SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
CÁCH TIẾP CẬN THƠ ĐƯỜNG Ở
TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ
THÔNG THEO ĐẶC TRƯNG THỂ
LOẠI ( THI PHÁP )
PHẦN MỞ ĐẦU
I. Tính cấp thiết của đề tài:
Những tinh hoa văn học thế giới là di sản tinh thần quý giá chung của cả
nhân loại và là bộ phận không thể thiếu trong hành trang văn hóa của con
người hiện đại. Trong ba năm học ở bậc THPT, chúng ta sẽ học tác phẩm của
một số nhà văn lỗi lạc tiêu biểu cho các trung tâm văn hóa rực rỡ, các trường
phái văn học tiêu biểu của loài người trong khoảng ba nghìn năm.
Chương trình học đã chú ý tới văn học các nước có quan hệ ảnh hưởng
sâu rộng với văn học Việt Nam. Một trong số nước đó là Trung Quốc mà thơ
Đường là một thành tựu độc đáo.
Để dạy văn học Trung Quốc tốt cần phải giải quyết hai vấn đề, đó là
cách cảm thụ thơ văn và thi pháp. Nói cách cảm thụ là nhằm cái chủ thể người
tiếp nhận và con đường tiếp nhận. Nói thi pháp là nhằm vào khách thể sáng tạo
tức là người sáng tác, tìm xem họ dùng những phương thức, phương tiện gì để
thể hiện cảm hứng, để chuyển tải tư tưởng, để xây dựng hình tượng.
II. Tình hình nghiên cứu:
Do khả năng của bản thân và khuôn khổ của đề tài, tôi xin đưa ra kinh
nghiệm của bản thân về cách tiếp cận thơ Đường ở trường trung học phổ thông
theo đặc trưng thể loại ( thi pháp ).
III. Mục đích và nhiệm vụ của sáng kiến kinh nghiệm:
1. Mục đích của sáng kiến kinh nghiệm:
- Nêu lên kinh nghiệm của bản thân về cách tiếp cận một tác phẩm thơ
Đường để cùng trao đổi với đồng nghiệp của mình, với mong muốn góp phần
vào việc đổi mới phương pháp dạy học ở trường trung học phổ thông hiện nay.
- Nhằm nâng cao hiệu quả giờ học văn trong trường trung học phổ
thông.
2. Nhiệm vụ của sáng kiến kinh nghiệm:
- Xác định cơ sở lý luận của việc giảng dạy và học tập thơ Đường ở
trường trung học phổ thông trong nhiều năm qua.
- Tình hình thực tiễn về phương hướng đổi mới dạy học thơ Đường theo
đặc trưng thể loại.
- Thực hành soạn giảng một tiết dạy cụ thể: Tiết 44 và 47 trong chương
trình Ngữ văn lớp 10 THPT.
IV. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu:
1. Đối tượng nghiên cứu:
- Tìm hiểu cơ sở lí luận và thực tiễn có liên quan đến việc cảm thụ thơ.
- Nghiên cứu văn bản: Hoàng Hạc lâu tổng Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng
Lăng của Lí Bạch và Thu hứng của Đỗ Phủ trong chương trình sách giáo khoa
Ngữ văn lớp 10 THPT.
2. Phạm vi nghiên cứu: Đề tài sáng kiến gồm những nội dung chính sau:
PHẦN MỞ ĐẦU.
1. Tính cấp thiết của đề tài.
2. Tình hình nghiên cứu.
3. Mục đích và nhiệm vụ của sáng kiến kinh nghiệm.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.
PHẦN NỘI DUNG.
Chương 1: Những vấn đề lý luận.
Chương 2: Những vấn đề thực tiễn.
1. Thơ Đường nhằm khám phá sự tự nhiên mà chủ yếu sự tự nhiên giữa con
người với thiên nhiên.
2. Đặc trưng của thơ Đường.
3. Thơ Đường xét về mặt ngôn ngữ.
4. Luật thơ.
Chương 3: Thực hành.
PHẦN KẾT LUẬN.
PHẦN NỘI DUNG
Chương 1: Những vấn đề lý luận.
Thơ Đường giữ vị trí đặc biệt quan trọng trong lịch sử thơ ca cổ đại
Trung Quốc. Trong tập Toàn Đường thi soạn năm 1705 có 4.8900 bài thơ
Đường. Về sau nhiều nhà nghiên cứu cho rằng số lượng của thơ Đường không
phải chỉ có thế. Nhưng dù sao con số đó cũng nói lên phần nào cái hùng vĩ, đồ
sộ của dãy núi thơ Đường.
Tại sao đến đời Đường thì thơ ca cổ đại Trung Quốc đạt đến đỉnh cao
như vậy? Có thể nói rằng thơ ca phát triển là do nhiều điều kiện và yếu tố hợp
thành như hoàn cảnh lịch sử, cơ sở xã hội, đời sống nhân dân, truyền thống văn
học và sự phát triển nội tại của nó... Đời sống nhân dân có ý nghĩa đặc biệt
quan trọng. Mâu thuẫn chính trong xã hội phong kiến là mâu thuẫn giữa giai
cấp nông dân và địa chủ. Cuộc đấu tranh giai cấp quyết liệt và dai dẳng này
chính là động lực thúc đẩy xã hội tiến lên, cũng là điều kiện để thơ ca phát
triển. Tác phẩm văn học không thể không phán ánh những mâu thuẫn đó trên
những mức độ khác nhau hoặc trực tiếp hay gián tiếp, hoặc công khai hay bí
mật, hoặc hoàn chỉnh hay phiến đoạn.
Khi lên nắm chính quyền, giai cấp thống trị nhà Đường áp dụng hàng
loạt chính sách nhượng bộ nông dân. Kinh tế phồn vinh, xã hội thái bình, cục
diện chính trị ổn định tạo điều kiện cho nhà thơ đi đây đi đó tận hưởng cảnh
đẹp của non sông đất nước, bồi dưỡng khí chất lãng mạn và năng khiếu nghệ
thuật, viết lên những lời thơ giàu sức sống thời đại. Nhưng nói như vậy không
có nghĩa là khi một nền kinh tế phong kiến suy đồi, trật tự xã hội hỗn loạn là
không xuất hiện những nhà thơ lớn. Những bài thơ giàu tính hiện thực và thấm
sâu lòng nhân đạo cao cả của Đỗ Phủ ra đời sau vụ biến An Lộc Sơn là những
bằng chứng cụ thể.
