣơng trong từng giai đoạn phát triển đất nƣớc. - Các phƣơng pháp hành chính: là các nhóm phƣơng pháp tác động trực tiếp bằng các quyết định mang tính bắt buộc của Nhà nƣớc lên đối tƣợng và khách thể thực hiện các hoạt động ngoại thƣơng. Theo hƣớng tác động về mặt tổ chức, Nhà nƣớc không ngừng hoàn thiện khung pháp luật, tạo hành lang pháp lý cho các chủ thể kinh doanh hoạt động trong môi trƣờng an toàn và trật tự. Các chủ trƣơng chính sách có tầm vóc lớn và dài hạn của Nhà nƣớc đều đƣợc thể chế hóa bằng các đạo luật do Quốc hội thông qua nhằm đảm bảo chúng đƣợc chấp hành nhất quán. Nhà nƣớc ban hành những văn vản quy định về qui mô, cơ cấu điều lệ hoạt động, tiêu chuẩn thiết lập tổ chức và xác định mối quan hệ hoạt động của đối tƣợng quản lý, quy định những thủ tục hành chính buộc tất cả các chủ thể từ cơ quan Nhà nƣớc, các doanh nghiệp đều phải tuân thủ. Những công cụ này giúp Nhà nƣớc cụ thể hóa khung pháp 10 luật và các kế hoạch hƣớng dẫn thị trƣờng, tác động trực tiếp vào các chủ thể nhƣ thủ tục xét duyệt cấp giấy phép kinh doanh thành lập doanh nghiệp, đăng ký kinh doanh, đăng ký chất lƣợng và nhãn hiệu hàng hóa, thủ tục cấp phép xuất nhập khẩu. - Các phƣơng pháp kinh tế: là các biện pháp tác động vào đối tƣợng quản lý thông qua lợi ích kinh tế, để cho đối tƣợng bị quản lý lựa chọn phƣơng án hoạt động có hiệu quả. Đƣơng nhiên các phƣơng pháp có hiệu quả cao khi đồng thời đƣợc vận dụng trong quá trình quản lý Nhà nƣớc đối với ngoại thƣơng một cách tổng hợp và bằng nhiều loại công cụ tác động lên đối tƣợng quản lý là hoạt động ngoại thƣơng. Bên cạnh đó, hiện nay các nƣớc đang sử dụng rất nhiều công cụ làm rào cản hoạt động ngoại thƣơng, nhƣng tựu chung lại có hai nhóm công cụ chính là: Thuế quan và phi thuế quan Hàng rào Thuế quan Đây là một loại thuế đánh vào hàng mậu dịch, phi mậu dịch khi hàng hóa đi qua khu vực hải quan của một nƣớc Hiện nay, khi hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng thì các quốc gia tìm cách giảm dần và tiến tới xóa bỏ hàng rào thuế quan Hàng rào phi thuế quan Hàng rào phi thuế quan là những biện pháp phi thuế quan mang tính cản trở đối với thƣơng mại mà không dựa trên cơ sở pháp lý, khoa học hoặc bình đẳng Hàng rào phi thuế quan thƣờng đƣợc áp dụng đối với hàng nhập khẩu Hình thức của hàng rào phi thuế quan rất phong phú, gồm: Các biện pháp hạn chế định lƣợng, các biện pháp tƣơng đƣơng thuế quan, các rào cản kỹ thuật, các biện pháp liên quan đến đầu tƣ nƣớc ngoài, các biện pháp quản lý hành chính, các biện pháp bảo vệ thƣơng mại tạm thời 11 1.1.4. Nhiệm vụ và nguyên tắc quản lý nhà nước về ngoại thương Quản lý nhà nƣớc về ngoại thƣơng có nhiệm vụ sau: - Nâng cao hiệu quả kinh doanh, thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa đất nƣớc Đây là nhiêm vụ quan trọng và bao quát của ngoại thƣơng. Thông qua hoạt động xuất, nhập khẩu góp phần vào việc nâng cao hiệu quả kinh doanh, thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa - Góp phần giải quyết những vấn đề kinh tế - xã hội quan trọng của đất nƣớc: Vốn, việc làm, công nghệ, sử dụng tài nguyên có hiệu quả - Đảm bảo sự thống nhất giữa kinh tế và chính trị trong hoạt động ngoại thƣơng - Tổ chức quá trình lƣu thông hàng hóa giữa trong nƣớc với nƣớc ngoài Nguyên tắc quản lý Nhà nƣớc về ngoại thƣơng là các quy tắc chỉ đạo, những tiêu chuẩn hành vi mà các cơ quan quản lý Nhà nƣớc phải tuân thủ trong quá trình quản lý kinh tế nói chung và quản lý ngoại thƣơng nói riêng. Các nguyên tắc đó do con ngƣời đặt ra trên cơ sở những yêu cầu khách quan về tính phù hợp với mục tiêu quản lý, phản ánh đúng tính chất và quan hệ quản lý, đảm bảo tính thống nhất- nhất quán và bằng pháp luật. Trong nền kinh tế thị trƣờng theo định hƣớng xã hội chủ nghĩa, nhà nƣớc quản lý nền kinh tế nói chung và ngoại thƣơng nói riêng bằng pháp luật, bằng chính sách và các công cụ khác- nhằm làm cho ngoại thƣơng đi đúng hƣớng, phát huy vai trò của hạch toán kinh tế, phƣơng thức quản lý bằng hệ thống các công cụ vĩ mô. Các nguyên tắc quản lý Nhà nƣớc đối với hoạt động ngoại thƣơng: Thứ nhất, Nhà nƣớc thực hiện quản lý hoạt động ngoại thƣơng theo quy định của pháp luật và các điều ƣớc quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên. Thứ hai, đảm bảo minh bạch, công khai, bình đẳng, đơn giản hóa thủ tục hành chính; bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của Nhà nƣớc, thƣơng nhân thuộc các thành phần kinh tế; thúc đẩy sản xuất trong nƣớc, phát triển xuất khẩu. 12