Tài liệu Skkn-giúp học sinh có kỹ năng thực hành – thí nghiệm qua một số bài dạy ở sinh học 6

Sáng kiến kinh nghiệm: ”GIÚP HỌC SINH CÓ KỸ NĂNG THỰC HÀNH – THÍ NGHIỆM QUA MỘT SỐ BÀI DẠY Ở SINH HỌC 6” I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Để đáp ứng với sự bùng nổ thông tin, khoa học phát triển như vũ bão hiện nay thì đòi hỏi ở mỗi người sự năng động sáng tạo, tích cực trong mọi tình huống. Để có thể đào tạo được những con ngừơi như vậy thì nền giáo dục giữ một vai trò vô cùing quan trọng, đặc biệt là ở nước ta, một nước đang trên đà xây dựng công nghiệp hóa-hiện đại hóa. Nhiệm vụ quan trọng nhất của nền giáo dục là làm thế nào để có thể cùng một lúc cung cấp được cho người học lượng thông tin lớn phong phú và để thực hiện được nhiệm vụ này, thì nhà nước cùng với ngành giáo dụckhông ngừng tăng ngân sách cho giáo dục mà đặc biệt là thực hiện cải cách đổi mới chương trình SGK. Song song với việc đổi mới chương trình SGK là sự đổi mới PP dạy học. Với phương hướng đã được chỉ rõ “Đổi mới và hiện đại hóa phương pháp dạy học chuyển từ việc truyền đạt kiến thức thụ động thầy giảng trò ghi, sang hướng dẫn người học chủ động tư duy trong quá trình tiếp cận tri thức. Dạy cho người học phương pháp tự học, tự thu nhận thông tin một cách có hệ thống và có tư duy phân tích tổng hợp. Phát triển được năng lực các nhân, tăng cường tính chủ động, tính tự chủ của học sinh trong quá trình học tập …” Để đạt được những mục tiêu trên thì phương pháp dạy học trong nhóm, phương pháp thực hành có ý nghĩa to lớn trong quá trình giảng dạy chương trình sinh học cấp II – Một bộ môn khoa học thực nghiệm. Đặc biệt, phương pháp thí nghiệm thực hành của học sinh khi nghiên cứu tài liệu mới đóng vai trò rất quan trọng. Vậy “”Giúp học sinh có kỹ năng thực hành – thí nghiệm qua một số bài dạy ở sinh học” là một vần đề mà hầu hết mà các giáo viên, đặc biệt là giáo viên trẻ như tôi rất quan tâm. Saùng kieán kinh nghieäm Trang 1 II. THỰC TRẠNG TRƯỚC KHI THỰC HIỆN CÁC GIẢI PHÁP CỦA ĐỀ TÀI 1. Thuận lợi: o Địa bàn phân bố giáo viên tương đối gần trường nên việc tìm gặp trao đổi tương đối thuận tiện. o Giáo viên có trình độ chuẩn hóa kiến thức, tương đối vững vàng, truyền thụ đầy đủ kiến thức theo yêu cầu SGK, sử dụng phù hợp phương pháp đặc trưng bộ môn. Có tinh thần học hỏi để nâng cao nghiệp vụ tay nghề. Giáo viên đã có nhiều cố gắng để đưa thêm các hình ảnh, ngoài hình ảnh trong sách giáo khoa vào việc minh họa cho tiết dạy. o Một số giáo viên sử dụng thành thạo máy vi tính, sọan giáo án điện tử, sử dụng tranh ảnh, mô hình trên máy thành thục. o Trường đã có trang bị hệ thống đèn chiếu, có phòng thiết bị, tranh ảnh đồ dùng dạy học, máy tính tivi tương đối thuận tiện. 2. Khó khăn: o Các hình ảnh, tranh ảnh, phim ảnh về thí nghiệm hiện nay còn rất hạn chế đối với bộ Môn Sinh 6. o Việc thu thập hình ảnh, phim ảnh về thí nghiệm trên mạng Internet gặp khá nhiều khó khăn vì không phải tất cả các máy vi tính ở trường đều được kết nối mạng Internet. o Mất rất nhiều thời gian để chuẩn bị thí nghiệm cho bài học có thí nghiệm trước 2 đến 3 tuần. o Cơ sở vật chất ở trường còn hạn chế, chưa có vườn sinh học để giúp học sinh làm thí nghiệm thực hành. 3. Số liệu thống kê: Thực trạng tại các lớp về kĩ năng thực hành - thí nghiệm qua một số bài học ở môn sinh học 6 còn rất hạn chế. Qua khảo sát giảng dạy đầu năm học 20062007 của khối 6 tôi nhận thấy kĩ năng thực hành - thí nghiệm của học sinh như sau: Saùng kieán kinh nghieäm Trang 2 HS khối 6 Lớp 6/1 (41 HS) Kết quả khảo