Tài liệu Skkn phương pháp tích hợp giáo dục môi trường vào giảng dạy phần sinh thái học môn sinh học 12 ban cơ bản.

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐỒNG NAI Đơn vị: THPT PHÚ NGỌC Mã số: ................................ SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM PHƯƠNG PHÁP TÍCH HỢP GIÁO DỤC MÔI TRƯỜNG VÀO GIẢNG DẠY PHẦN SINH THÁI HỌC- MÔN SINH HỌC 12BAN CƠ BẢN Người thực hiện: NGUYỄN THỊ LƯƠNG Lĩnh vực nghiên cứu: - Quản lý giáo dục: - Phương pháp dạy học bộ môn: - Phương pháp giáo dục: - Lĩnh vực khác:  Có đính kèm:  Mô hình  Đĩa CD (DVD)  Phim ảnh Năm học: 2014 – 2015 1  Hiện vật khác SƠ LƯỢC LÝ LỊCH KHOA HỌC –––––––––––––––––– I. THÔNG TIN CHUNG VỀ CÁ NHÂN 1. Họ và tên: Nguyễn Thị Lương 2. Ngày tháng năm sinh: 08- 6- 1984 3. Nam, nữ: Nữ 4. Địa chỉ: Ấp 1- Phú Ngọc- Định Quán- Đồng Nai 5. Điện thoại: 0929299641 E-mail: [email protected] 6. Chức vụ: Giáo viên 7. Nhiệm vụ được giao: Giảng dạy sinh học lớp 11, 12, chủ nhiệm lớp 11. 8. Đơn vị công tác: Trường THPT Phú Ngọc II. TRÌNH ĐỘ ĐÀO TẠO - Học vị cao nhất: Cử nhân - Năm nhận bằng: 2009 - Chuyên ngành đào tạo: Sư phạm sinh học III. KINH NGHIỆM KHOA HỌC - Lĩnh vực chuyên môn có kinh nghiệm: 6 năm - Các sáng kiến kinh nghiệm đã có trong 5 năm gần đây: Không có 2 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM PHƯƠNG PHÁP TÍCH HỢP GIÁO DỤC MÔI TRƯỜNG VÀO GIẢNG DẠY PHẦN SINH THÁI HỌC- MÔN SINH HỌC 12- BAN CƠ BẢN. I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Hiện nay, vấn đề ô nhiễm môi trường đã và đang ngày càng nóng bỏng, gây bức xúc trong dư luận xã hội cả nước. Đó là tình trạng ô nhiễm môi trường sinh thái do các hoạt động sản xuất và sinh hoạt của con người gây ra. Vấn đề này ngày càng trầm trọng, đe doạ trực tiếp sự phát triển kinh tế - xã hội bền vững, sự tồn tại, phát triển của các thế hệ hiện tại và tương lai. Song một thực trạng mà bất cứ người Việt Nam nào cũng phải thừa nhận rằng: ý thức bảo vệ môi trường của người Việt Nam còn rất thấp, đặc biệt là đối với thế hệ trẻ, trong đó có đối tượng là học sinh THPT của chúng ta. Sinh học là một môn học giúp học sinh có những hiểu biết khoa học về thế giới sống, kể cả con người trong mối quan hệ với môi trường, có tác dụng tích cực trong việc giáo dục thế giới quan, nhân sinh quan nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống. Đặc biệt, kiến thức Sinh thái học là cơ sở khoa học để tìm hiểu và giải quyết vấn đề môi trường. Vì vậy việc tích hợp giáo dục môi trường trong dạy học sinh học, đặc biệt tích hợp giáo dục môi trường vào dạy phần sinh thái học là điều rất cần thiết. Hiện nay, nhiều giáo viên đã áp dụng tích hợp giáo dục môi trường vào giảng dạy. Tuy nhiên, phương pháp tích hợp như thế nào để đạt được hiệu quả cao trong việc giáo dục môi trường cho học sinh thì vẫn còn là vấn đề trăn trở của các thầy cô giáo. Vì vậy, tôi mạnh dạn nghiên cứu đề tài: “PHƯƠNG PHÁP TÍCH HỢP GIÁO DỤC MÔI TRƯỜNG VÀO GIẢNG DẠY PHẦN SINH THÁI HỌC- MÔN SINH HỌC 12- BAN CƠ BẢN”. Do thời gian và kinh nghiệm còn hạn chế nên không thể tránh khỏi những thiếu sót, rất mong được sự góp ý chân thành của bạn đọc! 3 II. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1. Cơ sở lý luận Nhận thức được tầm quan trọng của giáo dục môi trường trong thập kỷ phát triển bền vững, tháng 6/1998, Bộ Chính trị BCH TW đã nhấn mạnh: cần phải đưa vấn đề bảo vệ môi trường vào trong hệ thống giáo dục quốc dân. Từ đây, hàng loạt văn bản liên quan đến giáo dục môi trường đã được ban hành như nghị quyết số 41/ NQ-TƯ ngày 15 tháng 11 năm 2004 của Bộ chính trị về tăng cường công tác bảo vệ môi trường trong thời kì đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước; quyết định số 1363/QĐ-TTg ngày 17 tháng 10 năm 2001 của Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt đề án: “Đưa các nội dung bảo vệ môi trường vào hệ thống giáo dục quốc dân” và Quyết định số 256/2003/QĐTTg ngày 02 tháng 12 năm 2003 của Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt Chiến lược Bảo vệ môi trường quốc gia đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020 đã tạo cơ sở pháp lí vững chắc cho những nỗ lực và quyết tâm bảo vệ môi trường theo định hướng phát triển một tương lai bền vững của đất nước.. 2. Cơ sở thực tiễn. Theo bản tổng kết môi trường toàn cầu do Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP) thì Hà Nội và Tp. HCM nằm trong danh sách 6 thành phố ô nhiễm không khí nghiêm trọng nhất thế giới. Về nồng độ bụi, hai thành phố lớn nhất Việt Nam này chỉ đứng sau Bắc Kinh, Thượng Hải, New Delhi và Dhaka. Mối đe doạ tiềm tàng này chắc chắn sẽ cản trở quá trình phát triển hơn nữa của các thành phố này. Cũng theo một nghiên cứu về các chỉ số môi trường ổn định do Trường Đại học Yale (Mỹ) thực hiện, Việt Nam đứng thứ hạng thấp nhất trong số 8 nước Đông Nam Á. Người Việt Nam có thói quen có thể nói là đã ăn vào máu về việc xả rác bừa bãi. Còn đối với học sinh của chúng ta, thì một thực trạng đáng buồn là ý thức bảo vệ môi trường của các em còn rất kém. Ở trường các em có thể xả rác bất kì nơi nào: từ lớp học, cầu thang, hành lang, sân trường,…Đứng bên cạnh thùng rác nhưng các em vẫn không thể bỏ nỗi bịch rác vào thùng và xả rác bên cạnh thùng rác. Vì vậy, việc giáo dục bảo vệ môi trường cho học sinh thông qua môn học là điều rất cần thiết. Bằng các phương pháp dạy học phù hợp để tích hợp giáo dục môi trường sẽ góp phần rất quan trọng nâng cao ý thức bảo vệ môi trường cho học sinh, giúp xây dựng trường học “xanh- sạch- đẹp”. 4 Xả rác ngay bên cạnh thùng rác ( http://vitalk.vn) Xả rác bữa bãi ngay khu vực có biển cấm đổ rác ( http://nld.com.vn). 5 III. TỔ CHỨC THỰC HIỆN ĐỀ TÀI 1. Các khái niệm liên quan Phương pháp dạy học: Theo tài liệu: “ Giáo dục kĩ năng sống trong môn sinh học ở trường trung học phổ thông”: Phương pháp dạy học được hiểu là cách thức, là con đường hoạt động chung giữa giáo viên và học sinh, trong những điều kiện dạy học xác định, nhằm đạt tới mục đích dạy học. Khái niệm tích hợp: Theo Dương Tiến Sỹ (2002) “ Tích hợp là sự kết hợp một cách hữu cơ, có hệ thống các kiến thức, khái niệm các môn học khác nhau thành một nội dung thống nhất, dựa trên cơ sở các mối quan hệ về lý luận và thực tiễn được đề cập trong các môn học đó”. Như thế, trong dạy học, tích hợp có thể được coi là sự liên kết các đối tượng giảng dạy, học tập trong cùng một kế hoạch hoạt động, để đảm bảo sự thống nhất, hài hòa, trọn vẹn của một hệ thống dạy học, nhằm đạt mục tiêu dạy học tốt nhất. Khái niệm dạy học tích hợp Khái niệm dạy học tích hợp Theo Xaviers Roegirs: “Khoa sư phạm tích hợp là một quan niệm về quá trình học tập trong đó toàn thể các quá trình học tập góp phần hình thành ở học sinh những năng lực rõ ràng, có dự tính trước những yêu cầu cần thiết cho học sinh, nhằm phục vụ cho quá trình học tập tương lai, hoặc hòa nhập học sinh vào cuộc sống lao động. Khoa sư phạm tích hợp làm cho quá trình học tập có ý nghĩa”. Theo Nguyễn Văn Khải: “Dạy học tích hợp tạo ra các tình huống liên kết tri thức các môn học đó là cơ hội phát triển các năng lực của học sinh. Khi xây dựng các tình huống vận dụng kiến thức, học sinh sẽ phát huy được năng lực tự lực, phát triển tư duy sáng tạo”. Các định nghĩa trên nêu rõ mục đích của dạy học tích hợp là hình thành và phát triển năng lực của người học. Khái niệm môi trường sống Theo nội dung chuẩn sách giáo khoa sinh học 12: “Môi trường sống bao gồm tất cả các nhân tố xung quanh sinh vật, có tác động trực tiếp hoặc gián tiếp tới sinh vật; làm ảnh hưởng đến sự tồn tại, sinh trưởng, phát triển và những hoạt động sống khác của sinh vật”. Khái niệm giáo dục môi