Tài liệu Skkn vận dụng câu hỏi, bài tập rèn năng lực tư duy cho học sinh trong dạy học sinh 7

VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI. Ngày nay, trong thời buổi hội nhập quốc tế, lượng kiến thức mà học sinh có thể tiếp thu ngày càng nhiều. Những kiến thức đó có thể từ sách giáo khoa, tài liệu tham khảo, trên các phương tiện truyền thông như Internet, báo chí,...[6] Tuy vậy, chất lượng của nền giáo dục Việt Nam nói chung còn thấp, nguyên nhân của hiện tượng này một phần là do học sinh còn thụ động trong việc học, chưa chủ động sáng tạo, các kỹ năng học tập còn hạn chế. Chính vì vậy một trong những mục tiêu của giáo dục Việt Nam ngày nay là đào tạo nên những con người thông minh, sáng tạo, có kỹ năng tư duy cao. Để đáp ứng với mục tiêu trên đòi hỏi rất nhiều yếu tố như: con người, phương tiện, phương pháp dạy học, đổi mới kiểm tra, đánh giá….Trong đó, đổi mới phương pháp dạy học được xem là khá quan trọng. Thế nhưng việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực hoá người học của giáo viên chưa được quan tâm đúng mức. Việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực còn nhiều hạn chế, điều này dẫn đến học sinh ngoài việc tiếp thu tri thức một cách thụ động, còn dẫn đến sự nhàm chán trong học tập, học sinh không thực sự hứng thú học tập. Do đó việc đổi mới phương pháp dạy học, nghiên cứu và ứng dụng những phương pháp dạy học tích cực là một trong những nhiệm vụ quan trọng của người giáo viên. Các phương pháp dạy học tích cực, dạy học tập trung vào người học…đã được nghiên cứu và ứng dụng vào thực tiễn tương đối nhiều, trong đó dạy học tích cực có sử dụng câu hỏi, bài tập để rèn luyện cho học sinh năng lực tư duy là một trong những hướng đổi mới phương pháp có tính khả thi và đem lại hiệu quả cao. [6] Đã có rất nhiều đề tài đề cập đến vấn đề sử dụng câu hỏi trong dạy học cũng như vận dụng quan điểm tiến hóa trong dạy học sinh học 7. Tuy nhiên đối với học sinh lớp 7, lứa tuổi còn nhỏ, khả năng tư duy chưa cao, vấn đề sử dụng hệ thống câu hỏi, bài tập nhằm rèn luyện năng lực tư duy còn khá mới mẻ và ít người đề cập. Mặt khác với yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra đánh giá, dạy học theo chủ đề đang được áp dụng tuy nhiên hiệu quả chưa cao. Qua nhiều năm được trực tiếp giảng dạy học sinh khối 7, tôi nhận thấy rằng vận dụng câu hỏi, bài tập không những giúp tăng khả năng tư duy ở các em mà còn tăng sự say mê, hứng thú học tập và còn vận dụng triệt để quan điểm tiến hóa trong dạy học Sinh học 7. Từ những lý do trên, tôi chọn đề tài “VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7” để nghiên cứu, tìm hiểu và áp dụng trong công việc dạy học của mình. 2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU 1 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 - Thiết kế các câu hỏi, bài tập, tình huống trong dạy học môn Sinh học 7 nhằm rèn luyện năng lực tư duy cho học sinh. - Nâng cao hiệu quả giáo dục. - Học sinh hứng thú học tập 3. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU Nghiên cứu chương trình Sinh học 7, trung học cơ sở. 4. PHẠM VI NGHIÊN CỨU Nghiên cứu phát triển các kỹ năng tư duy cho học sinh là phạm trù rộng và rất khó; trong giới hạn của đề tài nghiên cứu chúng tôi chỉ đi sâu nghiên cứu phát triển kỹ năng so sánh, phân tích- tổng hợp, khái quát hóa, suy luận cho học sinh vì đây là các kỹ năng cơ bản, thông dụng và cần thiết cho quá trình dạy học hiện nay. 5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 5.1. Xây dựng được cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài. 5.2. Xây dựng được quy trình phát triển năng lực tư duy cho học sinh. 5.3. Đưa ra được các tiêu chí của các năng lực tư duy để làm cơ sở đánh giá HS. 5.4. Xây dựng được một số câu hỏi, bài tập, sơ đồ tư duy, bài tập tình huống trong chương trình Sinh học 7, trung học cơ sở. 5.5. Thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả của việc phát triển năng lực tư duy cho học sinh trong dạy học Sinh học 7. 6. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 6.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết Nghiên cứu các tài liệu về đường lối giáo dục, chủ trương, nghị quyết về đổi mới phương pháp dạy học. Nghiên cứu các tài liệu và các công trình nghiên cứu liên quan đến phiếu học tập, bài tập tình huống, sơ đồ, bản đồ khái niệm, kỹ năng tư duy của học sinh trong dạy học. Nghiên cứu các tài liệu giáo khoa về động vật học, tìm hiểu mục tiêu, nội dung chương trình sách giáo khoa, từ đó xác định mục tiêu để xây dựng các biện pháp phát triển năng lực tư duy cho HS, từ đó đề xuất quy trình sử dụng vào thực tế giảng dạy. 6.2. Phương pháp điều tra Điều tra thực trạng phát triển năng lực tư duy cho học sinh trong dạy học Sinh học 7. + Đối với giáo viên: Tiến hành thăm dò ý kiến của 20 giáo viên các trường THCS trong huyện Vĩnh Cửu, Tỉnh Đồng Nai bao gồm các trường sau: THCS Vĩnh Tân, THCS Lê Quý Đôn, THCS Vĩnh An, THCS Nguyễn Du. Tìm hiểu về thực trạng đổi mới phương pháp dạy học, mức độ sử dụng các biện pháp phát triển các năng lực tư duy và hiệu quả của nó trong dạy học thông qua: 2 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 - Sử dụng phiếu điều tra để tìm hiểu thực trạng dạy học phát triển các năng lực tư duy phân tích - tổng hợp, so sánh, khái quát hóa của học sinh. - Trao đổi trực tiếp với một số giáo viên trực tiếp giảng dạy Sinh học 7 + Đối với học sinh: Chúng tôi đã tiến hành thăm dò ý kiến của 200 học sinh khối 7 năm học 2013 - 2014 của trường THCS -THPT Huỳnh Văn nhằm tìm hiểu thực trạng của học sinh khi được học thông qua sử dụng các biện pháp phát triển các năng lực tư duy: Phân tích - tổng hợp, so sánh, khái quát hóa. - Sử dụng phiếu điều tra để tìm hiểu thực trạng việc học thông qua các biện pháp phát triển các kỹ năng tư duy: Phân tích - tổng hợp, so sánh, khái quát hóa. - Trao đổi trực tiếp với một số học sinh khối 7. 6.3. Phương pháp nghiên cứu chuyên gia Tham khảo ý kiến của các chuyên gia trong lĩnh vực lý luận và phương pháp dạy học, trao đổi trực tiếp với đồng nghiệp đang trực tiếp giảng dạy bộ môn Sinh học, đặc biệt là Sinh học khối 7. 6.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Tiến hành thực nghiệm (TN) ở lớp 7/1 Trường THCS – THPT Huỳnh Văn Nghệ Đánh giá hiệu quả của các biện pháp để rèn luyện kỹ năng tư duy cho HS. 6.5. Phương pháp xử lý số liệu thực nghiệm bằng toán thống kê Sử dụng một số công cụ toán học để xử lí các kết quả điều tra. * Xử lí kết quả thực nghiệm. * Phân tích kết quả thực nghiệm việc rèn luyện năng lực tư duy: - Năng lực tư duy và khả năng tiếp thu kiến thức của học sinh. - Khả năng gây hứng thú học tập và mức độ hoạt động của học sinh. - Năng lực tư duy như: phân tích - tổng hợp, so sánh. 7. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC Nếu xây dựng được quy trình rèn luyện các năng lực tư duy phù hợp, mô tả được các tiêu chí của các năng lực và mức độ thành thục năng lực, có được các biện pháp tổ chức cho học sinh rèn luyện các năng lực sẽ phát triển năng lực tư duy cho học sinh trong dạy học Sinh học 7. 