Tài liệu Skkn nâng cao hiệu quả đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong dạy học các môn học

PHẦN I MỞ ĐẦU 1. Đặt vấn đề Lịch sử của sự nghiệp giáo dục ở mỗi quốc gia cho thấy, mục tiêu giáo dục thường được thay đổi theo từng giai đoạn phát triển. Ở nước ta nền giáo dục thời đại Hồ Chí Minh với mục tiêu xuyên suốt là giáo dục toàn diện, chú trọng bốn mặt: trí, đức, thể, mĩ nhằm đào tạo những người lao động mới có khả năng xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa; Trong thời kỳ đất nước tiến hành công nghiệp hóa-hiện đại hóa và hội nhập quốc tế với nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, mục tiêu giáo dục đã được cụ thể hóa và bổ sung cho phù hợp với yêu cầu của tình hình mới. Điều đáng chú ý là mục tiêu giáo dục ngày nay ở nước ta cũng như các nước trên thế giới không chỉ trang bị cho học sinh những kiến thức, kỹ năng đã có của nhân loại, mà điều được chú trọng nhất vẫn là việc tạo cho người học biết vận dụng kiến thức, kỹ năng vào cuộc sống, đặc biệt quan tâm đến phát triển năng lực sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề phù hợp với hoàn cảnh. Việc thay đổi mục tiêu giáo dục cần phải có những phương pháp dạy học phù hợp để đạt được mục tiêu đó; Soi dọi với việc thực hiện mục tiêu “Tập trung phát triển trí tuê, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công dân; phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện; chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn cho học sinh; phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời …” và nhiệm vụ “Đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ mục tiêu, phương pháp dạy và học theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất và năng lực của người học” theo tinh thần Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04 tháng 11 năm 2013 của Nghị quyết hội nghị Trung ương 8 (Khóa XI) của Ban chấp hành Trung ương Đảng “Về đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế”. Trong những năm học qua, bằng việc đổi mới tích cực trong công tác lãnh đạo, chỉ đạo và tổ chức thực hiện việc đổi mới phương pháp dạy học để nâng cao hiệu quả thực hiện mục tiêu phát triển năng lực và phẩm chất học sinh thông qua giảng dạy các môn học ở Trường trung học cơ sở Đa Lộc đã đạt được một số kết quả tích cực, song cũng còn bộc lộ một số tồn tại, hạn chế. 1.1. Những kết quả đạt được: Thứ nhất: đội ngũ giáo viên giảng dạy nhà trường nắm khá vững phương pháp luận về dạy học tích cực, về lựa chọn và tích hợp các phương pháp dạy học tích cực một cách hợp lý cho giảng dạy từng loại hình kiến thức ở từng môn học, nhiều đồng chí đã rèn được những kỹ năng khá thuần thục việc lựa chọn và tích hợp các phương pháp dạy học tích cực trong thực tiễn giảng dạy của mình để phát huy tính tích cực, 1 chủ động, độc lập và sáng tạo của của học sinh trong giảng dạy; Thứ hai: đội ngũ giáo viên giảng dạy nhà trường nhiều đồng chí có những kinh nghiệm khá thuần thục trong việc lựa chọn và tích hợp các phương pháp dạy học tích cực để thiết kế, tổ chức và điều khiển thực hiện hoạt động nhận thức cho học sinh trong giảng dạy theo hướng học sinh tự học, tự nhận thức các tri thức một cách chủ động, tích cực dưới sự hướng dẫn, chỉ đạo của giáo viên cho thực hiện mục tiêu dạy học và giáo dục; Thứ ba: đội ngũ giáo viên giảng dạy nhà trường nắm khá vững về phương pháp luận và khá thuần thục trong sử dụng các kỹ thuật dạy học tích cực như: kỹ thuật khăn trải bàn, kỹ thuật bàn tay lăn bột, kỹ thuật sơ đồ tư duy trong giảng dạy...; Thứ tư: trong giảng dạy các môn học, đội ngũ giáo viên giảng dạy nhà trường đã có sự coi trọng việc tích hợp giáo dục về lý tưởng, hòa bão; đạo đức, lối sống; về quyền và bổn phận công dân; về khát vọng vươn lên và cống hiến; về truyền thống lich sử; về tình yêu quê hương, đất nước, con người; về ý thức bảo vệ chủ quyền lãnh thổ, chủ quyền Biển, đảo; về bảo vệ môi trường và đa dạng sinh học; về hướng nghiệp cho học sinh ... thông qua giảng dạy các môn học bằng các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực; Thứ năm: việc khai thác, sử dụng đồ dùng và thiết bị dạy học như nguồn thông tin cho quá trình hoạt động nhận thức chủ động, độc lập, tích cực và sáng tạo của học sinh trong các phương pháp dạy học, kỹ thuật dạy học tích cực của giáo viên, khi giảng dạy tri thức mới và việc việc khai thác, ứng dụng CNTT vào giảng dạy được giáo viên coi trọng; 1.2. Những tồn tại, hạn chế: Thứ nhất: phương pháp luận và kỹ năng khai thác động lực bản thân và phát huy năng lực tiềm ẩn trong con người học sinh để phát triển năng lực và phẩm chất của chính các em, chưa được coi trọng đúng mức; chưa thực sự coi trọng lợi ích, nhu cầu của học sinh; việc đảm bảo tạo điều kiện cho các em thích ứng với nhu cầu xã hội chưa được giáo viên quan tâm đúng mức trong dạy học và giáo dục; Thứ hai: việc lựa chọn và tích hợp các phương pháp dạy học tích cực để thiết kế, tổ chức, định hướng hoạt động nhận thức cho học sinh của giáo viên còn mang nặng tính áp đặt theo ý tưởng chủ quan của giáo viên, của kiểu dạy học hướng tới nội dung; chưa có sự chuyển thiết kế, tổ chức, định hướng hoạt động nhận thức cho học sinh trong giảng dạy theo hướng học sinh tự học, tự nhận thức, tự khám phá, tự tìm tòi các tri thức một cách chủ động, tích cực dưới sự định hướng của giáo viên của kiểu dạy học hướng tới sự phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh; Thứ ba: phương pháp dạy học theo chủ đề tích hợp của đội ngũ Nhà giáo trong dạy học và giáo dục còn yếu cả về phương pháp luận và kỹ năng; Thứ tư: phương pháp dạy học trong các hình thức tổ chức dạy học ngoài giờ như: hình thức học tập trải nghiệm, hình thức học tập tự nghiên cứu khoa học, hình 2 thức học tập tham gia các sân chơi trên mạng Intenet do Bộ GD&&ĐT tổ chức ... chưa đáp ứng được yêu cầu gắn kết một cách hiệu quả với hình thức tổ chức dạy học chính khóa và mục tiêu phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh; Thứ năm: việc tích hợp giáo dục thông qua giảng dạy các môn học còn mang nặng tính áp đặt theo ý chủ quan của giáo viên. Do vậy hiệu quả đạt được chưa tương xứng với tiềm năng, thế mạnh của nhà trường; Thứ sáu: việc khai thác nguồn lực từ các môi trường bên ngoài nhà trường như các trường đại học, cao đẳng; cơ sở nghiên cứu; di tích lịch sử, di sản văn hóa; các nguồn lực trên máy tính và mạng Internet... phục vụ cho nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh hiệu quả còn thấp. 1.3. Nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế: Có thể khẳng định. Những tồn tại, hạn chế trên đều xuất phát từ những nguyên nhân cơ bản sau: công tác quản lý giáo dục của lãnh đạo nhà trường, nhận thức và năng lực của đội ngũ Nhà giáo về thực hiện việc đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh trong giảng dạy các môn học còn hạn chế; nội dung chương trình giảng dạy còn nặng về trang bị tri thức; chưa có sự gắn kết đồng bộ giữa các hình thức tổ chức dạy học; nội dung tổ chức các hoạt động học tập và giáo dục trải nghiệm còn chưa được coi