trường Theo quan điểm của Uỷ ban Giáo dục của IUCN tại hội nghị quốc tế về Giáo dục môi trường ở trường học tổ chức tại Pari năm 1970, khái niệm Giáo dục môi trường được định nghĩa như sau: “Giáo dục môi trường là quá trình hình thành những nhận thức, hiểu biết về mối quan hệ qua lại giữa con người với tự nhiên và xã hội bao quanh con người. Hơn nữa, Giáo dục môi trường cũng đòi hỏi hình 6 thành ở người học khả năng quyết định và những hành động liên quan tới chất lượng môi trường”. Trong hội nghị quốc tế về giáo dục môi trường của Liên hợp quốc tổ chức tại Tbilisi năm 1977, khái niệm Giáo dục môi trường đã được thông qua, theo đó: “Giáo dục môi trường là bộ phận hữu cơ của quá trình giáo dục. Nó nên được tập trung vào những vấn đề thực tiễn và mang tính chất liên thông. Nó nên nhằm vào xây dựng giá trị, đóng góp vào sự nghiệp phồn vinh của cộng đồng và liên quan đến sự sống còn của nhân loại. Ảnh hưởng của nó trong thời gian khởi đầu của người học và liên quan đến môi trường của họ trong hoạt động. Nó nên được hướng dẫn ở các môn học hiện tại và tương lai có liên quan”.Cho đến nay, đây là định nghĩa tương đối hoàn chỉnh và được chấp nhận một cách phổ biến nhất. 2. Phạm vi nghiên cứu - Nội dung: Phương pháp tích hợp giáo dục bảo vệ môi trường trong dạy học phần sinh thái học- sinh học 12- Ban cơ bản. - Thời gian: Từ 1/9/2013 đến 10/5/2014. 3. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này tôi có sử dụng một số phương pháp sau: - Phương pháp đọc tài liệu - Phương pháp quan sát - Phương pháp trò chuyện- trao đổi - Phương pháp phân tích sản phẩm - Phương pháp đối chiếu so sánh - Phương pháp khảo sát- thăm dò 4. Nội dung nghiên cứu Phương pháp tích hợp giáo dục bảo vệ môi trường vào dạy học một số bài phần Sinh thái học - Sinh học 12- Ban cơ bản. 4.1. Các bài tích hợp. Phần Sinh thái học - Sinh học 12- Ban cơ bản có thể tích hợp giáo dục bảo vệ môi trường cho học sinh vào các bài: Bài 36. Quần thể sinh vật và mối quan hệ giữa các cá thể trong quần thể. Bài 37+38. Các đặc trưng cơ bản của quần thể sinh vật. Bài 40. Quần xã sinh vật và một số đặc trưng cơ bản của quần xã. Bài 41. Diễn thế sinh thái. Bài 44. Chu trình sinh địa hóa và sinh quyển. Bài 46. Thực hành: Quản lí và sử dụng tài nguyên thiên nhiên. 7 4.2. Các phương pháp và hình thức tích hợp. * Phương pháp thảo luận nhóm: - Khái niệm: Phương pháp thảo luận nhóm được sử dụng nhằm giúp cho mọi học sinh tham gia một cách chủ động vào quá trình học tập, tạo cơ hội cho các em có thể chia sẽ kiến thức, kinh nghiệm, ý kiến để giải quyết các vấn đề có liên quan đến bài học, tạo cơ hội cho các em được giao lưu, học hỏi lẫn nhau, cùng hợp tác giải quyết những nhiệm vụ chung. - Cách thực hiện: Phương pháp thảo luận nhóm có thể tiến hành theo các bước sau: + Giáo viên giới thiệu chủ đề thảo luận. + Chia nhóm, giao nhiệm vụ hoạt động cho mỗi nhóm, quy định thời gian và phân công vị trí làm việc cho các nhóm. + Các nhóm thảo luận giải quyết nhiệm vụ được giao. + Đại diện từng nhóm trình bày kết quả thảo luận của nhóm. Các nhóm khác quan sát, lắng nghe, chất vấn, bình luận và bổ sung ý kiến. + Giáo viên tổng kết và nhận xét. - Ví dụ minh họa: Khi dạy phần II. Một số chu trình sinh địa hóa- Bài 44. Chu trình sinh địa hóa và sinh quyển. GV chia lớp thành 6 nhóm nhỏ, thảo luận nhóm trong 3 phút để trả lời câu hỏi của nhóm mình. Sau đó, giáo viên nhận xét, đánh giá và chốt kiến thức. - Nhóm 1: Nguyên nhân nào làm cho nồng độ khí CO 2 trong khí quyển tăng cao? Nêu hậu quả và cách hạn chế. - Nhóm 2: Em hãy đề ra các biện pháp sinh học làm tăng lượng đạm trong đất để cải tạo đất và nâng cao năng suất cây trồng. Liên hệ thực tế ở địa phương em. - Nhóm 3: Nguyên nhân nào ảnh hưởng đến nguồn nước trong tự nhiên? Cách khắc phục những hậu quả đó bằng cách nào? - Nhóm 4: Hậu quả của sự ô nhiễm nguồn nước là gì? Dẫn chứng về sự ô nhiễm nguồn nước ở địa phương em. - Nhóm 5: Hãy chỉ ra các hoạt động của con người làm thay đổi các chu trình trao đổi chất đó, gây nhiều hậu quả xấu về môi trường. - Nhóm 6: Hãy đề xuất các biện pháp bảo vệ các khu sinh học: Khu sinh học biển, rừng ở nước ta gắn liền với địa phương em(nếu có). 