8. DỰ KIẾN NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI - Xây dựng được cơ sở lý luận của đề tài. - Xây dựng được cấu trúc của các năng lực tư duy: phân tích - tổng hợp, so sánh, khái quát hóa, suy luận. - Xây dựng được quy trình rèn luyện các năng lực tư duy. 3 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 - Mô tả được các tiêu chí rèn luyện năng lực tư duy và mức độ thành thục các năng lực - Đưa ra được các biện pháp phát triển năng lực tư duy cho học sinh trong dạy học Sinh học 7 II. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN: 1.1 Năng lực: Theo quan điểm của các nhà tâm lý học năng lực là tổng hợp các đặc điểm, thuộc tính tâm lý của cá nhân phù hợp với yêu cầu đặc trưng của một hoạt động. Ta có thể hiểu năng lực là sự phối hợp nhuần nhuyễn các kỹ năng và ở thực tế cuộc sống. Theo tài liệu dạy học và kiểm tra đánh giá kết quả học tập theo định hướng phát triển năng lực học sinh các năng lực chung của học sinh được hình thành và phát triển qua môn Sinh học ở cấp trung học cơ sở gồm có 9 năng lực chung được chia thành 3 nhóm như sau: Nhóm năng lực làm chủ và phát triển bản thân: - Năng lực tự học - Năng lực giải quyết vấn đề - Năng lực tư duy - Năng lực tự quản lý. Nhóm năng lực về quan hệ xã hội: - Năng lực giao tiếp - Năng lực hợp tác Nhóm năng lực công cụ: - Năng lực sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông. - Năng lực sử dụng ngôn ngữ. - Năng lực tính toán. 1.2 Năng lực tư duy: Là một loại hình hoạt động cơ bản, một loại hình hoạt động phức tạp của con người. Theo quan điểm của tâm lý học thì năng lực học tập là khả năng của con người thực hiện có kết quả hoạt động học tập phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh nhất định nhằm đạt được mục đích và nhiệm vụ đề ra. Từ đó người ta phân loại năng lực như sau: - Năng lực học tập phục vụ chức năng nhận thức –Năng lực nhận thức 4 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 - Năng lực học tập phục vụ chức năng tổ chức, điều chỉnh quá trình học tập liên quan đến việc quản lý phương tiện học tập, thời gian học tập, chất lượng học tập. - Năng lực phục vụ chức năng tương tác trong hoạt động hợp tác. Trong các năng lực tư duy hay còn gọi là năng lực nhận thức, chúng ta chú ý đến 4 năng lực sau:  Năng lực phân tích – tổng hợp  Năng lực so sánh  Năng lực khái quát hóa  Năng lực suy luận Mỗi năng lực chỉ được biểu hiện thông qua một nội dung, tác động của năng lực lên nội dung chúng ta sẽ đạt được mục tiêu đặt ra. Mục tiêu = năng lực x Nội dung 1.3 Phân loại các năng lực tư duy 1.3.1. Năng lực phân tích tổng hợp[7] Phân tích là sự phân chia trong tư duy đối tượng hay hiện tượng thành những yếu tố hợp thành, các dấu hiệu, các đặc tính riêng biệt của đối tượng hay hiện tượng đó thành những yếu tố nhỏ hơn hoặc những mối quan hệ giữa toàn thể và bộ phận, quan hệ giống loài nhằm tìm kiếm bản chất của chúng. Trong dạy học, vấn đề hình thành năng lực phân tích cho học sinh cần phải được coi trọng. Tuỳ đặc điểm từng môn học và nhiệm vụ học tập cụ thể, các giáo viên đã đề ra những yêu cầu phân tích khác nhau. Nhưng mục đích chủ yếu của việc rèn luyện kỹ năng phân tích là hình thành ở các em thói quen tìm hiểu sự vật, hiện tượng có chiều sâu, nhằm nắm được bản chất của đối tượng nghiên cứu, cho nên nhiệm vụ chủ yếu của hoạt động phân tích trước hết là nắm được cấu trúc của đối tượng, nghĩa là: + Xác định các yếu tố tạo thành đối tượng. + Tìm mối liên hệ giữa các yếu tố đó. + Yếu tố trung tâm, yếu tố điều khiển của hệ thống nằm ở đâu? + Hoạt động trong những môi trường nào, điều kiện nào? Trên cơ sở ấy mà xác định được tính chất, mâu thuẫn nội tại, động lực phát triển và các vấn đề khác. Tổng hợp là sự kết hợp trong tư duy các