Vả lại, cho dù những năm tháng đầu khi nền kinh tế xã hội nhà Đường
phồn vinh, ổn định thì mâu thuẫn giai cấp vẫn tồn tại, phát triển. Lúc này, do
sự va chạm giữa cuộc sống riêng tây và tinh thần phản nghịch vốn có của nhà
thơ mà bật ra những tia lửa phản kháng không thể dập tắt được. Sáng tác của Lí
Bạch trong giai đoạn đầu cũng đủ sức chứng minh hiện thực đó. Mặt khác sau
loạn An Lộc Sơn, tuy sức sản xuất vật chất của xã hội bị phá hoại nghiêm
trọng, nhưng những vùng như lưu vực sộng Trường Giang và phía nam Trường
Giang vì không trực tiếp chịu ảnh hưởng của chiến tranh và do của cải vật chất
đưa từ miền Bắc xuống nên nông nghiệp, thủ công nghiệp và thương nghiệp ở
những khu vực này phát đạt, tạo điều kiện vật chất cho sự phát triển của thơ ca
giữa đời Đường và thời kì sau.
Chế độ khoa cử “ dĩ thi thủ sĩ” ( lấy thơ ca để chọn người tài ) đời
Đường tuy không phải là nguyên nhân chính của sự phát triển thơ ca, nhưng
không thể phủ nhận một điều là việc “dĩ thi thủ sĩ” đã góp phần làm giàu kho
tàng thơ ca vốn có đời Đường.
Ngoài ra sự phồn vinh của các ngành nghệ thuật khác như âm nhạc, vũ
đạo đặc biệt là hội họa cũng ảnh hưởng sâu sắc tới sự phát triển của văn học.
Hội họa, điêu khắc đời Đường đạt tới đỉnh cao của nghệ thuật, sản sinh những
nhân tài như Ngô Đạo Từ chuyên vẽ người, Vương Duy chuyên vẽ sông núi,
Dương Huệ Chi nổi tiếng về điêu khắc...
Ngoài những điều kiện lịch sử và xã hội nói trên thì sự phát triển của bản
thân nền văn học nói riêng cũng là một trong những nguyên nhân làm cho thơ
Đường phát triển. Kể từ khi Kinh Thi, tập thơ đầu tiên của Trung Quốc ra đời,
cho đến thơ Đường, thơ ca Trung Quốc đã có một lịch sử lâu dài. Hơn một
nghìn năm qua, thơ ca là thể loại chủ yếu của nền văn học Trung Quốc. Từ loại
thơ bốn chữ trong Kinh Thi cho đến hình thức “ Tao thể” của sở từ và loại thơ
năm chữ hoặc bảy chữ đời Hán cũng tích lũy những kinh nghiệm phong phú
cho sự sáng tác thơ ca đời Đường.
Chương 2. Những vấn đề thực tiễn.
1. Sự khám phá của thơ Đường:
Thơ Đường nhằm khám phá sự tự nhiên mà chủ yếu là sự tự nhiên giữa
con người với thiên nhiên, gợi lên những giao cảm, đưa đến cho người đọc
người bạn tri âm tri kỉ: một con sông, một vầng trăng, một cánh chim... Cách
cấu tứ nhằm khai phá sự tự nhiên, sự giao cảm giữa tự nhiên với con người ấy
đã xóa đi mọi gianh giới, mọi sự ngăn cách, tạo ra âm hưởng vang vọng trong
tâm hồn.
Lý Bạch là một người đi du ngoạn nhiều nơi nhất. Hầu như khắp nơi trên
đất nước Trung Quốc đều in dấu chân ông. Thơ viết về thiên nhiên của ông là
những bức tranh hùng vĩ, tráng lệ ẩn giấu một vẻ đẹp sâu xa thầm kín: Thác
nước Hương Lô trong bài Vọng Lư sơn bộc bố hùng vĩ lạ thường.
“ Nắng rọi Hương Lô khói tía bay
Xa trông dòng thác trước sông này
Nước bay thẳng xuống ba ngàn thước
Tưởng dải Ngân Hà tuột khỏi mây”
( Tương Như dịch)
Thực tế Hương Lô bắt nguồn từ núi cao chảy xuống, nhưng dưới ngòi
bút Lý Bạch nó không còn là thác nước bình thường nữa. Nó chảy từ độ cao ba
nghìn thước, lại chảy như bay, đứng xa mà nhìn ngỡ tưởng dải Ngân Hà tuột
khỏi mây.
Thiên nhiên còn là người bạn an ủi, động viên, chia sẻ nỗi đau khổ, dằn
vặt trong lòng ông.
“ Chim bay vút bay hết
Mây lẻ đi một mình
Nhìn nhau không thấy chán
Chỉ còn núi Kính Đình”
( Độc tọa Kính Đình sơn – Phạm Lệ Duyên
dịch)
Hình như núi Kính Đình cũng hiểu được sự cô độc lẻ loi, hiu quạnh của
nhà thơ.
2. Đặc trưng của thơ Đường:
Để hiểu hết cái cảm hứng của nghệ thuật thơ Đường lại cần nắm được
đặc trưng của thơ Đường, chung quy có thể thấy được mấy đặc điểm sau:
Trong cách cấu tứ thường tìm hiểu sự giao cảm giữa con người và thiên nhiên,
trong cách biểu hiện thường cái tôi trữ tình hòa lẫn vào ngữ cảnh, trong cách
diễn đạt thường ý thức đến sự quấn quyện ba yếu tố thi- nhạc- họa.
Khi đọc thơ Lý Bạch mọi người đễ dàng nhận thấy sức tưởng tượng lớn
lao của ông. Ông đưa tình cảm nồng cháy, khát vọng mãnh liệt vào đối tượng
miêu tả. Để việc khoa trương có được bề rộng lẫn bề sâu, ông nhân cách hóa
các đối tượng được miêu tả: Núi Kính Đình là người bạn tâm tình có thể hiểu
được cảnh cô độc và nỗi buồn của nhà thơ, hoặc gió xuân cũng hiểu được nỗi
đau khổ, nỗi tái tê của con người trong cảnh biệt ly.