trọng đúng mức. Nhận thức đúng đắn tầm quan trọng của vấn đề. Từ năm học 2014-2015 đến năm học 2015-2016 với cương vị Hiệu trưởng nhà trường, tôi mạnh dạn nghiên cứu đề tài: Nâng cao hiệu quả đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh trong giảng dạy các môn học. Bước đầu đã thu được những kết quả tích cực. 1.4. Ý nghĩa, tác dụng của các biện pháp của đề tài mang lại: - Giúp cho công tác quản lý giáo dục nhà trường có được kinh nghiệm, kỹ năng, phương pháp trong lãnh đạo, chỉ đạo, tổ chức thực hiện và bồi dưỡng đội ngũ Nhà giáo để không ngừng nâng cao hiệu quả việc đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh trong giảng dạy các môn học; - Giúp cho đội ngũ Nhà giáo nhà trường có được những nhận thức đúng về phương pháp luận, tích cực có sự tìm tòi, sáng tạo trong thực tiễn giảng dạy và giáo dục để không ngừng nâng cao hiệu quả việc đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh trong giảng dạy môn học mà mình đảm trách. Từ đó hình thành trong đội ngũ Nhà giáo nhà trường kiểu dạy học hướng tới sự phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh, thay cho kiểu dạy học hướng tới nội dung đã có; - Giúp cho học sinh nhà trường có sự đổi mới tích cực trong cách học theo hướng chuyển từ cách học đặt trọng tâm vào ghi nhớ tri thức và vận dụng tri thức theo yêu cầu của Nhà giáo, sang cách học đặt trọng tâm vào việc sử dụng tri thức để 3 giải quyết những vấn đề của thực tiễn đòi hỏi và bầy tỏ chính kiến. Trong những năm học qua, toàn ngành cũng như mỗi nhà trường đã có sự đầu tư nghiên cứu và tổ chức thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh trong giảng dạy các môn học khá tích cực. Song vấn đề này đến nay vẫn còn đang là vấn đề thời sự, đòi các nhà trường, mỗi nhà quản lý giáo dục, từng Nhà giáo phải tiếp tục có những nghiên cứu trong thực tiễn giáo dục để trao đổi cho nhau những kinh nghiệm hay và bổ ích, để cùng nhau thực hiện tốt thiên chức được Đảng, Nhà nước và nhân dân giao phó. Đề tài của tôi qua thực tiễn hai năm học thực nghiệm tại Trường trung học cơ sở Đa Lộc, xã Đa Lộc, huyện Ân Thi, tỉnh Hưng Yên, bước đầu đã thu được những kết quả tích cực. Xin trân trọng trình bầy để đồng chí, đồng nghiệp tham khảo. 1.5. Phạm vi nghiên cứu của đề tài: Đề tài tập trung vào xây dựng và tổ chức thực hiện các biện pháp lãnh đạo, chỉ đạo thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh trong giảng dạy các môn học tại nhà trường, đáp ứng mục tiêu đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo trong hiện tại và tương lai của sự nghiệp giáo dục. 2. Phương pháp tiến hành. 2.1. Cơ sở lý luận: Khi xây dựng các biện pháp thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong giảng dạy các môn học. Nhất thiết các nhà trường, từng quản lý giáo dục, mỗi Nhà giáo phải căn cứ vào những cơ sở pháp lý, cơ sở phương pháp luận của giáo dục học và phương pháp dạy học, làm cơ sở khoa học cho việc xây dựng các biện pháp. 2.1.1. Cơ sở pháp lý cho việc triển khai thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong giảng dạy các môn học: - Theo Luật giáo dục số: 38/2005/QH11, Điều 28 ghi rõ: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm; rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”; - Theo Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04 tháng 11 năm 2013 của Nghị quyết hội nghị Trung ương 8 (Khóa XI) của Ban chấp hành Trung ương Đảng “ Về đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế ” với định hướng then chốt là: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ 4 máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học.” - Theo Nghị quyết số 44/NQ-CP ngày 09/06/2014 của Chính phủ, ban hành chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04/11/2013 Hội nghị lần thứ 8 Ban chấp hành Trung ương (Khóa XI) chỉ rõ yêu cầu đổi mới chương trình, phương pháp dạy và học là: “Triển khai đổi mới chương trình giáo dục theo hướng tinh giảm, hiện đại, thiết thực; phát triển năng lực và phẩm chất người học; chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống; nâng cao năng lực ngoại ngữ, tin học; rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; phát riển khả năng sáng tạo và ý thức tự học” - Theo Quyết định số 2653/QĐ-BGDĐT ngày 25/07/2014 của Bộ trưởng Bộ GD&ĐT ban hành kế hoạch hành động của ngành giáo dục triển khai chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04/11/2013 Hội nghị lần thứ 8 Ban chấp hành Trung ương (Khóa XI) đã chỉ rõ mục tiêu, nội dung đổi mới hình thức, phương pháp dạy và học là: “Chỉ đạo các cơ sở giáo dục và đào tạo đẩy mạnh đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực cá nhân của người học, áp dụng các phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực, chú trọng rèn luyện phương pháp tự học; tăng cường các hoạt động xã hội, nghiên cứu khoa học và vận dụng kiến thức vào thực tế.”; - Theo Chương trình hành động số 30-CTr/TU ngày 20/03/2014 của Tỉnh ủy Hưng Yên thực hiện Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04/11/2013 Hội nghị lần thứ 8 Ban chấp hành Trung ương (Khóa XI); Kế hoạch số 63/KH-UBND ngày 19/05/2014 của UBND tỉnh Hưng Yên. Thực hiện Chương trình hành động của Tỉnh ủy về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường đinh hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. đã chỉ rõ mục tiêu, nội dung đổi mới phương pháp dạy học là: “Đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy học theo hướng hiện đại, lấy người học là chủ thể trung tâm của quá trình giáo dục, nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ kiến thức áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách tư duy, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực; chuyển từ hình thức học chủ yếu trên lớp sang tổ chức các hình thức học tập đa dạng, tăng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn, mang lại hiệu quả thiết thực.”. Những định hướng của các văn bản pháp lý về mục tiêu, nội dung cho việc triển khai thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển 5 năng lực và phẩm chất học sinh trong giảng dạy các môn học nêu trên, là phương pháp luận quan trọng cho việc xây dựng kế hoạch, nội dung, biện pháp và tổ chức thực hiện trong công tác quản lý, lãnh đạo, chỉ đạo thực hiện nhiệm vụ trên cho toàn ngành nói chung và mỗi nhà trường nói riêng. 