yếu tố, các thành phần của sự vật hay hiện tượng trong một chỉnh thể. Trong thực tế mọi sự vật, hiện tượng đều tồn tại đồng thời các yếu tố cũng như các mặt khác nhau tác động lẫn nhau. Để nhận thức đầy đủ sự vật, hiện tượng, con người thường bắt đầu xem xét từ một tổng thể 5 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 toàn vẹn, nghĩa là tổng hợp sơ bộ, sau đó mới phân tích từng yếu tố, cuối cùng tổng hợp cao hơn, đầy đủ hơn. Rèn luyện năng lực tổng hợp nhằm giúp học sinh sắp xếp những số liệu, những sự kiện lộn xộn, rời rạc và đa dạng mà các em thu thập được qua nghiên cứu lý luận và khảo sát thực tiễn thành những sự vật, những hiện tượng, những quá trình hoàn chỉnh, thống nhất. Phân tích và tổng hợp là hai mặt của một quá trình tư duy thống nhất có sự liên hệ mật thiết với nhau. Tổng hợp sơ bộ ban đầu cho ta ấn tượng chung về đối tượng nhờ đó mà xác định được phương hướng phân tích cho đối tượng. Từ sự phân tích đối tượng sẽ giúp ta có một nhận thức đầy đủ hơn về đối tượng, phân tích càng sâu thì sự tổng hợp cuối cùng càng cao, càng đầy đủ. Sự tổng hợp hoàn chỉnh sẽ ảnh hưởng đến chất lượng của sự phân tích tiếp theo. Cứ như vậy, nhận thức ngày càng tiến sâu vào bản chất của sự vật, hiện tượng. Phân tích và tổng hợp trong Sinh học thường được dùng để phân tích cấu tạo cơ quan, hệ cơ quan, cơ thể...; phân tích cơ chế, quá trình sinh học. 1.3.2. Năng lực so sánh[7] Trong nhận thức cùng với sự hiểu biết sự vật, hiện tượng là cái gì và như thế nào, còn phải hiểu được sự vật, hiện tượng này không giống sự vật, hiện tượng khác ở chỗ nào thì phải sử dụng đến phương pháp so sánh. So sánh là sự phân tích những điểm giống nhau và khác nhau giữa các đối tượng nhằm phân loại sự vật, hiện tượng thành những loại khác nhau. Tuỳ mục đích mà phương pháp so sánh có thể nặng về tìm sự giống nhau hay sự khác nhau. So sánh điểm khác nhau chủ yếu dùng trong phân tích, so sánh điểm giống nhau thường dùng trong tổng hợp. Các bước thực hiện biện pháp so sánh: Bước 1: Nêu định nghĩa đối tượng cần so sánh. Bước 2: Phân tích đối tượng, tìm ra dấu hiệu bản chất của mỗi đối tượng so sánh. Bước 3: Xác định những điểm khác nhau của từng dấu hiệu tương ứng. Bước 4: Xác định những điểm giống nhau của từng dấu hiệu tương ứng. Bước 5: Khái quát các dấu hiệu quan trọng giống và khác nhau của 2 đối tượng so sánh. Bước 6: Nếu có thể được thì nêu rõ nguyên nhân của sự giống và khác nhau đó. Qua sự so sánh giúp học sinh phân biệt, hệ thống hoá và củng cố các khái niệm đồng thời so sánh là một thao tác tư duy rất quan trọng giúp học sinh tìm ra cái mới. Các hình thức diễn đạt so sánh: Diễn đạt so sánh bằng lời; diễn đạt so sánh bằng bảng hệ thống hay bảng phân tích; diễn đạt so sánh bằng tranh sơ đồ; diễn đạt 6 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 so sánh bằng biểu đồ; diễn đạt so sánh bằng sơ đồ logic.1.3.3. Năng lực khái quát hóa[7] Khái quát hoá là hoạt động trí tuệ cấp cao nhằm gom các đối tượng có cùng thuộc tính và bản chất vào một nhóm, là quá trình chuyển từ cái đơn nhất lên cái chung. Sự khái quát hoá giữ vai trò chủ yếu trong khi hình thành các khái niệm mới. Ở học sinh khái quát hoá diễn ra trên cơ sở phân tích, so sánh. Người ta phân biệt các hình thức sau đây của khái quát hoá: + Sơ bộ: Diễn ra khi tri giác tài liệu mới, kết quả là hình thành biểu tượng chung về đối tượng nghiên cứu. + Cục bộ: Khi phát hiện ra bản chất bên trong của đối tượng nghiên cứu, dẫn tới việc hình thành khái niệm cục bộ, tức là khái niệm riêng rẽ. + Chuyên đề: Dẫn tới việc lĩnh hội một hệ thống khái niệm về những đối