“ Gió xuân như cũng thấu hay
Không cho cành liễu điểm đầy xanh non”
( Lao lao đình – Trúc Khê
dịch)
Trăng và bóng cũng trở thành bạn tâm đầu ý hợp cùng nhà thơ nâng cốc
để làm dịu bớt sự lẻ loi đơn chiếc:
“ Cất chén mời trăng sáng,
Mình với bóng là ba”
( Nguyệt hạ độc chước – Tương Như dịch)
3. Ngôn ngữ thơ Đường:
Ngôn ngữ thơ Đường nhìn chung trong sáng, tinh luyện. Các tác giả thơ
Đường thường ít khi nói hết, nói trực tiếp ý của mình. Như Đỗ Phủ rất chú
trọng đến ngôn ngữ thơ ca, ngoài việc dùng phương ngôn, khẩu ngữ, ông cũng
tốn nhiều công phu gọt giũa từng lời, từng ý đạt mức “ ý tại ngôn ngoại “ ( ý
nằm ở ngoài lời ). Khái quát và chính xác là đặc điểm là đặc điểm nổi bật của
ngôn ngữ thi ca của Đỗ Phủ. Trong bài Đăng cao, Đỗ Phủ viết:
“ Vạn lí bi thu thường tác khách
Bách liên đa bệnh độc đăng đài”
( Thu quạnh nghìn khơi lòng khách não
Đài cao trăm bệnh chiếc thân mòn - Nam Trân dịch )
Chỉ mười bốn chữ nhưng làm rõ bảy tầng ý đau thương: Sống nơi đất
khách quê người ( tác khách), xa nhà vạn dặm ( vận lí), mà nào có phải chỉ một
đôi lần ( thường tác khách), lại phải xa nhà vào những ngày thu ảm đạm ( bi
thu), chỉ một thân một mình ( độc đăng đài), cả đời người ( bách niên) hay ốm
đau mà nào chỉ có vài bệnh ( đa bệnh). Bảy ý đó quyện vào nhau, mỗi chữ một
ý, ý này bổ sung ý kia, làm nổi bật hình ảnh cô độc, lẻ loi của con người chịu
lắm nỗi gian truân, thống khổ của cuộc đời. Lời thơ cô đọng, hàm súc, cảnh, ý,
tình lồng vào nhau tô đậm thêm phong cách trầm uất của thơ ông.
4. Luật thơ Đường:
Thơ Đường luật là thể thơ chủ đạo có tác động chi phối thể thơ khác,
thường dùng như một hệ quy chiếu để xem xét đặc điểm các thể thơ khác ( cổ
phong và từ). Đó là một thể thơ có niêm luật chặt chẽ, niêm luật đó lấy việc
xen kẽ các thanh trắc và bằng làm nguyên tắc, tuy nhiên nguyên tắc đó không
phải là tuyệt đối, có phần gần như tuyệt đối. Đó là vị trí của các thanh ở chữ
thứ hai, thứ tư và thứ sáu trong thơ thất ngôn, thường được khái quát thành
công thức “ nhị tứ lục phân minh”, với hàm nghĩa: thanh của chữ thứ tư phải
ngược thanh với chữ thứ hai và thứ sáu, có thể là trắc-bằng-trắc hoặc bằngtrắc-bằng, viết tắt là TBT và BTB.
Ví dụ: “ Phong cấp thiên cao viên khiếu ai”
( Đăng cao- Đỗ Phủ )
Hoặc “ Giang gian ba lãng kiêm thiên dũng”
( Thu hứng – Đỗ Phủ )
Một câu thơ viết không đúng công thức đó gọi là thất luật hay phá luật
(cố tình làm thất luật để nhấn mạnh một ý nào đó) như:
“ Cố nhân tây từ Hoàng Hạc Lâu”
(Hoàng Hạc Lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng của Lý Bạch).
Phần có thể linh động là các chữ thứ 1, thứ 3 và thứ 5 thường quy thành
công thức “ Nhất tam ngũ bất luận”. Thật ra chỉ chữ thứ nhất là hoàn toàn linh
động. Chữ thứ năm nói chung là ngược thanh với chữ thứ bảy, tuy linh động
cũng không bị coi là thất luật. Chữ thứ ba nếu ở câu có vần, không được
chuyển thanh “bằng” thành “trắc”. Thơ Đường luật có 3 dạng chính: bát cú( 8
câu), tuyệt cú (có khi gọi là tứ tuyệt, 4 câu), bài luật (còn gọi là trường luật,
nghĩa là một bài thơ luật kéo dài).
Một bài bát cú được chia thành 4 cặp câu (còn gọi là 4 liên thơ) đề, thực,
luận, kết (còn gọi là liên đầu, liền cằm, liên cổ, liên đuôi, cũng có khi gọi bằng
số: cặp câu thứ nhất, thứ hai, thứ ba, thứ tư ). Đã có xu hướng quy các chức
năng xác định cho mỗi cặp câu như tên gọi của nó( đề là “ vào đề”), thực là “
nói thực”, luận là “ bàn rộng ra”, kết là “ kết luận” ). Song thực tiễn thơ Đường
luật, đặc biệt là thơ từ đời Minh trở về trước lại cho ta thấy không phải bao giờ
cũng vậy. Một tỷ lệ không nhỏ các bài thơ Đường như Hoàng Hạc lâu của Thôi
hiệu, Đăng cao của Đỗ Phủ chỉ có thể được lí giải đúng đắn nếu chỉ chia chúng
thành hai phần, tức nửa trên và nửa dưới như nhà phê bình Kim Thánh Thán (
nhà phê bình nổi tiếng cuối đời Minh, sinh 1608) thường gọi.