2.1.2. Phương pháp luận cho xây dựng các biện pháp thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong giảng dạy các môn học: Phải xây dựng các biện pháp thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong giảng dạy các môn học của nhà trường, dựa trên những quan điểm cơ bản sau đây của giáo dục học và phương pháp dạy học: b.1. Theo quan điểm của giáo dục học: b.1.1. Khai thác những đặc điểm tâm sinh lý của học sinh trung học cơ sở trong xây dựng các biện pháp thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong giảng dạy các môn học: - Lên đến bậc học trung học cơ sở hoàn cảnh và hoạt động trong nhà trường có sự thay đổi khá nhiều so với bậc tiểu học, kinh nghiệm thực tế của cá nhân trong giao tiếp cũng như các quan hệ trở lên phong phú hơn, vì vậy làm nảy sinh trong các em những nguyện vọng có được vị trí mới trong quan hệ đối với người lớn, có tính tự lập cao hơn, có sự tự do trong hành động cao hơn ... Mặc dầu những đòi hỏi đó lại vượt lên trước so với kinh nghiệm sống và khả năng thực hiện tính tự lập của chính các em. Do vậy trong thiên chức thiết kế, tổ chức các hoạt động dạy học và giáo dục nhằm đạt đến mục tiêu giáo dục. Nhà giáo, Nhà quản lý giáo dục trong vai trò của mình, vừa phải giới hạn các ý muốn tự lập, vừa phải thường xuyên phát hiện ở các em những nhu cầu muốn trở thành người lớn, thu hút các em vào các hoạt động thích hợp, có lợi cho sự phát triển cá nhân trong mối quan hệ với phát triển xã hội; - Ưu điểm lớn của lứa tuổi học sinh trung học cơ sở là: sẵn sàng đối mặt với mọi hoạt động học tập để thể hiện mình đã trở thành người lớn, các em hay bị cuốn hút vào các hình thức hoạt động tự lập trên lớp, vào tài liệu học tập có mức độ phức tạp nhất định, vào khả năng tự xây dựng hoạt động nhận thức cho mình. Nhưng điều hạn chế của lứa tuổi các em ở chỗ: các em chưa biết cách thể hiện sự sẵn sàng đó, chưa nắm được phương thức thực hiện các hình thức học tập mới. Do vậy trong thiên chức thiết kế, tổ chức, định hướng các hoạt động dạy học và giáo dục, nhằm đạt đến mục tiêu giáo dục, Nhà giáo, Nhà quản lý giáo dục trong vai trò của mình phải dạy cho các em những phương thức đó mà không làm giảm sút hứng thú của các em (đây là nhiệm vụ rất quan trọng nhưng rất khó khăn, đòi hỏi phải có sự linh hoạt và sáng tạo cao của Nhà giáo, Nhà quản lý giáo dục); - Ở lứa tuổi các em, các nguyện vọng đang được phát triển mạnh mẽ đối với tính tự lập và tính người lớn, sẽ làm cho các em không thỏa mãn, dẫn đến giảm sút hứng 6 thú trong tham gia các hoạt động học tập và giáo dục. Nếu Nhà giáo, Nhà quản lý giáo dục trong vai trò của mình không biết sử dụng một cách hợp lý những phương pháp dạy học và giáo dục phát huy được tính tích cực và chủ động của các em; - Các em luôn có ý thức chờ đợi những hình thức tổ chức tìm hiểu mới đối với bài học mới, mà ở đó tính tích cực, tính hoạt động (động não) của tư duy và tính tự lập của các em được thể hiện, các khả năng trí tuệ được khêu gợi, yêu cầu tự suy ngãm và tự khái quát hóa tài liệu được thể hiện cao. Phong cách tự tìm hiểu, tự suy ngẫm, thái độ tò mò khoa học ... Đây là đặc điểm đáng chú ý mà Nhà giáo, Nhà quản lý giáo dục trong vai trò của mình cần biết để khai thác, sử dụng và phát huy một cách thích hợp trong thiết kế, tổ chức, định hướng các hoạt động dạy học và giáo dục cho thực hiện mục tiêu giáo dục; - Ở lứa tuổi học sinh bậc trung học cơ sở việc tìm kiếm, lĩnh hội độc lập các tri thức ở bên ngoài nhà trường (qua sách, báo, các phương tiện thông tin và truyền thông và thực tiễn tự nhiên, xã hội) được thực hiện một cách có ý thức hơn, với nội dung đa dạng hơn so với học sinh cùng trang lứa cách đây vài thập kỷ. Nhìn chung học sinh hiện nay có phần tự tin hơn, linh hoạt hơn, có nhiều thông tin đa dạng hơn và thực tế hơn. Càng về cuối bậc học, các em càng có sự nhận thức đầy đủ hơn về các hành động học tập của mình, về tính nhất quán của các hành động đó trong tổng thể hoạt động học tập, về việc lập kế hoạch cho các hành động đó và cuối cùng là việc thực hiện kế hoạch ấy. Đây là đặc điểm mà Nhà giáo, Nhà quản lý giáo dục trong vai trò của mình, cần khai thác, sử dụng trong xây dựng các biện pháp thực hiện mục tiêu giáo dục đề ra bằng các phương pháp dạy học cho các hình thức tổ chức dạy học tích cực trong giảng dạy các môn học. Có thể khẳng định, ở lứa tuổi học sinh bậc trung học cơ sở, đã có những điều kiện khá thuận lợi cho sự hình thành khả năng hướng đích, khả năng tự điều chỉnh trong hoạt động học tập, cho việc phát huy tính tích cực và sẵn sàng tham gia vào các hoạt động khác nhau qua giao tiếp và hợp tác với bạn bè, nhằm thỏa mãn một trong các nguyện vọng là muốn có các hình thức học tập mang tính chất “người lớn”. Nhà giáo, Nhà quản lý giáo dục trong vai trò của mình, biết khai thác, sử dụng một cách hợp lý các đặc điểm trên cho thiên chức giáo dục của mình, sẽ góp phần không nhỏ vào nâng cao hiệu quả thực hiện thiên chức dạy học và giáo dục thế hệ trẻ được giao. b.1.2. Vận dụng quan điểm “Dạy học và giáo dục lấy học sinh làm trung tâm” trong xây dựng các biện pháp thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong giảng dạy các môn học: Xét về mặt giáo dục, về tính nhân văn, tư tưởng giáo dục “lấy người học làm trung tâm” hiện đang được thể hiện trong các xu hướng giáo dục trên thế giới nói chung và nền giáo dục nước ta nói riêng, với những yếu tố tích cực và tiến bộ. Nếu đặt vấn đề “Dạy học và giáo dục lấy học sinh làm trung tâm” trong quá trình giáo dục, thì điểm xuất phát phải là từ hoạt động học mà xác định hoạt động dạy học. Như 7 vậy yêu cầu học tích cực được đặt ra trước khi xác định dạy học tích cực, theo nghĩa dạy học để học sinh học tích cực. Để thực hiện quan điểm giáo dục trên, Nhà giáo, Nhà quản lý giáo dục trong chức trách của mình, cần giải quyết tốt các vấn đề sau: * Thứ nhất: Nhà giáo, Nhà quản lý giáo dục phải hiểu để khai thác, sử dụng hợp lý những yếu tố tạo lên sự học tập tích cực và sáng tạo của học sinh, cho thiết kế, tổ chức, định hướng hoạt động nhận thức, rèn kỹ năng vận dụng và thực hiện các chức năng giáo dục khác cho các em. Hứng thú nhận thức là yếu tố tạo nên tính tích cực nhận thức vì: hứng thú nhận thức của con người gắn bó chặt chẽ với nhu cầu, với động cơ, là yếu tố hình thành lên tính tự giác, có ý nghĩa quan trọng trong sự phát triển toàn diện và sự hình thành nhân cách của mỗi con người. Hứng thú và tự giác là hai yếu tố tâm lý đảm bảo tính tích cực, độc lập và sáng tạo trong học tập. Ngược lại phong cách học tích cực, độc lập và sáng tạo sẽ làm phát triển hứng thú và tự giác. Theo nhà lý luận, nhà giáo dục học j.Brunô: Hứng thú nhận thức chỉ được hình thành qua việc tổ chức học tập như những hành động khám phá. Một niềm hứng thú thực sự được biểu hiện ở ở sự bền bỉ, kiên trì và sáng tạo trong việc hoàn thành các công tác độc lập dài hơi. Qua thực nghiệm của các nhà lý luận, nhà giáo dục giáo dục, cũng như thực tiễn dạy học và giáo dục tại các trường học phổ thông ở nước ta cho thấy: học tập tích cực và sáng tạo của học sinh chỉ được thể hiện trên cơ sở kết hợp giữa hoạt động cá nhân và hoạt động hợp tác, trong mối quan hệ tương tác giữa thầy với trò, giữa trò với trò trong môi trường học tập thân thiện, an toàn và có sự thi đua. Học tập tích cực và sáng tạo của học sinh được thể hiện qua các hình thức học tập sau: - Học độc lập: Đó là sự vận động não của người học, sự vận động của tư duy để hoàn thành nhiệm vụ nhận thức. Học độc lập được tăng cường qua việc tạo ra cơ hội, kinh nghiệm, kích thích động cơ học của người học, kích thích sự tò mò, phát triển sự tự tin và tự lập của người học; - Học tương tác: Là cách thức tiếp nhận thông tin thông qua tương tác, thực hành; tương tác ở đây được hiểu là qua các giác quan đối