8 Bài 41. Diễn thế sinh thái. Phương pháp thảo luận nhóm+ tham quan thực tế. Bài này, GV có thể tổ chức cho HS đi tham quan, chụp hình, siêu tầm hình ảnh về các diễn thế sinh thái, hình ảnh về các hoạt động tác động vào thiên nhiên tích cực và tiêu cực của con người theo các nhóm nhỏ 4- 6 HS. Sau đó dán hình vào giấy khổ lớn hoặc cuốn sổ và trả lời các câu hỏi giáo dục môi trường liên quan đến bài học vào phía dưới bộ siêu tập để GV chấm điểm. Bài này tích hợp giáo dục môi trường vào phần: III. Nguyên nhân của diễn thế sinh thái. - Kể tên các hoạt động tác động vào thiên nhiên tích cực và tiêu cực của con người kèm hình ảnh minh họa. - Hoạt động khai thác tài nguyên thiếu ý thức của con người có thể coi là hành động “ tự đào huyệt chôn mình” của diễn thế sinh thái được không? Tại sao? Và phần IV. Tầm quan trọng của việc nghiên cứu diễn thế sinh thái. - Những hiểu biết về diễn thế sinh thái được ứng dụng trong thực tế như thế nào? - Chúng ta cần làm gì để bảo vệ môi trường, bảo vệ nguồn tài nguyên thiên nhiên? - Liên hệ: Bản thân em đã làm được những gì để góp phần bảo vệ môi trường, bảo vệ nguồn tài nguyên thiên nhiên? GV cho đại diện một vài nhóm trình bày, các nhóm khác nhận xét, bổ sung. Sau đó, GV đánh giá và chốt kiến thức. GV yêu cầu HS nhặt rác ngay tại chỗ ngồi của mình hoặc tổ chức cho HS lao động vệ sinh trường lớp, trồng và chăm sóc cây xanh…để thể hiện hành động tích cực của mình góp phần bảo vệ môi trường. Đó là “ hành động nhỏ, ý nghĩa lớn” của mỗi người. * Phương pháp đóng vai: - Khái niệm: Đóng vai là phương pháp tổ chức cho học sinh thực hành, “làm thử” một số cách ứng xử nào đó trong một tình huống giả định. Đây là phương pháp nhằm giúp học sinh suy nghĩ sâu sắc về một vấn đề, bằng cách tập trung vào một sự việc cụ thể mà các em vừa thực hiện hoặc quan sát được. - Cách thực hiện: Có thể tiến hành đóng vai theo các bước sau: + Giáo viên nêu chủ đề, chia nhóm và giao tình huống, yêu cầu đóng vai cho từng nhóm. Trong đó có quy định rõ thời gian chuẩn bị, thời gian đóng vai của mỗi nhóm. + Các nhóm thảo luận chuẩn bị đóng vai. + Các nhóm lên đóng vai. 9 + Lớp thảo luận, nhận xét về cách ứng xử và cảm xúc của các vai diễn; về ý nghĩa của các cách ứng xử. + Giáo viên kết luận, định hướng cho học sinh về cách ứng xử tích cực trong tình huống đã cho. - Ví dụ minh họa: Khi dạy phần VII. Tăng trưởng của quần thể người, Bài 37 + 38. Các đặc trưng cơ bản của quần thể sinh vật. Giáo viên chia lớp làm 6 nhóm nhỏ, 2 nhóm cùng nghiên cứu về 1 vấn đề trong 3 phút để nhận xét và bổ sung cho nhau, mỗi nhóm cử ra 1 đại diện làm chuyên gia để trả lời các câu hỏi của nhóm. Cụ thể: - Nhóm 1, 6 là chuyên gia nghiên cứu dân số. Câu hỏi: Quan sát hình 38.4 nhận xét gì về sự tăng trưởng dân số thế giới, liên hệ với sự tăng trưởng dân số ở Việt Nam? - Nhóm 3, 5 là chuyên gia nghiên cứu ảnh hưởng của dân số tới môi trường. Câu hỏi: Sự bùng nổ dân số gây ảnh hưởng như thế nào đến môi trường? - Nhóm 2, 4 là chuyên gia kế hoạch hóa gia đình. Câu hỏi: Hãy đưa ra biện pháp khắc phục hậu quả của sự phát triển dân số không hợp lí. * Phương pháp trò chơi: - Khái niệm: Phương pháp trò chơi là phương pháp tổ chức cho học sinh tìm hiểu một vấn đề hoặc thể nghiệm những hành động, những thái độ, những việc làm thông qua một trò chơi nào đó. - Cách thực hiện: + Giáo viên phổ biến tên trò chơi, nội dung và luật chơi cho học sinh. + Chơi thử (nếu cần thiết). + Học sinh tiến hành