Mô hình thơ thất ngôn bát cú vần bằng ( luật bằng)
B
B
T
T
T
B
B
Liên 1
T
T
B
B
T
T
B
T
T
B
B
B
T
T
B
B
T
T
T
B
B
B
B
T
T
B
B
T
T
T
B
B
T
T
B
T
T
B
B
B
T
T
B
B
T
T
T
B
B
2
3
4
Thất ngôn bát cú vần trắc ( luật trắc)
T
T
B
B
B
T
T
B
B
T
T
B
B
T
Liên 1
B
B
T
T
T
B
B
T
T
B
B
B
T
T
T
T
B
B
T
T
B
B
B
T
T
B
B
T
B
B
T
T
T
T
B
2
3
4
T
T
B
B B
T
T
Luật thơ được căn cứ từ chữ thứ hai của câu thứ nhất nếu là thanh trắc
thì bài thơ ấy làm theo luật trắc và nếu là thanh bằng thì bài thơ ấy làm theo
luật bằng. Còn niêm (đính vào nhau theo nghĩa đen): luật của âm thanh cốt điệu
đi của câu thơ không trở nên đơn điệu, do đó về cơ bản giữa các cặp câu thơ thì
thanh phải đối nhau trừ chữ thứ 5 và chữ thứ 7 trong câu đầu. Muốn vậy chữ
thứ hai của câu chẵn thuộc liên thơ trên phải cùng thanh với chữ hai của câu lẻ
thuộc liên thơ dưới, tuy nhiên người ta cũng đề ra những ngoại lệ.
Hệ thống vần trong thơ Đường luật chủ yếu gieo vần bằng, thỉnh thoảng
có vần trắc, vần gieo ở cuối câu 1 và cuối tất cả các câu chẵn 2,4,6,8 (riêng
những chữ cuối câu 1 có thể không gieo vần).
Chương 3. Thực hành.
I. Giảng dạy một tác phẩm thơ Đường theo đặc trưng thể loại.
1. Bài 1:
Ngµy so¹n:
Ngµy d¹y:
TiÕt 44. §äc v¨n.
T¹i lÇu Hoµng H¹c tiÔn M¹nh H¹o Nhiªn ®i Qu¶ng L¨ng
( Hoµng H¹c l©u tèng M¹nh H¹o Nhiªn chi Qu¶ng L¨ng)
LÝ
B¹ch
A. Môc tiªu bµi häc: Gióp häc sinh:
1. Kiến thức:
- HiÓu ®îc t×nh b¹n ch©n thµnh, trong s¸ng cña t¸c gi¶.
- N¾m v÷ng ®Æc trng phong c¸ch th¬ Lý B¹ch.
2. Kĩ năng: Đọc hiểu thơ Đường theo đặc trưng thể loại.
3. Thái độ: Gi¸o dôc t×nh b¹n trong s¸ng, nh©n c¸ch cao c¶.
B. TiÕn tr×nh bµi häc:
1. æn ®Þnh tæ chøc: ( 1/ )
2. KiÓm tra bµi cò: (5/ )
3. Bµi míi:
Ho¹t ®éng 1: Khëi ®éng ( 1/ )
Th¬ LÝ B¹ch vèn thêng nãi nhiÒu ®Õn t×nh b¹n bÌ tha thiÕt, ®»m s©u,
nµo lµ tiÔn x¸ nh©n hä Tr¬ng ®i Giang §«ng, tiÔn s¬n nh©n hä D¬ng vÒ nói
Tung Cã nh÷ng lêi th¬ ®a tiÔn thËt gi¶n dÞ mµ rung ®éng:
VÉy tay th«i ®· rêi xa
Nhí nhau tiÕng ngùa nghe mµ buån teo.
Nhng ngêi ®äc vÉn kh«ng quªn bµi th¬: T¹i lÇu Hoµng H¹c tiÔn M¹nh H¹o
Nhiªn ®i Qu¶ng L¨ng. H«m nay chóng ta cïng nhau t×m hiÓu bµi th¬ Êy trong
tiết học 44
Ho¹t ®éng cña GV vµ HS
Ho¹t ®éng 2: T×m hiÓu chung (7/ )
Tr×nh chiÕu: Giíi thiÖu ch©n dung
nhµ th¬ LÝ B¹ch.
* C¨n cø vµo tiÓu dÉn SGK, em h·y
nªu nh÷ng nÐt chÝnh vÒ t¸c gi¶ LÝ
B¹ch?
* Bµi th¬ ®îc s¸ng t¸c trong hoµn
c¶nh nµo?
Néi dung cÇn ®¹t
I. T×m hiÓu chung:
1. T¸c gi¶:
- Cuéc ®êi :
+ LÝ B¹ch ( 701 – 762) tù Th¸i B¹ch, quª ë Lòng
T©y – Trung Quèc. ( B¶n chÊt thÝch giao lu víi
b¹n bÌ vµ du lÞch thëng ngo¹n phong c¶nh. N¨m
25 tuæi ®îc lµm viÖc trong ViÖn hµn l©m. Nhng
nhµ vua chØ ®èi xử vµ xem «ng nh mét nghÖ nh©n
cung ®×nh, chØ dïng «ng khi cÇn ®iÓm t« cho cuéc
sèng xa hoa hëng l¹c. ThÊt väng, chØ 3 n¨m «ng
xin ra khái kinh ®«, tiÕp tôc cuộc sống ngao du s¬n
thñy. N¨m 762 «ng m¾c bÖnh vµ mÊt)
+ Lµ nhµ th¬ l·ng m¹n vÜ ®¹i Trung Quèc, ®îc
mÖnh danh lµ Thi tiªn ( do tÝnh c¸ch kho¸ng ®¹t,
th¬ l¹i hay nãi ®Õn câi tiªn)
- Sù nghiÖp: HiÖn cßn trªn 1000 bµi th¬
+ Néi dung phong phó víi c¸c chñ ®Ò chÝnh: (
SGK)
+ Phong c¸ch th¬: Hµo phãng, bay bæng l¹i rÊt tù
nhiªn, tinh tÕ vµ gi¶n dÞ.
+ §Æc trng næi bËt lµ sù thèng nhÊt gi÷a c¸i cao c¶
vµ c¸i ®Ñp.