với các đối tượng không chỉ là con người mà còn là các vật thể (tranh ảnh, phim, các tài liệu, các hiện tượng qua quan sát, các qui trình thực hành ...) học tập tương tác, đối lập với học tập thụ động, lối học này chỉ thông qua quan sát, chỉ nghe thông tin; - Học tập hợp tác: Là kiểu học tương tác, song chú trọng đến sự phối hợp với những người khác. Đây là hình thức làm việc cùng nhau để hoàn thành công việc chung và các thành viên có quan hệ phụ thuộc lẫn nhau, giúp đỡ nhau để giải quyết các khó khăn nảy sinh trong học tập của nhau. Hoạt động học tập này có tính phụ thuộc, tương hỗ rõ rệt, giúp học sinh mọi cấp học vừa đạt được thành tích học tập vừa phát triển quan hệ xã hội. 8 * Thứ hai: Nhà giáo cần sử dụng hiệu quả các phương pháp dạy học tích cực để hình thành, phát triển hứng thú nhận thức trong việc tạo ra hoạt động học tập tích cực của học sinh: Đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong giảng dạy các môn học, về bản chất là việc khai thác, lựa chọn và tích hợp một cách hợp lý các phương pháp dạy học và kỹ thuật dạy học tích cực trong dạy học và giáo dục. Do vậy việc sử dụng hiệu quả các phương pháp dạy và kỹ thuật dạy học tích cực để hình thành và phát triển hứng thú nhận thức, trong việc tạo ra hoạt động học tập tích cực, nhằm phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh phải đáp ứng được các yêu cầu sau: - Đảm bảo sự thích hợp nhất với trình độ phát triển của học sinh, dẫn dắt học sinh luôn luôn tìm thấy cái mới, có thể tự lực giành lấy kiến thức, cảm thấy mình mỗi ngày một trưởng thành hơn và nuôi dưỡng được tính sẵn sàng, tính tích cực và ý chí của học sinh để đạt được mục đích học tập và phát triển cá nhân các em; - Phải phát huy đến tối đa hoạt động tư duy tích cực của học sinh, bằng việc tổ chức những tình huống có vấn đề đòi hỏi phải dự đoán, nêu giả thuyết, tranh luận giữa những ý kiến trái ngược. Học sinh biết khai thác vốn kinh nghiệm sẵn có của mình dồn thành sức mạnh cho quá trình tự khám phá vấn đề; - Tạo được sự tham gia đến cao nhất của học sinh trong hoạt động nhận thức và rèn kỹ năng, sự năng động trong cải biến hành động học tập, sự chủ động và tự tin; phát triển đến cao nhất tư duy độc lập, sáng tạo, khả năng suy ngẫm, óc phê phán, sự thể hiện chính kiến. Khả năng kiểm soát được nội dung học tập, môi trường học tập; - Phương thức chỉ đạo, định hướng của Nhà giáo đối với hoạt động học của học sinh là: học sinh tự nhận thức, tự phát triển, tự thực hiện, tự kiểm tra-đánh giá, tự hoàn thiện trong môi trường, được đảm bảo quyền lựa chọn tối đa (quyết định, ứng sử, hoạt động ...); - Tạo được không khí lớp học mà giao tiếp thầy với trò, trò với trò gần gũi, cởi mở và thân thiện, mọi học sinh đều hứng thú và thi đua học tập bằng việc: biết thừa nhận, tôn trọng cá tính, hiểu, đồng cảm với nhu cầu, lợi ích, mục đích cá nhân của học sinh, tạo được độ tin cậy, tạo được sức hút, sức thuyết phục, kích thích được hứng thú và động cơ bên trong của học sinh; Nhà giáo, Nhà quản lý giáo dục trong vai trò của mình, biết khai thác, sử dụng một cách hợp lý, sát thực tiễn nhà trường các quan điểm trên của giáo dục học, cho xây dựng các biện pháp thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học trong các hình thức tổ chức dạy học tích cực ở các môn học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh, sẽ góp phần không nhỏ vào nâng cao hiệu quả thực hiện mục tiêu dạy học và giáo dục đã đề ra. b.2. Theo quan điểm của phương pháp dạy học: 9 Đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong giảng dạy các môn học. Phải tuân thủ nghiêm ngặt các nguyên tắc sau đây trong xây dựng các biện pháp tổ chức thực hiện: Thứ nhất: Đặt việc đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong giảng dạy các môn học trong mối quan hệ chặt chẽ với các thành tố của quá trình dạy học như: phương pháp dạy học và mục tiêu dạy học; phương pháp dạy học và nội dung dạy học; phương pháp dạy học và phương tiện dạy học; phương pháp dạy học và đánh giá kết quả dạy học. * Trong mối quan hệ giữa phương pháp dạy học và mục tiêu dạy. Phải đặt việc đổi mới phương pháp dạy học để thực hiện được yêu cầu của mục tiêu dạy học là: - Chuẩn bị cho học sinh sớm thích ứng với đời sống xã hội, hòa nhập vào xã hội và góp phần phát triển cộng đồng; - Chú trọng hình thành năng lực nhận thức, năng lực hoạt động, năng lực tự học, năng lực công dân, kỹ năng thực hành và vận dụng kiến thức vào giải quyết vấn đề của thực tiễn, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho HS; - Tôn trọng lợi ích, nhu cầu, năng lực của học sinh. * Trong mối quan hệ giữa phương pháp dạy học và nội dung dạy học. Phải đặt việc đổi mới phương pháp dạy học để thực hiện được yêu cầu của nội dung dạy học: - Không chỉ quan tâm đến kiến thức lý thuyết. Chú trọng rèn kỹ năng thực hành vận dụng kiến thức, năng lực phát hiện và giải quyết các vấn đề của thực tiễn; - Gắn vốn hiểu biết, kinh nghiệm và nhu cầu của học sinh với tình huống thực tế, bối cảnh và môi trường địa phương, những vấn đề học sinh quan tâm; * Trong mối quan hệ giữa phương pháp dạy học và phương tiện dạy học. Phải đặt việc đổi mới phương pháp dạy học với việc khai thác, sử dụng phương tiện dạy học theo các yêu cầu sau: - Phương tiện dạy học phải được sử dụng như là nguồn thông tin dẫn học sinh đến kiến thức mới trong thực hiện nhiệm vụ nhận thức; - Quan tâm vận dụng các phương tiện dạy học hiện đại để học sinh hoàn thành nhiệm vụ học tập theo tiến độ phù hợp với năng lực. * Trong mối quan hệ giữa phương pháp dạy học và đánh gái kết quả học tập. Phải đặt yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học để thực hiện được yêu cầu sau của việc đánh gía kết quả học tập: - Đánh giá theo mục tiêu bài học, đánh giá kết quả học tập theo chuẩn kiến thức, kỹ năng và năng lực của người học; - Không chỉ đánh giá sau khi học một nội dung, mà thường đánh giá ngay trong quá trình học. Học sinh tự giác chịu trách nhiệm về kết quả học tập của mình, được tham dự tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau; - Giáo viên đánh giá thường xuyên nhằm điều chỉnh quá trình dạy học. Giáo viên hướng dẫn cho học sinh tự phát triển năng lực tự đánh giá để học sinh tự điều 10 chỉnh cách học, khuyến khích cách học thông minh sáng tạo, biết giải quyết những vấn đề nảy sinh trong các tình huống thực tế. Thứ hai: Các phương pháp dạy học tích cực được khai thác, sử dụng như: vấn đáp tìm tòi, điều tra, đặt và giải quyết vấn đề, dạy học hợp tác... trong các hình thức tổ chức dạy học phải đáp ứng được các yêu cầu sau: - Phát huy được tính tích cực, tự giác, chủ động, độc lập và sáng tạo của học sinh trong quá trình nhận thức tri thức mới và vận dụng tri thức vào giải quyết các vấn để của thực tiễn mà tri thức phản ánh, để hình thành và phát triển năng lực tự học, trau dồi các phẩm chất linh hoạt, độc lập, sáng tạo về tư duy cho học sinh; - Thực hiện được quan điểm dạy học phân hóa theo trình độ năng lực, thiên hướng và nhịp độ học tập của học sinh, tạo thuận lợi cho sự bộc lộ và phát triển tiềm