chơi. + Đánh giá sau trò chơi. + Thảo luận về ý nghĩa giáo dục của trò chơi. - Ví dụ minh họa: Khi dạy phần V. Bài 38. Các đặc trưng cơ bản của quần thể sinh vật. GV chia lớp thành 6 nhóm nhỏ để chơi trò chơi: Trò chơi giải ô chữ Ô chữ cần giải có 19 chữ cái. Có 3 gợi ý: Nếu nhóm nào trả lời đúng sau gợi ý thứ nhất sẽ được 10 điểm, trả lời đúng sau gợi ý thứ 2 được 9 điểm và trả lời đúng sau gợi ý thứ 3 được 8 điểm. 10 + Gợi ý thứ nhất: Đây là nhiệm vụ quan trọng và cấp bách trong công tác bảo vệ tài nguyên thiên nhiên. + Gợi ý thứ 2: Nhiệm vụ này có liên quan đến sinh vật. + Gợi ý thứ 3: Ở Việt Nam đã có rất nhiều quần thể động vật bị săn bắn quá mức như: Tê Giác một sừng, Bò xám Đông Dương…có thể dẫn đến nguy cơ bị tuyệt chủng. Đáp án ô chữ là: BẢO VỆ ĐỘNG VẬT QUÝ HIẾM Trò chơi thi kể tên các loài động vật quý hiếm: Mỗi nhóm sẽ kể tên 1 loài động vật quý hiếm ở Việt Nam đang có nguy cơ bị tuyệt chủng cần được bảo vệ theo từng thứ tự từ nhóm 1 đến nhóm 6. Nếu trong vòng 10 giây mà nhóm nào không trả lời được sẽ bị loại. Nhóm nhất được cộng 2 điểm, nhóm thứ nhì cộng 1 điểm. Qua đó giúp nhắc nhở HS những loài động vật nào đang cần bảo vệ. - Chúng ta cần phải làm gì để bảo vệ những loài động vật đó?( Kĩ thuật trình bày 1 phút) * Phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình: - Khái niệm: Phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình là phương pháp sử dụng một câu chuyện có thật hoặc chuyện được viết dựa trên những trường hợp thường xảy ra trong cuộc sống thực tiễn, để minh chứng cho một vấn đề hay một số vấn đề. - Cách thực hiện: Các bước nghiên cứu trường hợp điển hình có thể là: + Học sinh đọc (hoặc xem, nghe) về trường hợp điển hình. + Suy nghĩ về nó. +Thảo luận về trường hợp điển hình theo các câu hỏi hướng dẫn của giáo viên. - Ví dụ minh họa: Khi dạy phần II.1. Quan hệ hỗ trợ- Bài 36. Quần thể sinh vật và mối quan hệ giữa các cá thể trong quần thể. Giáo viên (GV) cho học sinh (HS) quan sát các hình ảnh về các hiện tượng thực tế hiện nay, thảo luận cặp đôi- chia sẽ trong 3 phút để trả lời các câu hỏi sau: 11 Hình ảnh rừng đầu nguồn bị chặt phá( http://www.moitruong.com.vn/). - Em có ý kiến gì về hành động trên? - Hậu quả của việc chặt phá rừng đầu nguồn là gì? - Qua hình ảnh trên và hậu quả của nó, nếu em là nhà tuyên truyền thì em sẽ kêu gọi mọi người như thế nào? Hình ảnh đàn sư tử đang vồ ngựa vằn( http://www.thegioidongvat.net). - Nếu số lượng ngựa vằn trong quần thể còn quá ít, khi gặp đàn sư tử thì điều gì sẽ xãy ra? 12 - Liên hệ: Việc con người săn bắt bừa bãi các loài động vật, đặc biệt là động vật quý hiếm sẽ dẫn tới hậu quả gì? - Em có lời khuyên gì với mọi người trong việc bảo tồn đa dạng sinh học? * Phương pháp dạy học theo dự án: - Khái niệm: Phương pháp dạy học theo dự án là phương pháp dạy học lấy học sinh làm trung tâm, hướng dẫn học sinh việc lĩnh hội kiến thức và kĩ năng thông qua việc đóng một hay nhiều vai để giải quyết vấn đề( gọi là dự án) mô phỏng những hoạt động có thật của xã hội chúng ta. - Cách thực hiện: Các bước dạy học theo dự án gồm: + Phát hiện vấn đề thực tiễn có liên quan đến nội dung, chương trình giảng dạy. + Xây dựng ý tưởng dự án + Lập kế hoạch dự án, phiếu hướng dẫn nghiên cứu, thang điểm đánh giá. + Triển khai dự án cho HS + Tổ chức thực hiện dự án + Nghiệm thu dự án - Ví dụ minh họa: Khi dạy bài 46. Thực hành: Quản lí và sử dụng bền vững tài nguyên thiên nhiên. Dự án : Quản lí và sử dụng bền vững tài nguyên thiên nhiên. - Mục tiêu: + Nêu được khái niệm về các dạng tài nguyên thiên nhiên đang được sử dụng chủ yếu hiện nay, lấy được ví dụ minh họa. + Phân tích được tác động của việc sử dụng tài nguyên không khoa học làm cho môi trường bị suy thoái, ảnh hưởng tới chất lượng cuộc sống con người. + Chỉ ra được những biện pháp chính để sử