2. V¨n b¶n:
- Hoµn c¶nh s¸ng t¸c: Khi LÝ B¹ch tiÔn M¹nh H¹o
Nhiªn ®i Qu¶ng L¨ng.( M¹nh H¹o Nhiªn lµ thÕ hÖ
nhµ th¬ thuéc ®µn anh LÝ B¹ch - h¬n LB 12 tuæi
nhng hä lµ ®«i b¹n v¨n ch¬ng rÊt th©n thiÕt- LB
rÊt h©m mé vÒ tµi n¨ng, häc vÊn vµ nh©n c¸ch cña
MHN)
Ho¹t ®éng 3: §äc v¨n b¶n ( 7/ )
- ThÓ th¬: ThÊt ng«n tø tuyÖt.
* GV híng dÉn HS ®äc.
II. §äc v¨n b¶n:
* HS ®äc gi¶i nghÜa tõ khã SGK.
1. Giọng đọc: TrÇm buån, thiÕt tha.
* Theo em, mét bµi th¬ tø tuyÖt
2. Gi¶i nghÜa tõ khã: SGK-Tr 143.
thêng cã bè côc nh thÕ nµo?
3. Bè côc: 2 phÇn
* V¨n b¶n tËp trung thÓ hiÖn vÊn ®Ò - Hai c©u ®Çu.
- Hai c©u cuèi.
g×?
4. Chñ ®Ò: Bài thơ thể hiện tình bạn chân thành,
Ho¹t ®éng 4: §äc hiÓu v¨n b¶n
/
thắm thiết của hai nhà thơ lớn thời Thịnh Đường.
(20 )
III. §äc - hiÓu v¨n b¶n:
* GV ®äc diÔn c¶m 2 c©u th¬ ®Çu.
* So s¸nh nguyªn t¸c víi b¶n dÞch 1. Hai c©u ®Çu: C¶nh tiÔn ®a.
th¬?
* So s¸nh nguyªn t¸c víi b¶n dÞch th¬:
C©u 1:
+ Cè nh©n: B¹n tri ©m, tri kØ, ngêi b¹n ®· g¾n bã
th©n thiÕt. Tõ “ b¹n”: chung chung, cha dÞch hÕt
nghÜa.
+ Tõ: tõ biÖt, tõ gi·. Tõ trong b¶n dÞch lµ thuÇn
ViÖt n»m trong cÆp quan hÖ tõ “ tõ...®Õn”
+ B¶n dÞch bá qua ch÷ “ T©y”: n¬i xuÊt ph¸t
C©u 2:
+ Yªn hoa: Hoa khãi, n¬i phån hoa ®« héi-> B¶n
dÞch lµm mÊt nghÜa thø 2.
+ B¶n dÞch bá qua tõ “ tam nguyÖt” ( th¸ng ba) nªn
lµm gi¶m mÊt kh«ng khÝ xu©n trong cuéc ®a tiÔn.
* §äc 2 c©u th¬ ®Çu, em nhËn thÊy
cuéc ®a tiÔn diÔn ra ë ®©u (n¬i ®a
tiÔn, n¬i ®Õn )?
* Em cã nhËn xÐt g× vÒ kh«ng gian
®ã?
* C¶nh ®a tiÔn cßn ®îc diÔn ra
vµo thêi gian nµo?
* Em nhËn xÐt nh thÕ nµo vÒ cuéc
tiÔn ®a nµy?
* T¹i sao nhµ th¬ kh«ng chän mét
bÕn s«ng nh thêng lÖ mµ l¹i chän
lÇu Hoµng H¹c ®Ó ®a tiÔn b¹n?
- Kh«ng gian ®a tiÔn:
+ N¬i ®i: PhÝa t©y lÇu Hoµng H¹c -> câi tiªn
( phÝa t©y theo quan niÖm cña ngêi ph¬ng §«ng:
lµ n¬i cã câi phËt, câi tiªn, - n¬i tho¸t tôc; lµ n¬i cã
vïng ®Êt hoang s¬, bÝ hiÓm, víi nhiÒu nói cao, xa
chØ dµnh riªng cho nh÷ng Èn sÜ tu hµnh – n¬i Èn
chøa nh÷ng t©m hån thanh cao, trong s¹ch.
LÇu Hoµng H¹c: Di chØ thÇn tiªn,th¾ng c¶nh thuéc
huyÖn Vò X¬ng – Hå B¾c TQ, t¬ng truyÒn n¬i
PhÝ V¨n Vi tu luyÖn thµnh tiªn råi cìi h¹c vµng
bay ®i)
+ N¬i ®Õn: D¬ng Ch©u- N¬i phån hoa ®« héi->
cuéc ®êi trÇn tôc.
=> Kh«ng gian chia li réng lín.
- Thêi gian ®a tiÔn: Th¸ng ba mïa hoa khãi (
cuèi mïa xu©n)
- Cè nh©n: b¹n cò, g¾n bã th©n thiÕt tõ l©u.
Tãm l¹i: C¶nh tiÔn ®a thËt thiªng liªng, ®Ñp ®Ï,
l·ng m¹n trong nçi buån thiÕt tha, quyÕn luyÕn cña
con ngêi. ( gîi t©m sù s©u kÝn cña t¸c gi¶: tiÔn b¹n
tõ mét di chØ thÇn tiªn, tõ híng t©y p¬hieeu diªu
tho¸t tôc ®Õn mét n¬i phån hoa ®« héi cña cuéc
®êi trÇn tôc ë híng §«ng-> khao kh¸t ®îc nhËp
thÕ, gióp ®êi nhng «ng vèn a sèng tù do, phãng
kho¸ng, ko chÞu quú gèi tríc cêng quyÒn nªn
thùc tÕ ®· ph¶i nÕm chÞu kh«ng Ýt chua cay).
2. Hai c©u sau: Nçi lßng ngêi ®a tiÔn
* So s¸nh nguyªn t¸c víi b¶n dÞch * So s¸nh nguyªn t¸c víi b¶n dÞch th¬:
th¬?