năng của mỗi học sinh, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập; Thứ ba: Việc lựa chọn và sử dụng các phương pháp dạy học chung và phương pháp dạy học đặc thù của mỗi môn học phải linh hoạt, hợp lý để thực hiện đảm bảo được nguyên tắc “Học sinh tự mình hoàn thành nhiệm vụ nhận thức dưới sự tổ chức, hướng dẫn của giáo viên”. Trong đó vai trò và hoạt động của người dạy và người học được thể hiện như sau: Vai trò của người dạy và người học trong dạy và học tích cực Người dạy Người học Định hướng/Hướng dẫn Nghiên cứu, tìm tòi Tổ chức Thực hiện Trong tài, cố vấn, kết luận, kiểm tra Tự kiểm tra, tự điều chỉnh - Dưới sự thiết kế, tổ chức, định hướng của giáo viên, học sinh được tham gia vào quá trình học tập từ khâu phát hiện vấn đề, tìm giải pháp cho vấn đề đặt ra, thực hiện các giải pháp và rút ra kết luận. Qua đó giúp học sinh lĩnh hội nội dung học tập, đồng thời phát triển năng lực sáng tạo; - Hoạt động học của học sinh phải được thực hiện trên cơ sở kết hợp giữa hoạt động cá nhân và hoạt động hợp tác, trong mối quan hệ tương tác giữa thầy với trò, giữa trò với trò trong môi trường học tập thân thiện, an toàn; - Học sinh là chủ thể hoạt động nhận thức và vân dụng, giáo viên đóng vai trò người tổ chức hướng dẫn, đòi hỏi giáo viên phải có kiến thức sâu, rộng, có kỹ năng sư phạm tốt, đặc biệt phải có tình cảm nghề nghiệp thì việc đổi mới mới có hiệu quả; Thứ tư: Việc sử dụng phương pháp dạy học phải gắn chặt với các hình thức tổ chức dạy học. Tùy theo môi trường, nội dung, đối tượng, điều kiện dạy học cụ thể mà có những hình thức tổ chức dạy học thích hợp như: dạy học cá nhân, dạy học nhóm, dạy học hợp tác, dạy học trong lớp, dạy học ngoài lớp ... Đặc biệt phải có sự chuẩn bị tốt về phương pháp dạy học cho giờ thực hành để đảm bảo yêu cầu rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, nâng cao hứng thú học tập cho học sinh; 11 Thứ năm: Tăng cường sử dụng các kỹ thật dạy học tich cực như: kỹ thuật “động não”, kỹ thuật “tia chớp”, kỹ thuật “khăn phủ bàn”, kỹ thuật “các mảnh ghép”, kỹ thuật “ bản đồ tư duy” ... trong thực hiện và điều khiển quá trình dạy học để phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh trong các tình huống/hoạt động nhận thức, nhằm thực hiện giải quyết một nhiệm vụ/nội dung cụ thể. Nhà giáo, Nhà quản lý giáo dục trong vai trò của mình, biết khai thác, sử dụng một cách hợp lý, sát thực tiễn nhà trường các quan điểm trên của phương pháp luận dạy học, cho xây dựng các biện pháp thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong giảng dạy các môn học, sẽ góp phần quan trọng vào nâng cao hiệu quả thực hiện mục tiêu dạy học và giáo dục đã đề ra. 2.2. Cơ sở thực tiễn: Để thực hiện có hiệu quả nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh trong giảng dạy các môn học. Trong công tác lãnh đạo, chỉ đạo và tổ chức thực hiện nhiệm vụ chính trị này, cần giải quyết tốt những vấn đề sau: Thứ nhất: nhà quản lý giáo dục phải cụ thể hóa trong kế hoạch chỉ đạo: mục tiêu, nội dung, biện pháp thực hiện đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh trong giảng dạy các môn học. Định kỳ có sự dà soát hiệu quả thực hiện và có sự điều chỉnh, bổ sung cho các biện pháp tổ chức thực hiện một cách kịp thời để không ngừng nâng cao việc thực hiện mục tiêu đề ra; Thứ hai: phải tiến hành đồng bộ việc thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng trên, với việc đổi mới theo hướng tích cực các hoạt động giáo dục khác trong nhà trường theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh như: hoạt động kiểm tra-đánh giá; hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp; hoạt động thi đua tự học ngoài giờ của học sinh; hoạt động giáo dục trải nghiệm; hoạt động rèn kỹ năng sống; hoạt động nghiên cứu khoa học; hoạt động phục vụ các mục tiêu kinh tế, chính trị, xã hội của địa phương... Để không chỉ đáp ứng tốt yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, mà còn hỗ trợ một cách tích cực cho việc nâng cao hiệu quả thực hiện mục tiêu đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh trong giảng dạy các môn học; Thứ ba: phải đặt trọng tâm thực hiện mục tiêu đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh trong giảng dạy các môn học vào phát triển các năng lực và phẩm chất sau đây ở học sinh: * Về năng lực: tập trung cao vào phát triển ở các em những năng lực sau: - Năng lực nhận thức: chú trọng phát triển ở các em năng lực tự tìm tòi, khám phá, phát hiện và sử lý thông tin để tự hình thành hiểu biết; năng lực nhận thức được con đường nhận thức thế giới khách quan để hình thành ở các em phương pháp tự học, giúp các em học tập suốt đời; 12 - Năng lực hành động: chú trọng phát triển ở các em năng lực vận dụng vốn tri thức, kỹ năng, kinh nghiệm được học vào thực hành, vào nghiên cứu khoa học, vào giải quyết những vấn đề của thực tiễn đòi hỏi; năng lực tự đánh giá được minh và đánh giá được bạn; năng lực kiểm soát được môi trường học tập và giáo dục. * Về phẩn chất: tập trung cao vào phát triển ở các em những phẩm chất cơ bản sau thông qua mỗi nội dung tri thức được học và cả quá trình học tập: thái độ về bổn phận và trách nhiệm của công dân; lý tưởng sống “suốt đời phụng sự Tổ quốc, phụng sự nhân dân”, chân lý sống “Mỗi người vì mọi người, mọi người vì mỗi người”, khát vọng sống vươn lên và cống hiến; những nét nhân cách như (tính kiên trì, đức tính trung thực, tình yêu thương, tính hợp tác và cộng đồng trách nhiệm ... ); Thứ tư: phải tích cực sáng tạo được nhiều hình thức tổ chức dạy học tích cực và sử dụng hợp lý, có hiệu quả các phương pháp dạy học tích cực trong từng hình thức tổ chức dạy học tích cực để không ngừng thúc đẩy sự phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất của học sinh; Thứ năm: coi trọng việc bồi dưỡng phương pháp luận và kỹ năng việc thực hiện mục tiêu phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh trong giảng dạy các môn học cho đội ngũ Nhà giáo, thông qua tổ chức các hội thảo, hội thi cấp trường, cấp tổ nhóm chuyên môn và phát động thành phong trào thi đua tự học thông qua đồng nghiệp, thông qua các phương tiện thông tin và truyền thông về vấn đề trên; 2.3. Những biện pháp tiến hành và thời gian thực hiện đề tài: * Những biện pháp tiến hành thực hiện đề tài được xây dựng và tổ chức thực hiện trên những cơ sở sau đây: Thứ nhất: vận dụng những chỉ đạo định hướng của Đảng và Nhà nước, Chương trình hành động, các Chỉ thị, hướng dẫn tổ chức thực hiện của ngành giáo dục và đào tạo, cho thực hiện mục tiêu đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh trong giảng dạy các môn học, sát thực tiễn giáo dục nhà trường; Thứ hai: sử dụng phương pháp luận về nhận thức của Triết học duy vật biện chứng; sử dụng phương pháp luận của Giáo dục học, Tâm lý học sư phạm và lứa tuổi, Phương pháp dạy học đại cương và phương pháp dạy học các môn học; sử dụng định hướng của Bộ GD&ĐT tại tài liệu: Một số vấn đề đổi mới Phương pháp dạy học và kiểm tra, đánh giá các môn học ở bậc trung học cơ sở; Chuyên đề: Nâng cao hiệu quả quản lý đổi mới hoạt động dạy học và giáo dục ở trường trung học (Theo quan điểm, mục tiêu của Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8-Khóa XI) của Vụ trung học phổ thông-Bộ GD&ĐT; sử dụng phương pháp thực nghiệm, phân tích, thống kê, so sánh nhằm làm sáng tỏ nội dung và phạm vi nghiên cứu của đề tài; Thứ ba: mọi biện pháp cho thực hiện đề tài đều gắn với thực tiễn giáo dục nhà trường, định kỳ sau mỗi học kỳ và từng năm học có sự rà soát, đối chiếu với mục tiêu 13 đề ra và có sự điều chỉnh biện pháp thực hiện để không ngừng nâng cao hiệu quả thực hiện theo mục tiêu đề tài hướng tới. - Thời gian thực hiện đề tài từ năm học 2014-2015 đến năm học 2015-2016 ở Trường trung học cơ sở Đa Lộc, huyện Ân Thi, tỉnh Hưng Yên. PHẦN II NỘI DUNG 1. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài: Làm sáng tỏ một số vấn đề của thực tiễn dạy học và giáo dục tại nhà trường trong việc thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh trong giảng dạy các môn học, theo tinh thần Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04 tháng 11 năm 2013 của Nghị quyết hội nghị Trung ương 8 (Khóa XI) của Ban chấp hành Trung ương Đảng “Về đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế ”. Tìm ra những mặt tích cực để phát huy, mặt hạn chế và nguyên nhân để khắc phục; Từ đó đề xuất những biện pháp trong lãnh đạo, chỉ đạo, tổ chức thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh trong giảng dạy các môn học tại nhà trường. Nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản và toàn diện sự nghiệp giáo dục và đào tạo theo sự chỉ đạo của Đảng, Nhà nước và ngành giáo dục. 2. Những biện pháp quản lý giáo dục tích cực từ năm học 2014-2015 đến 20152016 cho thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh trong giảng dạy các môn học. 2.1. Những biện pháp lãnh đạo, tổ chức, chỉ đạo thực hiện: Để thực hiện nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh trong giảng dạy các môn học. Một nhiệm vụ trọng tâm của việc đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục phổ phổ thông, theo tinh thần Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04 tháng 11 năm 2013 của Nghị quyết hội nghị Trung ương 8 (Khóa XI) của Ban chấp hành Trung ương Đảng. Từ năm học 20142015 đến năm học 2015-2016, tập thể lãnh đạo cùng đội ngũ Nhà giáo nhà trường đã hội thảo, thống nhất về quan điểm và triển khai thực nghiệm bằng bốn biện pháp cho việc thực hiện nhiệm vụ trọng tâm nói trên do đồng chí Hiệu trưởng đề xuất: Thứ nhất: Xây dựng các định hướng cho việc lựa chọn và tích hợp các phương pháp dạy học tích cực thích hợp trong giảng dạy các môn học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh: Việc lựa chọn và tích hợp các phương pháp dạy học tích cực thích hợp trong dạy học và giáo dục, là yếu tố quyết định đến hiệu quả nâng cao chất lượng thực hiện mục tiêu dạy học và giáo dục đặt ra. Chính vì vậy, để giúp cho đội ngũ Nhà giáo có được 14 phương pháp luận trong việc lựa chọn và tích hợp các phương pháp dạy học tích cực thích hợp trong giảng dạy các môn học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh. Trong lãnh đạo, tổ chức, chỉ đạo thực hiện, nhà trường đã có những định hướng sau: - Căn cứ vào mục tiêu hướng tới (trọng tâm) của nội dung dạy học để có sự lựa chọn và tích hợp các phương pháp dạy học tích cực thích hợp cho quá trình dạy học.. Vì mỗi nội dung dạy học của kiểu dạy học hướng tới sự phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh, đều có mục tiêu hướng tới sự phát triển toàn diện các năng lực và phẩm chất của học sinh. Song mỗi nội dung dạy học cũng sẽ thực hiện được mục tiêu phát triển cao một số năng lực và phẩm chất nhất định ở học sinh (đây gọi là mục tiêu trọng tâm). Do vậy phải có sự lựa chọn và tích hợp các phương pháp dạy học tích cực khác nhau cho mỗi nội dung dạy học có mục tiêu hướng tới (trọng tâm) khác nhau; - Căn cứ vào đặc trưng loại hình tri thức của nội dung dạy học để có sự lựa chọn và tích hợp các phương pháp dạy học tích cực thích hợp cho quá trình dạy học. Vì thực tiễn dạy học cho thấy: có những nội dung dạy học là loại hình tri thức được phản ánh trên các đối tượng rất gần với học sinh và các em được nhìn thấy, tiếp xúc với nó hàng ngày; nhưng cũng có những nội dung dạy học là loại hình tri thức được phản ánh trên các đối tượng xa và mang tính trừu tượng với học sinh. Do vậy phải có sự lựa chọn và tích hợp các phương pháp dạy học tích cực khác nhau trong giảng dạy từng loại hình tri thức; - Căn cứ vào vốn tri thức đã có trước khi học về một nội dung tri thức mới nào đó của học sinh để có sự lựa chọn và tích hợp các phương pháp dạy học tích cực thích hợp cho quá trình dạy học. Vì trước khi học một nội dung tri thức mới nào đó, trong vốn tri thức của các em đều đã có những hiểu biết nhất định về nội dung tri thức mới sẽ được học và vốn này ở mỗi nội dung tri thức mới sẽ được học không giống nhau. Mà việc khai thác vốn trí thức đã có của các em, trong các hoạt động nhận thức tri thức mới là yếu tố rất quan trọng để nâng cao hiệu quả thực hiện nhiệm vụ nhận thức của học sinh. Do vậy phải có sự lựa chọn và tích hợp các phương pháp dạy học tích cực khác nhau trong giảng dạy mỗi nội dung tri thức mới; - Căn cứ vào điều kiện về trang thiết bị dạy học hiện có và khả năng khai thác, sử dụng những điều kiện bên ngoài nhà trường (môi trường tự nhiên, xã hội, cơ sở sản xuất, di tích lịch sử văn hóa ...) phục vụ cho dạy học bộ môn để có sự lựa chọn và tích hợp các phương pháp dạy học tích cực thích hợp cho quá trình dạy học; Ví dụ: với nội dung dạy học có mục tiêu hướng tới (trọng tâm) là phát triển năng lực tổ chức, năng lực thực hành, năng lực vận dụng tri thức vào giải quyết vấn đề của thực tiễn và tạo được khát vọng cống hiến, lòng đam mê nghiên cứu khoa học; có loại hình tri thức được phản ánh trên các đối tượng gần gũi với học sinh (thông qua quan sát, điều tra, sưu tầm, thí nghiệm là nhận ra được đối tượng); trong vốn tri thức của học sinh về nội dung dạy học trên trước khi học, đã khá phong phú; điều 15 kiện về trang thiết bị dạy học phong phú và thuận lợi cho quá trình dạy học. Trong dạy học nên lấy phương pháp dạy học hợp tác trong nhóm nhỏ làm chủ đạo, tích hợp với sử dụng phương pháp vấn đáp tìm tòi, vấn đáp gợi mở và một số phương pháp dạy học truyền thống (được sử dụng theo hướng tích cực) như phương pháp trực quan, phương pháp thực hành, phương pháp làm việc với sách giáo khoa. Bằng biện pháp trên đã giúp cho đội ngũ Nhà giáo giảng dạy các môn học của trường, trước khi giảng dạy một nội dung tri thức nào đó, phải có sự nghiên cứu kỹ lưỡng bốn vấn đề trên để có sự lựa chọn và tích hợp các phương pháp dạy học tích cực thích hợp nhất trong thiết kế, tổ chức, định hướng thực hiện nhiệm vụ nhận thức cho học sinh của kiểu dạy học hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh. Thứ hai: Xây dựng các nguyên tắc sử dụng phương pháp dạy học và kỹ thuật dạy học tích cực trong thiết kế, tổ chức, định hướng thực hiện nhiệm vụ nhận thức cho học sinh trong giảng dạy các môn