dụng tài nguyên một cách bền vững. + Nâng cao nhận thức về sự cần thiết phải có các biện pháp sử dụng bền vững tài nguyên và ý thức bảo vệ môi trường. - Bài tập dành cho học sinh: “ Em và nhóm của em là thành viên của Hội nghiên cứu quản lí và sử dụng tài nguyên thiên nhiên quốc gia có nhiệm vụ nghiên cứu, đánh giá về việc sử dụng tài nguyên thiên nhiên hiện nay ở nước ta. Quốc hội luôn quan tâm đến vấn đề rủi ro, vấn đề chi tiêu ngân sách và tình trạng cạn kiệt tài nguyên, ô nhiễm môi trường. Các đại biểu Quốc hội muốn nhận ý kiến đánh 13 giá về những lợi ích mà các chương trình này đem lại so với những chi phí và thiệt hại nói trên”. Để hoàn thành bài tập này, các em phải làm việc theo nhóm từ 6-8 HS hoàn thành dự án trong 1 tuần với các nhiệm vụ sau: - Nghiên cứu tầm quan trọng của việc quản lí tài nguyên thiên nhiên bền vững và sự suy thoái môi trường. - Nghiên cứu các chương trình quản lí tài nguyên thiên nhiên bền vững bao gồm: + Chương trình quản lí tài nguyên đất + Chương trình quản lí tài nguyên rừng + Chương trình quản lí tài nguyên nước + Chương trình quản lí tài nguyên biển và ven biển + Chương trình quản lí tài nguyên sinh học: Duy trì đa dạng sinh học + Chương trình giáo dục môi trường. - Mỗi nhóm sẽ phân vai để đóng vai theo nội dung của dự án - Tạo ra bài thuyết trình trên Powerpoint để minh họa những nghiên cứu của mình. - Hãy chia sẽ những khám phá của em với các bạn trên một trang web đặc biệt. Trên đây là một số phương pháp dạy học tích cực được dùng để tích hợp giáo dục môi trường trong dạy học một số bài phần sinh thái học. Ngoài ra, còn rất nhiều phương pháp dạy học khác có thể dùng để tích hợp giáo dục môi trường trong dạy học. Do thời gian có hạn nên tôi chỉ xin giới thiệu một số phương pháp như trên. 4.3. Bài dạy cụ thể có tích hợp giáo dục môi trường. Chương II : QUẦN XÃ SINH VẬT Tiết 43. Bài 40 : QUẦN XÃ SINH VẬT VÀ MỘT SỐ ĐẶC TRƯNG CƠ BẢN CỦA QUẦN XÃ SINH VẬT I. Mục tiêu 1. Kiến thức: - Nêu được khái niệm quần xã. Lấy ví dụ minh họa. - Nêu được các đặc trưng cơ bản của quần xã : Tính đa dạng về loài, sự phân bố của các loài trong không gian quần xã, lấy ví dụ minh họa cho các đặc trưng đó. - Trình bày được các mối quan hệ giữa các loài trong quần xã (cộng sinh, hợp tác, hội sinh, cạnh tranh, kí sinh, ức chế - cảm nhiễm, sinh vật này ăn sinh vật khác) và lấy được ví dụ cho các mối quan hệ đó. 14 - Nêu được khái niệm khống chế sinh học. Lấy ví dụ minh họa. - Phân biệt được các mối quan hệ giữa các loài trong quần xã. Lấy ví dụ minh họa.( HS khá- giỏi) 2. Kĩ năng: - Kĩ năng thể hiện sự tự tin khi trình bình ý kiến trước nhóm, tổ, lớp. - Kĩ năng trình bày suy nghĩ/ý tưởng, hợp tác, quản lí thời gian tiết học và đảm nhận trách nhiệm trong hoạt động nhóm. - Kĩ năng tìm kiếm và xử lí thông tin khi dọc SGK, sách báo, internet,... về các khái niệm quần xã, thành phần loài trong quần xã sinh vật, mối quan hệ giữa các loài trong quần xã (cộng sinh, hội sinh, hợp tác, ức chế - cảm nhiễm, vật ăn thịt và con mồi, kí sinh trên vật chủ...) - Kĩ năng tìm kiếm, xử lí thông tin về quần xã. 3. Thái độ: - Giáo dục học sinh lòng yêu thiên nhiên và ý thức bảo vệ môi trường. - Vận dụng kiến thức của bài học vào giải thích các vấn đề có liên quan trong sản xuất nông nghiệp và bảo vệ môi trường. II. Phương tiện - Hình 40.1- 40.4SGK. GV sưu tầm 1 số hình ảnh và ví dụ để minh họa. - Bảng 1. Quan hệ hỗ trợ - Bảng 2 : Quan hệ đối địch III. Phương pháp - Trực quan- tìm tòi - Vấn đáp- tìm tòi - Suy nghĩ- thảo luận cặp đôi- chia sẽ - Dạy học nhóm - Trình bày một phút - Đóng vai - Động não IV. Tiến trình bài giảng 1. Ổn định lớp : 2. Kiểm tra bài cũ : 3. Dạy bài mới : Khám phá : GV yêu cầu HS nhắc lại khái niệm quần thể và lấy 1 số ví dụ về quần thể. GV chiếu hình ảnh về một đồng lúa, một ao cá... đây có phải ví dụ về thể không ? 