sát ban đầu Chưa đạt Đạt 20% 4.2% 75.8% Lớp 6/2 (42 HS) Lớp 6/3 (41 HS) Lớp 6/4 (42HS) 80% 63.2% 68.5% 15.3% 27.3% 25.8% Tốt 4.7% 9.5% 5.7% Ngoài ra, trong tiết học các em rất thụ động, không có hứng thú học tập. Dẫn đến kết quả các bài kiểm tra chưa cao. III. NỘI DUNG ĐỀ TÀI 1. Cơ sở thực tiễn Bộ môn sinh học ở trường THCS có từ lớp 6 đến lớp 9. Một trong những kiến thức quan trọng của bộ môn này là GV phải phát huy kĩ năng thực hành -thí nghiệm của học sinh khi nghiên cứu tài liệu mới đóng vai trò rất quan trọng. Đây là nội dung chính mà đề tài đề cập tới. Thực trạng việc hướng dẫn học sinh thí nghiệm thực hành khi nghiên cứu tài liệu mới theo hướng tích cực hóa hoạt động người học trong chương trình sinh học 6 gặp những khó khăn: - Đồ dùng thí nghiệm chưa đầy đủ. - Đồ dùng thí nghiệm lâu năm nên đã xuống cấp. - Mất nhiều thời gian chuẩn bị. - Chuẩn bị cho một tiết lên lớp tốn kém (phim trong, phiếu học tập, mẫu vật,…) - Theo đặc trưng bộ môn, sự chuẩn bị do học sinh tự làm ở nhà, giáo viên không thể theo sát nên nhiều mẫu vật chuẩn bị chưa đạt yêu cầu. - Số lượng học sinh trong lớp đông, học lực không đồng đều. - Tiến hành thí nghiệm, quan sát, phân tích, tổng hợp để tìm ra kiến thức là vấn đề rất mới mẻ đối với các học sinh lớp 6. - Thao tác thí nghiệm chưa linh hoạt nên rất mất thời gian. Saùng kieán kinh nghieäm Trang 3 Qua phương pháp trò chuyện trao đổi với đồng nghiệp để có những kinh nghiệm hướng dẫn học sinh tiến hành thí nghiệm đạt hiệu quả cao, tôi thu được kết quả sau:  Tổ chức hoạt động của học sinh, phân công hợp lí  Kết hợp hợp lí các phương tiện dạy học.  Chuẩn bị và hướng dẫn học sinh chuẩn bị trước khi lên lớp là yếu tố quyết định thành công thí nghiệm học sinh và tiết học.  Kết hợp khéo léo, linh hoạt các phương pháp dạy học trong quá trình hướng dẫn học sinh thí nghiệm sẽ đạt hiệu quả cao, kích thích hoạt động của học sinh 2. Nội dung, biện pháp thực hiện: Từ thực trạng cần thiết phải có sự đổi mới trong phương pháp dạy – học để phát huy tính tích cực của người học. Với kinh nghiệm giảng dạy của bản thân, qua học tập, trao đổi với đồng nghiệp tôi đưa ra một số ý kiến trong giảng dạy sinh học 6 có sử dụng thí nghiệm thực hành mà cụ thể là hướng dẫn học sinh tiến hành thí nghiệm khi nghiên cứu tài liệu mới đạt hiệu quả cao. Qua nghiên cứu tôi nhận thấy: để hướng dẫn học sinh thí nghiệm thực hành khi nghiên cứu tài liệu mới đạt hiệu quả cao, giáo viên cần phải năng động, sáng tạo trong quá trình giảng dạy đồng thời phát huy hoạt động của học sinh một cách tích cực nhất. Cụ thể là: - Giáo viên linh hoạt trong phương pháp dạy và học, trong chuẩn bị phương tiện và bố trí thí nghiệm. - Học sinh nắm bắt được mục đích thí nghiệm  nhóm học sinh làm thí nghiệm  quan sát hiện tượng  giải thích hiện tượng  rút ra kết luận. 2.1. Về việc chuẩn bị bài lên lớp: Tất cả giáo viên đều cho rằng đây là khâu rất quan trọng, quyết định tiết học có thành công hay không. Thành công ở mức độ nào, đặc biệt là đối với tiết học có tiến hành thí nghiệm học sinh: Saùng kieán kinh nghieäm Trang 4 - Chuẩn bị đồ dùng dạy học: giáo viên cần chuẩn bị thật đầy đủ các dụng cụ thí nghiệm, mẫu vật thí nghiệm, hóa chất thí nghiệm. Nhất là giáo viên cần phải tiến hành thí nghiệm trước, đối với thí nghiệm khó cần thực hiện nhiều lần. Bên cạnh đó tìm ra những nguyên nhân dẫn đến thí nghiệm không thành công để tìm biện pháp khắc phuc. Ví dụ: thí nghiệm về sự vận chuyển nước và muối khoáng hòa tan ở bài “ Vận chuyển các chất trong thân”, để thí nghiệm thành công cần chú ý các bước sau:  Cắt cành hoa ở trên cây xuống hoặc hoa mua đã bị ngâm nước cần để ráo nơi thóang.  