học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh: 1.1. Trong thiết kế hoạt động nhận thức cho học sinh: Việc sử dụng phương pháp dạy học và kỹ thuật dạy học tích cực trong thiết kế hoạt động thực hiện nhiệm vụ nhận thức cho học sinh trong dạy học ở bất kỳ môn học nào, hình thức tổ chức dạy học nào, cũng cần thực hiện theo các yêu cầu sau: - Thiết kế để tổ chức liên tiếp các hoạt động học tập cho học sinh, từ đó giúp học sinh tự khám phá những điều chưa biết, chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức được sắp đặt sẵn. Mỗi hoạt động nhận thức phải được xây dựng trên nguyên tắc: giáo viên là người tổ chức và chỉ đạo, học sinh tiến hành các hoạt động học tập như: nhớ lại kiến thức cũ, phát hiện kiến thức mới, vận dụng sáng tạo kiến thức đã biết và các tình huống học tập hoặc thực tiễn tự nhiên, xã hội ... Qua đó học sinh không chỉ tự chiếm lĩnh được kiến thức và kỹ năng mới, mà còn làm chủ được cách xây dựng kiến thức, từ đó tính tự chủ và sáng tạo có cơ hội được bộc lộ, rèn luyện và phát triển; - Trong từng hoạt động nhận thức ở mỗi nội dung dạy học, cần chú trọng rèn luyện cho học sinh những tri thức của phương pháp tự học (là những quy tắc, quy trình, phương thức hành động) để các em biết cách đọc sách giáo khoa, tài liệu học tập, biết cách tự tìm lại những kiến thức đã có, biết cách suy luận để tìm tòi và phát hiện kiến thức mới. Rèn cho học sinh các thao tác tư duy như: phân tích, tổng hợp, đặc biệt hóa, khái quát hóa, tương tự, quy lạ về quen .... Dần hình thành và phát triển tiềm năng sáng tạo của các em; - Trong từng hoạt động nhận thức, ở mỗi nội dung dạy học, cần tăng cường tạo được sự phối hợp học cá thể với học hợp tác theo phương châm “tạo điều kiện cho học sinh nghĩ nhiều hơn, làm nhiều hơn và thảo luận nhiều hơn”. Mỗi em vừa cố gắng tự lực một cách độc lập, vừa hợp tác chặt chẽ với nhau trong quá trình tiếp cận, phát hiện và tìm tòi kiến thức mới. Lớp học trở thành môi trường giao tiếp thầy với trò và trò với trò để các em có thể vận dụng tốt sự hiểu biết và kinh nghiệm của từng 16 cá nhân, của tập thể trong giải quyết các nhiệm vụ học tập chung được đặt ra. Qua đó giúp các em phát huy đến tối đa khả năng của cá nhân, không chỉ học được qua thầy mà còn học được qua bạn. Sự chia sẻ kinh nghiệm sẽ kích thích tính tích cực, chủ động của mỗi cá nhân, đồng thời hình thành và phát triển ở các em năng lực tổ chức, điều khiển, lãnh đạo, kỹ năng hợp tác, giao tiếp, trình bầy, giải quyết vấn đề... và tạo được môi trường học tập thân thiện, cơ hội bình đẳng trong học tập; - Trong từng hoạt động nhận thức, ở mỗi nội dung dạy học, cần thực hiện tốt nguyên tắc tích hợp giáo dục thông qua học tri thức, vận dụng tri thức và rèn kỹ năng để hình thành ở học sinh những phẩm chất tốt đẹp của con người Việt Nam thời kỳ đất nước công nghiệp hóa-hiện đại hóa với kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. 1.2. Trong tổ chức, định hướng hoạt động nhận thức cho học sinh: Việc sử dụng phương pháp dạy học và kỹ thuật dạy học tích cực trong tổ chức, định hướng thực hiện nhiệm vụ nhận thức cho học sinh trong dạy học ở bất kỳ môn học nào, hình thức tổ chức dạy học nào, cũng cần thực hiện theo các yêu cầu sau: - Chú trọng đến sự quan tâm và hứng thú của học sinh, nhu cầu và lợi ích xã hội. Dưới sự hướng dẫn của giáo viên, học sinh được chủ động lựa chọn vấn đề mình quan tâm ham thích, tự lực tiến hành nghiên cứu giải quyết vấn đề và trình bầy kết quả. Việc nghiên cứu có thể tiến hành theo cá nhân hoặc theo nhóm nhỏ với các chủ đề có nội dung tìm hiểu, nghiên cứu, có thể do học sinh đề xuất, hoặc lựa chọn trong số các chủ đề có nội dung gắn với nhu cầu, lợi ích của học sinh cũng như của thực tiễn, xã hội (do giáo viên giới thiệu, định hướng). Với sự chú trọng này sẽ phát huy được cao độ tính tích cực, tự lực, rèn luyện được cho học sinh cách làm việc độc lập, phát triển tư duy sáng tạo, kỹ năng tổ chức công việc, trình bày kết quả; - Coi trọng việc hướng dẫn tìm tòi. Vì mỗi một nhiệm vụ học tập, thách thức sẽ đặt ra nhu cầu cần hỗ trợ đối với học sinh. Giáo viên phải quan sát để có sự hỗ trợ kịp thời, sự hỗ trợ là sự can thiệp tích cực. Ví dụ: yêu cầu học sinh thực hiện nhiệm vụ, nhìn lại nội dung đã học, hoặc đưa ra các câu hỏi có tính chất gợi ý hay giải thích rõ hơn... Bằng việc hướng dẫn tìm tòi tích cực của giáo viên, sẽ giúp cho học sinh phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề và học được phương pháp học thông qua hoạt động; - Chú trọng phát triển kỹ năng tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau của học sinh bằng nhiều hình thức thích hợp, theo mục tiêu từng hoạt động nhận thức và mục tiêu bài học, trong suốt tiến trình dạy học, thông qua hệ thống câu hỏi, bài tập, trình diễn kết quả ... Với giải pháp này, không chỉ phát triển ở các em năng lực tự đánh giá và đánh giá bạn, mà qua đó còn phát triển ở các em năng lực tự điều chỉnh phương pháp học cho cá nhân; - Tạo được yếu tố thi đua trong từng hoạt động nhận thức ở mỗi nội dung dạy học bằng giải pháp: những cá nhân hay nhóm học sinh có cách hoàn thành nhiệm vụ nhận thức xuất sắc nhất, giáo viên cho điểm thi đua (những điểm thi đua đạt từ 8,0 17 điểm trở lên) có thể cho vào điểm kiểm tra miệng của học sinh hoặc để xét thi đua cho học sinh cuối học kỳ và năm học. Với giải pháp này sẽ kích thích được hứng thú liên tục, sự tích cực và sáng tạo trong học tập của học sinh. Bằng biện pháp nêu trên đã giúp cho đội ngũ Nhà giáo giảng dạy các môn học của trường có sự khai thác, sử dụng một cách hợp lý và hiệu quả phương pháp dạy học chung và phương pháp dạy học bộ môn trong thiết kế, tổ chức, định hướng thực hiện nhiệm vụ nhận thức của học sinh trong giảng dạy các môn học ở các hình thức tổ chức dạy học, theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh, của kiểu dạy học hướng tới sự phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh. Thứ ba: Tạo sự gắn kết giữa hình thức tổ chức dạy học tích cực trên lớp với tổ chức các hình thức dạy học tích cực ngoài giờ khác trong giảng dạy các môn học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh Để khắc phục những hạn chế của kiểu dạy học hướng tới nội dung, kiểu dạy học chỉ coi trọng giảng dạy các kiến thức hàn lâm và chương trình ở một số môn học chưa thực sự coi trọng tới rèn năng lực thực hành và nghiên cứu khoa học, năng lực tự học trong thực tiễn, năng lực vận dụng tri thức và kinh nghiệm vào giải quyết vấn đề của thực tiễn cho học sinh... Nhà trường có đặt ra yêu cầu trong dạy học các môn học việc gắn kết giữa hình thức tổ chức dạy học tích cực trên lớp với các hình thức tổ chức dạy học tích cực ngoài giờ khác, trong giảng dạy các môn học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh bằng các giải pháp sau: 3.1. Gắn kết giữa hình thức tổ chức dạy học tích cực trên lớp với tăng cường tổ chức cho học sinh thực hiện các thực hành ngoài giờ: Sau mỗi nội dung giảng dạy ở các môn học, giáo viên giao những thực hành cho cá nhân hay nhóm học sinh tự thực hiện ở nhà hay ở phòng học