15 HS trả lời, GV giới thiệu đây là ví dụ về quần xã sinh vật. Vậy quần xã có gì khác so với quần thể? Kết nối : Hoạt động của giáo viên và học sinh Nội dung Hoạt động 1 : Tìm hiểu khái niệm quần xã I. Khái niệm quần xã sinh vật: sinh vật Là tập hợp các quần thể sinh vật * GV chiếu hình ảnh về đồng lúa và yêu cầu HS thuộc nhiều loài khác nhau được trả lời các câu hỏi sau : hình thành trong một quá trình - Kể tên 1 số quần thể sinh vật có trên đồng lúa. lịch sử, cùng sống trong 1 không gian xác định gọi là sinh cảnh. - Giữa các quần thể sinh vật trên đồng lúa có Các sinh vật trong quần xã có mối quan hệ với nhau như thế nào ? mối quan hệ gắn bó với nhau - Các sinh vật đó có quan hệ như thế nào với như 1 thể thống nhất và do vậy quần xã có cấu trúc tương đối ổn môi trường ? định. Các sinh vật trong quần xã Từ đó rút ra khái niệm quần xã sinh vật. Lấy thích nghi với môi trường sống thêm 1 số ví dụ khác về quần xã sinh vật? của chúng. GV giới thiệu hình ảnh về 1 số quần xã sinh II. Một số đặc trưng cơ bản vật. của quần xã: Hoạt động 2 : Tìm hiểu một số đặc trưng cơ bản của quần xã: 1. Đặc trưng về thành phần loài - Quần xã có những đặc trưng cơ bản nào? trong quần xã: HS nêu tên các đặc trưng cơ bản SGK. * Số lượng loài và số lượng cá - Đặc trưng về thành phần loài trong quần xã thể của mỗi loài biểu thị mức độ thể hiện như thế nào ? đa dạng của quần xã, biểu thị sự * GV chiếu hình ảnh về quần xã rừng mưa nhiệt biến động, ổn định hay suy thoái của quần xã. đới và hoang mạc, yêu cầu HS : - So sánh số lượng loài và số cá thể của mỗi * Thành phần loài trong quần xã được thể hiện qua số lượng các loài ở 2 quần xã trên. loài và số lượng cá thể của mỗi - Số lượng loài và số cá thể của mỗi loài cho loài, loài ưu thế và loài đặc biết điều gì về quần xã ? trưng. * GV chiếu hình ảnh về quần xã đồng lúa, hãy - Loài ưu thế: Là những loài cho biết loài nào chiếm ưu thế trong quần xã đóng vai trò quan trọng trong này ? QX do số lượng cá thể nhiều, - Thế nào là loài ưu thế? Lấy thêm ví dụ khác sinh khối lớn hoặc do hoạt động về loài ưu thế. mạnh của chúng. Gv giới thiệu: Trong các QX trên cạn, các loài thực vật có hạt trường là các loài ưu thế, vì chúng ảnh hưởng rất lớn tới khí hậu môi 16 trường. * GV chiếu hình ảnh về rừng U Minh, hãy chỉ ra loài đặc trưng ở quần xã này là gì ? - Loài đặc trưng: Là loài chỉ có ở - Thế nào là loài đặc trưng? Lấy thêm ví dụ 1 quần xã nào đó, hoặc là loài có khác về loài đặc trưng. số lượng nhiều hơn hẳn các loài khác và có vai trò quan trọng - Loài đặc trưng có thể là loài ưu thế không? trong QX so với các loài khác. Gv giới thiệu: Cây cọ là loài đặc trưng của quần xã vùng đồi Vĩnh Phú, cây tràm là loài đặc trưng của quần xã rừng U Minh. (Trong nhiều trường hợp, một loài có thể vừa là loài ưu thế vừa là loài đặc trưng). - Liên hệ : Hãy kể tên các cây ăn quả đặc trưng theo vùng miền ở nước ta. Các loài cây đó có được coi là loài đặc trưng hay không ? Tại sao ? * GV cho HS xem tranh, phim về sự phân bố các cá thể trong rừng mưa nhiệt đới, ao cá, đại dương...suy nghĩ- thảo luận cặp đôi- chia sẽ để nhận xét sự phân bố của sinh vật trong quần xã trả lời : 2. Đặc trưng về phân bố cá thể trong không gian của quần xã: * Các kiểu phân bố : + Quần xã phân bố cá thể theo chiều thẳng đứng. - Các loài trong QX có sự phân bố như thế nào + Quần xã phân bố cá thể theo trong không gian của QX? chiều ngang. - Thế nào là phân bố cá thể theo chiều thẳng đứng? Lấy ví dụ minh họa? - Thế nào là phân bố cá thể theo chiều ngang? Lấy ví dụ minh họa? GV giới thiệu: - Rừng mưa nhiệt đới phân thành nhiều tầng, mỗi tầng cây thích nghi với mức độ chiếu sáng khác nhau trong QX. - SV phân bố theo độ sâu của mực nước biển, tùy thuộc vào nhu cầu sử dụng nguồn sống của từng loài. * Ý nghĩa : Giảm