C©u 3:
+ C« phµm ( nguyªn t¸c): c¸nh buåm lÎ loi, c«
®¬n- dÞch th¬: Bãng buåm-> lµm mÊt s¾c th¸i cña
c¶nh buåm
+ BÝch kh«ng tËn: Mµu xanh bao la, rîn ngîp->
B¶n dÞch th¬ lµm mÊt s¾c mµu ®ã cña ko gian chia
li
-> C©u 3 trong nguyªn t¸c: Bãng c¶nh buåm lÎ loi
xa dÇn, mÊt hót vµo kho¶ng kh«ng xanh biÕc -> gîi
sù dÞch chuyÓn chËm chËm, xa mê dÇn, hót tÇm
m¾t cña c¸nh buåm.
Cßn c©u th¬ dÞch l¹i nªu lªn sù chuyÓn dÞch ®·
hoµn tÊt.
C©u 4: B¶n dÞch ®· thªm ý “ tr«ng theo”. LÝ B¹ch
kh«ng dïng ch÷ tr«ng theo mµ ngêi ®äc vÉn h×nh
dung ®îc qu¸ tr×nh tr«ng theo ®ã.
* Trong nguyªn t¸c h×nh ¶nh c«
phµm vµ bÝch ko tËn cã quan hÖ víi
nhau nh thÕ nµo? Ý nghÜa cña mèi
quan hÖ ®ã?
* Thêi §êng, s«ng Trêng giang lµ
huyÕt n¹ch giao th«ng chÝnh cña
miÒn Nam TQ, h¼n cã nhiÒu thuyÒn
bÌ xu«i ngîc. Nhng trong con
m¾t thi nh©n gi÷a ko gian bao la
- C©u 3:
+ H×nh ¶nh ®èi lËp:
c« phµm
><
bÝch kh«ng tËn
nhá bÐ, c« ®¬n
mªnh m«ng, rîn ngîp
. T« ®Ëm s¾c th¸i c« ®¬n, nhá bÐ cña con thuyÒn.
. Bót ph¸p t¶ c¶nh ngô t×nh: sù c« ®¬n nhá bÐ cña
con ngêi tríc thiªn nhiªn bao la.
+ Sù dÞch chuyÓn chËm chËm xa dÇn, mê dÇn, råi
mÊt hót vµo kho¶ng kh«ng xanh biÕc cña c¸nh
xanh th¼m Êy chØ duy nhÊt h×nh ¶nh
“ c« phµm” cña “ cè nh©n” vµ sù
chuyÓn dÞch cña nã lµ cã ý nghÜa.
§iÒu ®ã cho thÊy t×nh c¶m cña t¸c
gi¶ ®èi víi b¹n nh thÕ nµo?
* Kh«ng gian ®îc gîi ra trong c©u
th¬ cuèi nh thÕ nµo? Gîi cho em
c¶m gi¸c g×? ThÓ hiÖn t©m tr¹ng g×
cña nhµ th¬?
* Em cã nhËn xÐt g× vÒ t×nh b¹n cña
nhµ th¬.( TB s©u s¾c, ch©n thµnh ®iÒu ko thÓ thiÕu ®îc trong ®êi
sèng t×nh c¶m cña con ngêi ).
* Hãy liên hệ với tình bạn tuổi học
trò.
Ho¹t ®éng 5: Tổng kết (2/ )
* Trình bày 1 phút giá trị nội dung
và nghệ thuật của bài thơ?
buåm-> c¸i nh×n dâi theo ®au ®¸u: T×nh c¶m ch©n
thµnh, tha thiÕt cña t¸c gi¶ ®èi víi b¹n.
- C©u 4:
+ H×nh ¶nh dßng Trêng giang ch¶y vµo câi trêi.
. Lµ h×nh ¶nh tëng tîng phi phµm, bay bæng,
l·ng m¹n.
. Gîi ko gian vò trô réng lín, k× vÜ.
-> Con ngêi cµng thªm nhá bÐ, c« ®¬n.( tríc m¾t
nhµ th¬ dßng Trêng giang nh cao dÇn lªn, hßa
nhËp vµo víi trêi xanh. ¸nh m¾t nhµ th¬ ®µnh bÊt
lùc tríc kh«ng gian v« tËn ®· che khuÊt ngêi b¹n
tri ©m…)
+ T©m tr¹ng cña nhµ th¬: Nçi c« ®¬n cµng thªm vêi
vîi, nçi nhí cµng thªm th¨m th¼m.
=> Hai c©u th¬ thÓ hiÖn t×nh b¹n ch©n thµnh, th¾m
thiÕt cña LB.
IV. Tæng kÕt:
1. NghÖ thuËt: Ng«n ng÷ gi¶n dÞ, h×nh ¶nh t¬i
s¸ng, gîi c¶m.
2. Néi dung: TB s©u s¾c, ch©n thµnh cña hai nhµ
th¬ lín thêi ThÞnh §êng.
Ho¹t ®éng 6: Híng dÉn häc tËp ë nhµ ( 2/ )
- N¾m ®îc nh÷ng nÐt c¬ b¶n vÒ t¸c gi¶.
- Häc thuéc lßng b¶n dÞch th¬ vµ n¾m ®îc c¶nh ®a tiÔn vµ t©m tr¹ng cña nhµ
th¬
- ChuÈn bÞ bµi: Thùc hµnh phÐp tu tõ Èn dô vµ ho¸n dô.
C. Rút kinh nghiệm giờ dạy:
2. Bài 2:
Ngµy so¹n:
Ngµy d¹y:
TiÕt 47 .
§äc v¨n
C¶m xóc mïa thu ( Thu hứng )
- §ç PhñA. Môc tiªu bµi häc: Gióp häc sinh:
1. Kiến thức:
- HiÓu ®îc bøc tranh mïa thu hiu h¾t, còng lµ bøc tranh t©m tr¹ng buån lo cña
nhµ th¬ trong c¶nh lo¹n li: Lo cho ®Êt níc, buån nhí quª h¬ng, xãt xa cho
th©n phËn.
- N¾m v÷ng thªm ®Æc ®iÓm th¬ §êng luËt.