bộ môn của trường bán sát chương trình giảng dạy chính khóa như: vận dụng tri thức, kỹ năng và kinh nghiệm được học vào giải quyết những vấn đề có tính thời sự trong thực tiễn tự nhiên, xã hội mà tri thức phản ánh; vào thực hiện các vấn đề phục vụ những mục tiêu kinh tế, chính trị, xã hội của địa phương ... Định kỳ cá nhân hay nhóm học sinh báo cáo kết quả thực hiện trước tập thể lớp, cả lớp cùng thảo luận kết quả, giáo viên làm trọng tài và kết quả điểm đạt được của từng cá nhân hay nhóm học sinh được ghi nhận và đánh giá trong thi đua của tháng, học kỳ và năm học. 3.2. Gắn kết giữa hình thức tổ chức dạy học tích cực trên lớp với tổ chức cho học sinh nghiên cứu khoa hoc: Sau mỗi nội dung giảng dạy, giáo viên định hướng cho học sinh hay nhóm học sinh việc sử dụng tri thức được học của bộ môn và các môn khoa học khác để nghiên cứu một vấn đề ứng dụng thiết thực phục vụ cho sản xuất và đời sống, (học sinh nộp sản phẩm khoa học và báo cáo qui trình làm ra sản phẩm khoa học đó; hoặc báo cáo khoa học là ý tưởng có tính khả thi cho giáo viên thẩm định, đánh giá). Đánh giá cao những nội dung nghiên cứu cho sản phẩm sáng tạo, không nằm trong định hướng của 18 giáo viên. Việc nghiên cứu khoa hoc của học sinh, được nhà trường hỗ trợ toàn bộ kinh phí mua sắm vật liệu khi giáo viên hướng dẫn và chính các em có báo cáo kế hoạch nghiên cứu của các em với Ban giám hiệu nhà trường. Nhà trường tổ chức 02 cuộc thi cấp trường về vấn đề này vào các đợt (20-11) và (26-03) trong năm học để chọn những sản phẩm xuất sắc dự thi ở các cấp. Sau năm học tổ chức khen thưởng cho giáo viên có học sinh đạt giải và học sinh có sản phẩm đạt giải trong tham gia thi ở các cấp về vấn đề nêu trên để động viên khích lệ. 3.3. Gắn kết giữa hình thức tổ chức dạy học tích cực trên lớp với tổ chức các câu lạc bộ học tập ngoài giờ các môn học: Mỗi môn học đều tổ chức một câu lạc bộ học tập ngoài giờ gồm 100% giáo viên giảng dạy và học sinh tham gia với phương thức: đầu tuần giáo viên thông báo trên bảng tin câu lạc bộ một vấn đề đòi hỏi sử dụng tri thức bộ môn và liên môn đã được học để giải quyết. Cá nhân hay nhóm học sinh của mỗi lớp trong toàn trường tự giải quyết vấn đề giáo viên đưa ra. Trong tuần, lớp tổ chức thảo luận vào thời gian thích hợp (do lãnh đạo lớp trù trì và bố trí), chọn ra những cách giả quyết vấn đề được lớp cho là tốt nhất, gửi giáo viên đưa ra vấn đề chấm điểm. Giáo viên chọn ra cách giải quyết vấn đề hay nhất đăng trên bảng tin cho toàn trường đối chứng và học tập (những cách giải quyết vấn đề được chấm đạt từ 8,0 điểm trở lên, được tính vào điểm thi đua của cá nhân và lớp học sinh hàng tuần); 3.4. Gắn kết giữa hình thức tổ chức dạy học tích cực trên lớp với tổ chức cho học sinh tham gia các sân chơi trên mạng Intrnet và cuộc thi Vận dụng kiến thức liên môn để giải quyết tình huống của thực tiễn dành cho học sinh trung học: - Với các bộ môn Toán học, Tiếng Anh, giáo viên tổ chức cho 100% học sinh phụ trách giảng dạy tham gia thi trên mạng Internet; giáo viên dạy môn Giáo dục công dân tổ chức cho 100% học sinh tham gia thi Giao thông thông minh trên mạng Internet. Đây là giải pháp tốt để học sinh tự đánh giá được năng lực của chính mình, rèn năng lực tự học và góp phần tích cực vào việc hình thành những phẩm chất về tính kiên trì, khả năng sáng tạo ...; - Với cuộc thi Vận dụng kiến thức liên môn để giải quyết tình huống của thực tiễn dành cho học sinh trung học. Nhà trường giao nhiệm vụ cho mỗi Nhà giáo giảng dạy các môn học căn cứ vào những tình huống của thực tiễn tự nhiên, đời sống, sản xuất ... của địa phương và vốn tri thức, kỹ năng, kinh nghiệm đã có của học sinh. Định hướng cho các em những chủ đề và phương pháp vận dụng kiến thức liên môn vào giải quyết chủ đề đặt ra, cá nhân hay nhóm học sinh đăng ký chủ đề nghiên cứu với giáo viên và tổ chức thực hiện chủ đề. Trong năm học nhà trường tổ chức 02 đợt thi cấp trường vào các dịp (20-11) và (26-03) cuộc thi Vận dụng kiến thức liên môn để giải quyết tình huống của thực tiễn dành cho học sinh trung học để chọn những sản phẩm tốt nhất tham dự thi ở các cấp; 19 * Nhà trường tổ chức khen thưởng sau năm học cho giáo viên có học sinh đạt giải và học sinh đạt giải hay có sản phẩm đạt giải trong tham gia thi ở các cấp về các vấn đề nêu trên để động viên khích lệ. 3.5. Gắn kết giữa hình thức tổ chức dạy học tích cực trên lớp với tổ chức các hoạt động học tập trải nghiệm: Mỗi môn học, mỗi khối lớp một học kỳ, giáo viên giảng dạy tổ chức cho học sinh tham gia ít nhất 01 hoạt động trải nghiệm trong thực tiễn với các yêu cầu sau: - Với trải nghiệm tham quan, tìm hiểu, giáo viên đặt yêu cầu quan sát, thu thập, nhận xét, đánh giá, sau hoạt động trải nghiệm, mỗi học sinh hay nhóm học sinh viết báo cáo theo yêu cầu, nộp sản phẩm thu thập để giáo viên đánh giá chấm điểm; - Với trải nghiệm sử dụng tri thức bộ môn tham gia phục vụ mục tiêu kinh tế, chính trị, xã hội địa phương. Ban lãnh đạo lớp cùng giáo viên đánh giá chấm điểm; - Với những trải nghiệm để thực hiện kế hoạch giáo dục như: Bảo vệ môi trường và đa dạng Sinh học, ứng phó với biến đổi khí hậu, sử dụng tài nguyên thiên nhiên và năng lượng tiết kiệm, giáo dục địa phương. Xây dựng kế hoạch và tổ chức thực hiện kế hoạch hoạt động học tập trải nghiệm, giáo viên phụ trách cùng Ban lãnh đạo lớp chủ trì. Sau hoạt động học tập trải nghiệm, mỗi học sinh hay nhóm học sinh viết báo cáo theo yêu cầu của kế hoạch và gửi Ban lãnh đạo lớp để Ban lãnh đạo lớp cùng giáo viên phụ trách đánh giá chấm điểm. Điểm chấm về vấn đề này được gắn với đáng giá thi đua của cá nhân và lớp học sinh sau mỗi học kỳ và năm học. 3.6. Gắn kết giữa hình thức tổ chức dạy học tích cực trên lớp với tổ chức hoạt động ngoại khóa theo chuyên đề cho học sinh: Mỗi năm học, ngay từ đầu năm, mỗi giáo viên hay nhóm giáo viên giảng dạy bộ môn ở một khối lớp, căn cứ vào mục tiêu, tầm quan trọng và tính thời sự của nội dung dạy học, yêu cầu cần phải có sự mở rộng, nâng cao nhận thức, bồi dưỡng chuyên sâu về một số kỹ năng để góp phần phát triển nâng cao một số năng lực và phẩm chất cho học sinh. Xây dựng và thực hiện ít nhất 02 chuyên đề ngoại khóa cho học sinh (mỗi chuyên đề được thực hiện từ 02 giờ đến 03 giờ); việc tổ chức ngoại khóa có thể thông qua thuyết trình; thông qua xem băng hình kết hợp với thuyết minh; thông qua tổ chức tại các cơ sở sản xuất, di tích lịch sử, văn hóa hay trong môi trường tự nhiên...; 3.7. Gắn kết giữa hình thức tổ chức dạy học tích cực trên lớp với các hoạt động giáo dục tích cực ngoài giờ khác: Trong giảng dạy các môn học, giáo viên có thể căn cứ vào mục tiêu, nội dung và phương thức tổ chức các hoạt động giáo dục tích cực ngoài giờ của chương trình, kế hoạch giáo dục nhà trường trong năm học, để khai thác môi trường giáo dục tích cực này cho tổ chức những hình thức dạy học tích cực mới, góp phần nâng cao chất lượng đổi mới phương pháp dạy học của mình. Giáo viên giảng dạy các môn học hoàn toàn có thể khai thác các dịp sinh hoạt tập thể cấp trường cho kỷ niệm các ngày lễ lớn, 20