Cắt ngắn cành mang hoa làm giảm khoảng cách vận chuyển.  Cắt cuống hoa trong nước để bọt khí không làm tắt mạch dẫn.  Chọn mực đỏ, nên lọc cặn.  Nên làm trước giờ học ít nhất 60 phút, để thí nghiệm nơi có nắng. - Bên cạnh đó giáo viên cần chuẩn bị các câu hỏi gợi mở để học sinh cần phát hiện vấn đề cần giải quyết. Ví dụ: trong bài “Quang Hợp” giáo viên đặt câu hỏi: Chất gì tác dụng với dung dịch iot thì bị nhuộm màu xanh tím? Từ đó học sinh xác định phần là chế tạo ra tinh bột rồi rút ra kết luận lá chỉ chế tạo ra tinh bột khi có ánh sáng. - Ngoài ra, còn sử dụng phiếu học tập để học sinh ghi kết quả thí nghiệm từ đó rút ra bản chất hiện tượng. Ví dụ: phiếu học tập. Nhóm cây Kích thước Trước khi ngắt ngọn Sau khi ngắt ngọn Ngắt ngọn Không ngắt ngọn - Hướng dẫn học sinh chuẩn bi là khâu không thể thiếu trước mỗi bài dạy có thí nghiệm học sinh: thông báo mục tiêu của tiết học sắp tới, yêu cầu học sinh nghiên cứu trước bài mới, nghiên cứu kĩ các thao tác thí nghiệm, chuẩn bị các mẫu vật (cây trồng), thực hiện đúng các thao tác thí nghiệm làm trước ở nhà. Như vậy tiết Saùng kieán kinh nghieäm Trang 5 học sẽ bớt đi thời gian hướng dẫn thí nghiệm, học sinh chủ động hơn trong hoạt động học tập, có trách nhiệm với việc tìm tòi kiến thức, kích thích các em khám phá vấn đề cần giải quyết. 2.2. Xác định phương pháp dạy học: - Để hướng dẫn học sinh làm thí nghiệm thành công và đạt hiệu quả trong tiết học thì xác định phương pháp dạy, sự phối hợp khéo léo, linh hoạt các phương pháp dạy học đóng vai trò quan trọng quyết định một nửa thành công tiết dạy. - Phương pháp phải phù hợp, vận dụng linh hoạt, khéo léo các phương pháp sao cho phát huy được tính tích cực, chủ động tư duy, phát triển năng lực cá nhân ở mức độ cao nhất trong việc tìm ra kiến thức. Ví dụ: Khi dạy bài “Quang hợp” trong thí nghiệm “xác định chất lá chế tạo được khi có ánh sáng” - Bước đầu: Sử dụng phương pháp đàm thoại: hỏi đáp tái hiện kiến thức về chất dinh dưỡng chủ yếu trong củ khoai tây là chất bột: - Bước 2: Sử dụng phương pháp biểu diễn thí nghiệm: Iốt tác dụng với tinh bột  học sinh quan sát hiện tượng đổi màu của tinh bột. - Bước 3: Kết hợp phương pháp biểu diễn thí nghiệm với phương pháp thí nghiệm thực hành để hướng dẫn học sinh tiến hành thí nghiệm - Bước 4: Sử dụng phương pháp quan sát với phương pháp thảo luận theo nhóm nhỏ để giải thích hiện tượng và rút ra kết luận. 2.3. Về tổ chức Dạy – Học Với các tiết học có thí nghiệm học sinh thì ngay đầu tiết học giáo viên phải kiểm tra sự chuẩn bị của học sinh về: Mẫu vật thí nghiệm, mục đích thí nghiệm, các bước thí nghiệm, chú ý các thao tác an toàn thí nghiệm. - Phát dụng cụ thí nghiệm và phân công các nhóm làm thí nghiệm - Chú ý mỗi nhóm chỉ có số lượng học sinh từ 4 đến 6 em, phân đều học sinh khá giỏi ở các nhóm, chọn các nhóm trưởng năng động tích cực. Saùng kieán kinh nghieäm Trang 6 - Đối với các bài tiến hành thí nghiệm trước ở nhà thì các nhóm báo cáo kết quả. - Quan sát kết quả đối chứng của giáo viên. - Thảo luận nhóm nhỏ. - Giáo viên luôn đặt ra các tình huống có vấn đề để học sinh tự phát hiện và giải quyết. 