2. Kĩ năng: Đọc hiểu thơ Đường theo đặc trưng thể loại.
3. Thái độ: Gi¸o dôc tình yêu quê hương, đất nước và tình cảm nhân đạo.
B. TiÕn tr×nh bµi häc:
1. æn ®Þnh tæ chøc: ( 1/ )
2. KiÓm tra bµi cò: Kiểm tra vở soạn ( 5/ )
3. Bµi míi:
Ho¹t ®éng 1: Khëi ®éng ( 1/ )
Nếu nhà thơ Lí Bạch (đời Đường) thiên về những dòng thơ lãng mạn
bay bổng với những cảnh sắc lung linh mờ ảo thì Đỗ Phủ lại mang duyên nợ
với những dòng thơ hiện thực gắn liền với cuộc sống đời thường của những
con người thuộc tầng lớp dưới của xả hội. Bài thơ “Cảm xúc mùa thu” đã
thể hiện một cách sâu lắng nỗi nhớ quê hương cùng cuộc sống cô đơn của
con người xa xứ.
Hoạt động của GV và HS
Hoạt động 2: Tìm hiểu chung ( 6/ ).
* Đọc tiểu dẫn và cho biết vài nét về tác
giả Đỗ Phủ?
Nội dung cần đạt
I. Tìm hiểu chung:
1. Tác giả:
- Đỗ Phủ ( 712- 770), quª Hµ Nam- Trung
Quèc.
- Cả cuộc đời nghèo khổ, lưu lạc khắp nơi.
Có chí lớn phò vua, giúp nước nhưng không
thành.
* Nội dung chủ yếu trong thơ Đỗ Phủ là
gì?
* Văn bản được sáng tác trong hoàn cảnh
nào?
- Là nhà thơ hiện thực lớn nhất của Trung
Quốc.Được mệnh danh là " Thi Thánh".
- Nội dung thơ Đỗ Phủ: Phong phú, sâu sắc.
Lịch sử bằng thơ chứa chan tình yêu nước và
nhân đạo. Nghệ thuật điêu luyện, giọng thơ
trầm uất.
2. Văn bản:
- Sáng tác khi đất nước kiệt quệ và chiến
tranh loạn lạc. Đỗ Phủ cùng gia đình đi lánh
nạn ở Tứ Xuyên. Năm 766 ở nơi núi non
hiểm trở thuộc Quỳ Châu, xa cách quê hương
đã khơi nguồn cảm hứng cho tác giả viết
chùm thơ thu gồm 8 bài.
- Thu hứng là bài thứ nhất.
/
Hoạt động 3: Đọc văn bản ( 8 ).
II. Đọc văn bản:
* GV hướng dẫn đọc và giải thích từ khó. 1. Giọng đọc:
Trầm hùng ở đoạn đầu, da diết ở đoạn sau.
2. Giải nghĩa từ khó:
(SGK)
3. Thể thơ và bố cục:
- Thể thơ: Thất ngôn bát cú Đường luật.
* Nhận xét thể thơ, bố cục và cho biết
- Bố cục:
chủ đề của bài thơ?
+ 4 câu đầu: Cảnh thu.
+ 4 câu sau: Nỗi lòng của tác giả.
4. Chủ đề:
Bài thơ thể hiện bức tranh thu hùng vĩ
nhưng buồn hiu hắt và tâm trạng buồn nhớ
quê hương của tác giả.
/
III. Đọc hiểu văn bản:
Hoạt động 4. Đọc hiểu văn bản ( 20 )
1. Bốn câu đầu:
* Bốn câu thơ đầu tả cảnh mùa thu ở đâu? - Cảnh mùa thu ở Quỳ Châu, nơi thượng
nguồn sông Trường Giang.
Cảnh hiện ra trước mắt như thế nào?
- Cảnh thiên nhiên dữ dội, hiểm trở, âm u:
+ Những hạt sương rơi trắng xóa làm tiêu
điều cả rừng phong
+ Núi Vu, Kẽm Vu mờ mịt trong sương hiu
quạnh
+ Những đợt sóng tràng giang dữ dội
* Nghệ thuật nào đã được sử dụng ở hai
+ Những đám mây đùn nơi cửa ải xa xôi.
câu thực?
- Sử dụng nghệ thuật đối:
+ Sóng rợn >< Mây đùn.
* Hãy nhận xét về bức tranh thiên nhiên
+ Lưng trời >< Mặt đất.
và tâm trạng của tác giả trong 4 câu thơ
=> Bức tranh thiên nhiên hùng vĩ, hiểm trở
đầu?
trong một không khí hiu hắt, ảm đạm. Tâm
trạng buồn lo của nhà thơ: Xót xa cho bản
thân, buồn nhớ quê hương và lo cho đất
nước.
2. Bốn câu cuối:
* Hai câu thơ 5,6 sử dụng biện pháp nghệ * Câu 5 - 6:
- Sử dụng phép đối ngẫu vừa là cảnh thu
thuật gì?
cũng là tình thu.
- Hình ảnh:
* Hình ảnh" hoa cúc", " con thuyền"
+ "Hoa cúc" -> Mùa thu.
mang ý nghĩa gì?
* Các động từ Lưỡng khai, nhất hệ, cố
viên tâm có ý nghĩa như thế nào ? (Chú ý
bản dịch nghĩa).
* Em có nhận xét gì về cách tả cảnh của
tác giả ?
* Không khí và âm thanh trong sinh hoạt
của người dân như thế nào?
* Không khí và âm thanh ấy có tác động
thế nào đến nỗi lòng người xa quê?
* Em hãy nhận xét về tấm lòng của nhà
thơ thể hiện ở những câu thơ trên?
Hoạt động 5: Tổng kết ( 2/ )
* Nhận xét giá trị tư tưởng, thẩm mỹ của
bài thơ?
* Qua bài thơ em cảm nhận được gì về
tình cảm của bản thân với quê hương
mình?
+ "Con thuyền" -> Cuộc đời nổi trôi, lưu lạc.
=> Hai hình ảnh đó không chỉ tiêu biểu cho
mùa thu mà còn hàm chứa ý nghĩa ẩn dụ,
tượng trưng sâu sắc.
- Các động từ:
+ Lưỡng khai: 2 lần mở - hai năm xa quê.
+ Nhất hệ: một mối ràng buộc duy nhất -quê
hương.
+ Cố viên tâm: tấm lòng nhớ nơi vườn cũ,
quê nhà.