cạnh tranh, Việc phân tầng của các loài trong quần xã đem tăng khả năng sử dụng nguồn sống. lại ý nghĩa gì cho QX sinh vật? Hoạt động 3 : Tìm hiểu về mối quan hệ giữa III. Quan hệ giữa các loài các loài trong quần xã sinh vật. trong quần xã sinh vật: - GV chia lớp làm 6 nhóm chuẩn bị trước ở 1. Các mối quan hệ sinh thái: nhà : - Trong QX có các mối quan hệ + 3 nhóm sưu tầm bằng lời, tranh, ảnh về 3 ví hỗ trợ ( cộng sinh, hội sinh và 17 dụ tương ứng với 3 kiểu quan hệ hỗ trợ khác hợp tác) và quan hệ đối kháng loài. (cạnh tranh, kí sinh, ức chế- cảm + 3 nhóm sưu tầm bằng lời, tranh, ảnh về 4 ví nhiễm, sinh vật này ăn sinh vật dụ tương ứng với 4 kiểu quan hệ đối địch khác khác). loài. - GV gọi đại diện mỗi nhóm phân tích ví dụ và rút ra đặc điểm của mối quan hệ đó. Từ đó rút ra đặc điểm chung của các mối quan hệ hỗ trợ và quan hệ đối kháng. - Các nhóm khác nhận xét, bổ sung - Sau đó, GV hướng dẫn HS đối chiếu bảng 40 SGK và chuẩn hóa kiến thức. * GV sử dụng hình 39.1 (Mèo rừng săn bắt thỏ 2. Hiện tượng khống chế sinh và đồ thị biến động số lượng thỏ và mèo rừng học: Canađa) để cho HS nhận xét, nắm được thế nào * Khái niệm : Khống chế sinh là hiện tượng khống chế sinh học? học là hiện tượng số lượng cá thể GV cho HS nghiên cứu Hình 40.3 và 40.4 SGK của 1 loài bị không chế ở một và hiểu được ý nghĩa các hiện tượng khống chế mức độ nhất định, không tăng sinh học. quá cao, hoặc giảm quá thấp do tác động của các mối quan hệ hỗ * Tích hợp giáo dục môi trường : trợ hoặc đối kháng giữa các loài HS suy nghĩ- thảo luận cặp đôi- chia sẽ trả lời trong quần xã. các câu hỏi sau : * Ý nghĩa : - Ý nghĩa của hiện tượng khống chế sinh học là - Trong tự nhiên : Tạo trạng thái gì ? cân bằng sinh học, hình thành - Dựa vào đặc điểm của hiện tượng khống chế quần xã ổn định. sinh học, con người đã ứng dụng vào đời sống - Trong trồng trọt : là cơ sở khoa sản xuất như thế nào ? Lấy ví dụ minh họa. học của các biện pháp đấu tranh - Hãy kể tên một số biện pháp phòng trừ sâu hại sinh học trong sản xuất. không gây ô nhiễm môi trường, Sử dụng thiên địch để phòng trừ Phương pháp đóng vai : các sinh vật gây hại, hạn chế sử - Nếu là kĩ sư nông nghiệp, em có lời khuyên dụng thuốc trừ sâugiảm ô nào cho bà con nông dân trong việc phòng trừ nhiễm môi trường. sâu bệnh hại. Kĩ thuật động não+ Trình bày 1 phút. - Là HS em cần phải làm gì để góp phần bảo vệ sự cân bằng sinh thái. GV chỉnh lí, bổ sung và chốt kiến thức. 18 Bảng 1. Quan hệ hỗ trợ. Đặc điểm quan hệ Ví dụ Kiểu quan hệ 1. 2. 3. Bảng 2. Quan hệ đối địch. Ví dụ Đặc điểm quan hệ Kiểu quan hệ 1. 2. 3. 4. V. Củng cố: GV yêu cầu HS lấy thêm các ví dụ về quần xã, các mối quan hệ trong quần xã, hiện tượng khống chế sinh học trong tự nhiên để nắm vững kiến thức. VI. Dặn dò: - Ứng dụng kiến thức bài học vào cuộc sống - Học bài và làm bài tập - Chuẩn bị bài mới, bài 41. Diễn thế sinh thái. 19 IV. HIỆU QUẢ CỦA ĐỀ TÀI Năm học 2013- 2014 tôi dạy 4 lớp 12- ban cơ bản với trình độ học sinh các lớp tương đương nhau( đều là các lớp thường). Đề tài áp dụng với 2 lớp là 12B6 và 12B7( lớp thực nghiệm) để so sánh với 2 lớp còn lại là 12B8 và 12B9( lớp đối chứng), tôi đã làm phiếu khảo sát thăm dò ý thức bảo vệ môi trường của học sinh và thu được kết quả sau: Lớp Sĩ số Ý thức tốt Số lượng Ý thức đạt Phần Số trăm(%) lượng Ý thức chưa đạt Phần Số trăm(%) lượng Phần trăm(%) Lớp thực nghiệ m 12B6 36 21 58,33 11 30,56 4 11,11 12B7 37 22 59,46 12 32,43 3 8,11 Lớp đối chứng 12b8 36 9 25,00 10 27,78 17 47,22 12B9 38 11 28,95 15 39,2 12 31,58 Chú thích: Phiếu thăm dò gồm 10 câu Số điểm cho ứng với mỗi mức: Mức 1: 0 điểm Mức 2: 1 điểm Mức 3: 2 điểm Mức 4: 3 điểm Nếu phiếu thăm dò đạt từ 24 đến 30 điểm: Ý thức tốt Nếu phiếu thăm dò đạt từ 18 đến 23 điểm: Ý thức đạt Nếu phiếu thăm dò đạt dưới 18 điểm : Ý thức chưa đạt 20