2.4. Kết hợp các phương tiện dạy học khác: - Thường nhất là sử dụng kết hợp với đèn chiếu, phim trong, các tranh phóng lớn, phiếu học tập,… Ví dụ: Bài những điều kiện cho hạt nảy mầm. Về chuẩn bị: Giáo viên làm thí nghiệm trước để đối chứng với thí nghiệm học sinh. Phiếu học tập STT Cốc 1 Cốc 2 Cốc 3 Cốc 4 Điều kiện thí nghiệm Kết quả thí nghiệm 10 hạt đỗ để khô 10 hạt đỗ ngâm ngập nước 10 hạt đỗ để trên bông ẩm 10 hạt đỗ xấu để trên Cốc 5 bông ẩm 10 hạt đỗ xấu để trên bông ẩm tủ đá Hệ thống câu hỏi: Đèn chiếu, phim trong phiếu học tập trên Học sinh: Mỗi nhóm chuẩn bị 5 cốc thủy tinh, số hạt đỗ tốt, một số hạt đỗ xấu, bông, thùng đá. IV. KẾT LUẬN – KIẾN NGHỊ: 1. Kết luận: Từ kết quả nghiên cứu trên tôi rút ra một số kết luận sau: - Phương pháp dạy học mới chính là quá trình giải quyết mâu thuẩn giữa yêu cầu đào tạo con người Việt Nam mới với phương pháp dạy học theo kiểu thuyết trình tràn lan, từ đó nâng cao chất lượng đào tạo về mọi mặt. Trong đó hương dẫn Saùng kieán kinh nghieäm Trang 7 học sinh tiến hành thí nghiệm đạt hiệu quà trong nghiên cứu tài liệu mới là phương pháp quan trọng. - Tuy nhiên với khó khăn hiện thời về phương tiện, thiết bị dạy học sẽ làm cho tiến trình thí nghiệm chưa đạt hiệu quả tốt. - Số lượng học sinh trong một lớp không quá đông để giáo viên có thể bao quát lớp dễ dàng. - Thời gian tiết học cũng là vấn đề mà giáo viên quan tâm đặc biệt. - Bên cạnh đó cũng có những thuận lợi như: Học sinh hứng thú, tích cực trong quá trình chuẩn bị và tiến hành thí nghiệm từ đó phát huy được tính tích cực hoạt động nhận thức của học sinh. 2. Kiến nghị: - Nhà nước cần đầu tư hơn nữa về cơ sở vật chất và các phương tiện dạy học cho các trường. - Giáo viên cần quan tâm hơn nữa đến việc chuẩn bị bài khi lên lớp. - Cần phải có kế hoạch hướng dẫn học sinh chuẩn bị bài chu đáo trước khi đến lớp. - Có lớp tập huấn về giảng dạy giáo án điện tử về đặc trưng của từng bộ môn. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Tài liệu hướng dẫn tiến hành thí nghiệm thực hành sinh học 6 – Trường CĐSP Đồng Nai 2. Giáo trình Phương pháp giảng dạy sinh học ở trường THCS – NXB Giáo dục 2006. Saùng kieán kinh nghieäm Trang 8 3. “ Đổi mới phương pháp dạy học – Những khó khăn và giải pháp” Tác giả Đinh Xuân Khoa (Trường Đại học Vinh). 4. Tạp chí giáo dục số 48. 5. Sách giáo khoa, Sách giáo viên, Sách thiết kế Sinh học 6 – NXB Giáo dục. Hưng Lộc, ngày 15 tháng 10 năm 2008 NGƯỜI THỰC HIỆN Lê Thị Tây Phụng Saùng kieán kinh nghieäm Trang 9 MỤC LỤC A. MỞ ĐẦU..............................................................................................Trang 1 I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI.................................................................................... II. THỰC TRẠNG TRƯỚC KHI THỰC HIỆN CÁC GIẢI PHÁP CỦA ĐỀ TÀI....................................................................................................................... 1. Thuận lợi.......................................................................................................... 2. Khó khăn.......................................................................................................... 3. Số liệu thống kê............................................................................................... B. NỘI DUNG ĐỀ TÀI....................................................................................... I. TỔNG QUAN.................................................................................................. II. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU............................................................................. C. KẾT LUẬN – KIẾN NGHỊ............................................................................ Saùng kieán kinh nghieäm Trang 10 Saùng kieán kinh nghieäm Trang 11