=> Hai câu thơ tình và cảnh đã hoà làm một
với giọng thơ nghe ai oán, bi thương với tâm
trạng buồn, cô đơn nơi đất khách quê người.
* Câu 7 - 8:
- Không khí nhộn nhịp nô nức của mọi người
đang may áo rét trong cảnh gia đình đầm ấm.
- Âm thanh rộn ràng của dao thước và tiếng
chày đập áo chuẩn bị cho mùa đông.
-> Chạnh lòng nhớ tới quê nhà, hoàn cảnh
của mình – một kẻ xa quê không được hưởng
cuộc sống ấm no, hạnh phúc.
=> Từ âm thanh này, tâm trạng nhà thơ
chuyển từ nỗi u buồn bản thân đến nỗi lo âu
thời cuộc, biên giới vẫn chưa yên. Tấm lòng
của tác giả luôn hướng về nhân dân, đất
nước.
IV. Tổng kết:
1. Nghệ thuật:
Kết cấu chặt chẽ, hình ảnh đặc trưng, hình
ảnh ngôn từ nhiều tầng ý nghĩa, giọng điệu và
âm hưởng thơ thể hiện đúng tâm trạng u buồn
2. Nội dung:
Bài thơ thể hiện nỗi buồn riêng thấm thía
và tâm sự chứa chan niềm yêu nước thương
đời của tác giả.
Hoạt động 6: Củng cố và hướng dẫn học bài ( 2/ ).
- Củng cố:
+ Nội dung: Bài thơ tuy không miêu tả trực tiếp tình hình xã hội mà vẫn
chan chứa tình đời và có giá trị hiện thực sâu sắc. Chiến tranh phong kiến
liên miên đã đẩy tác giả vốn là ông quan của triều đình về tận góc trời Tây
nam của đất nước và con người ấy ngày đêm chỉ còn ôm ấp một hy vọng
mong manh được trở về quê cũ. Hẳn đó cũng là ước mơ của bao người dân
nghèo đau khổ đời Đường..
+ Nghệ thuật: Xét riêng về luật thơ: Bài thơ gieo vần bằng, vần gieo ở cuối
câu 1 và cuối tất cả các câu chẵn 2,4,6,8; luật trắc, vì tiếng thứ 2 của câu 1
mang thanh trắc ( lộ). Niêm luậ chặt chẽ theo công thức “ nhị tứ lục phân
minh”, tuy nhiên nghệ thuật đối trong bài thơ thuộc loại khoan đối ( đối
không nghiêm chỉnh lắm) thể hiện ở hai câu luận ( liên 3) “ tùng, cô” cùng
thanh với nhau.
- Hướng dẫn học bài:
+ Học thuộc phần phiên âm, dịch nghĩa và phân tích được bài thơ.
+ Chuẩn bị tiết 48: Đọc thêm- Lầu Hoàng Hạc, Nỗi oán của người
phòng khuê, Khe chim kêu.
C. Rút kinh nghiệm giờ dạy:
II. Kết quả :
1. Làm bài khảo sát 5 phút.
- Câu hỏi: Nội dung và ý nghĩa của hai câu thơ cuối bài Cảm xúc mùa thu của
Đỗ Phủ ?
- Yêu cầu:
+ Không khí nhộn nhịp nô nức của mọi người đang may áo rét trong cảnh gia
đình đầm ấm.
+ Âm thanh rộn ràng của dao thước và tiếng chày đập áo chuẩn bị cho mùa
đông.
-> Chạnh lòng nhớ tới quê nhà, hoàn cảnh của mình – một kẻ xa quê không
được hưởng cuộc sống ấm no, hạnh phúc.
=> Từ âm thanh này, tâm trạng nhà thơ chuyển từ nỗi u buồn bản thân đến nỗi
lo âu thời cuộc, biên giới vẫn chưa yên. Tấm lòng của tác giả luôn hướng về
nhân dân, đất nước.
2. Kết quả ( %).
Giỏi
Khá
TB
Yếu
20%
40%
35%
5%
PHẦN KẾT LUẬN
Thơ Đường không chỉ là thành tựu độc đáo của thơ Trung Quốc mà còn
là thành tựu nổi bật trong nền thơ ca của nhân loại. Đối với Việt Nam thơ
Đường còn có mối quan hệ mật thiết về phương diện đề tài, xây dựng hình ảnh,
cấu tạo tứ thơ hay sử dụng ngôn ngữ … thơ Đường đều đã cung cấp cho các
nhà thơ Việt Nam chất liệu sống động, những gợi ý quý báu. Truyền thống
hiện thực nhân đạo của thơ Đường đã tác động tích cực đến nhiều bài thơ phản
đối chiến tranh, trước hết là của Vương Xương Linh, của Lý Bạch... Trong
Chinh phụ ngâm của Đặng Trần Côn có thể tìm thấy âm vang của Tì bà hành.
Không chỉ trong thơ ca cổ điển Việt nam mà cả trong phong trào thơ mới 1930
– 1945. Nguyễn Du đã tôn Đỗ Phủ là “ bậc thầy thiên cổ của văn chương thiên
cổ ” .
Tóm lại: Muốn giảng dạy thơ Đường phải cảm thụ đúng mà muốn thế
phải hiểu nguyên tắc cảm hứng một chiều và song song với nó phải hiểu thi
pháp mà nhà thơ đã vận dụng để triển khai cảm hứng ấy.
Văn Bàn, ngày 21 tháng 12
năm 2011
Người viết
Bùi Thị Hường
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Sách giáo khoa Ngữ văn 10 tập 1 - Sách giáo viên Ngữ văn 10 tập 1.
Phan Trọng Luận - Tổng chủ biên
2. Thiết kế bài học tác phẩm văn chương.
Phan Trọng Luận- Tổng chủ biên
3. Văn học Trung Quốc - NXB Giáo dục. 1995
Đỗ Bình Trị – Tổng chủ biên
4. Thơ Đỗ Phủ - NXB Giáo dục. 1998
Trần Gia Linh – tuyển chọn và
biên soạn
5. Lý luận văn học.
Phương Lựu - Chủ biên
6. Giảng văn văn học nước ngoài - NXB Giáo dục. 1996
Hoàng Tiến Tựu – Chủ biên
- Xem thêm -