tượng cùng loại. + Tổng kết: Khi hình thành hệ thống những khái niệm thuộc về một môn học. + Liên môn: Nhờ đó mà lĩnh hội một hệ thống khái niệm giữa các môn. Năng lực khái quát hoá ở mỗi học sinh luôn đóng vai trò quan trọng trong quá trình học tập. Khi được phát triển tới mức cao độ, chính năng lực này sẽ giúp học sinh tách được cái chung, cái bản chất, những mối liên hệ bên trong mang tính quy luật của tài liệu nghiên cứu, học tập bằng con đường phân tích chỉ một sự vật, hiện tượng điển hình mà thôi. Bằng cách đó học sinh sẽ tiết kiệm được sức lực, thời gian học tập của mình, biết khám phá các tri thức khoa học bằng những phương pháp tối ưu. 1.3.4. Năng lực suy luận: Suy luận là hình thức của tư duy, nhờ đó có thể rút ra phán đoán mới từ một hay nhiều phán đoán theo các quy tắc logic xác định. Bất kỳ suy luận nào cũng gồm tiền đề, kết luận và lập luận. Tiền đề (còn gọi là phán đoán xuất phát) là phán đoán chân thực từ đó rút ra phán đoán mới. Kết luận là phán đoán mới thu được bằng con đường lôgic từ các tiền đề. Cách thức lôgic rút ra kết luận từ các tiền đề gọi là lập luận. Quan hệ suy diễn lôgic giữa các tiền đề và kết luận được quy định bởi mối liên hệ giữa các tiền đề về mặt nội dung. Nếu các phán đoán không có liên hệ về mặt nội dung thì không thể lập luận để rút ra kết luận. Căn cứ vào cách thức lập luận, suy luận được chia ra thành suy luận suy diễn và suy luận quy nạp. Suy luận suy diễn là suy luận trong đó lập luận từ cái chung đến cái riêng, cái đơn nhất. Suy luận quy nạp là suy luận trong đó lập luận từ cái riêng, cái đơn nhất đến cái chung [7]. 7 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 1.4 Các dạng câu hỏi nhằm phát triển năng lực tư duy: Với mục đích hình thành, phát triển năng lực nhận thức ta có các dạng câu hỏi sau: - Câu hỏi rèn luyện năng lực quan sát. - Câu hỏi rèn luyện năng lực phân tích - Câu hỏi rèn luyện năng lực tổng hợp - Câu hỏi rèn luyện năng lực so sánh - Câu hỏi rèn luyện năng lực suy luận 1.5 Nguyên tắc phát triển năng lực tư duy[9] 1.5.1. Quán triệt mục tiêu, nội dung của bài học Mục tiêu của mỗi bài học không chỉ là hình thành kiến thức, kỹ năng mà quan trọng hơn là phát triển tư duy và nắm vững, vận dụng được kiến thức. Do đó trong quá trình rèn luyện các kỹ năng tư duy, giáo viên phải luôn bám sát và thực hiện cho được mục tiêu chung của bài học, không xa rời nội dung chính của bài, tránh gây nhiễu cho HS trong quá trình lĩnh hội kiến thức. 1.5.2. Đảm bảo tính chính xác, chặt chẽ, phù hợp Trong quá trình dạy học Sinh học 7, việc rèn luyện các năng lực tư duy là hết sức cần thiết. Tuy nhiên khi hướng dẫn HS học tập, phải luôn đảm bảo tính chính xác về kiến thức của nội dung bài học, phù hợp với trình độ nhận thức của HS, phù hợp về thời gian, đảm bảo logic chung của chương trình, không gò bó, gượng ép. 1.5.3. Đảm bảo nâng dần mức độ từ dễ đến khó Trong quá trình rèn luyện và phát triển năng lực tư duy cho học sinh, tuỳ vào trình độ và năng lực của từng học sinh hay tùy vào đối tượng HS để GV chủ động nâng dần yêu cầu các mức độ câu hỏi, bài tập, bảng biểu, sơ đồ...từ dễ đến khó, không được nóng vội vì dễ làm cho HS chán nản, không thực hiện được yêu cầu GV đề ra, không rèn luyện được các kỹ năng tư duy cho học sinh. 2. CƠ SỞ THỰC TIỄN: 2.1 Đặc điểm của chương trình Sinh học 7 Chương trình Sinh học lớp 7 bao gồm các nội dung chính như sau: Mở đầu: Mở đầu chương trình Sinh học lớp 7 đã cho chúng ta thấy được sự đa dạng và phong phú của giới động vật, những đặc điểm để phân biệt động vật với thực vật và những đặc điểm chung của động vật Chương I: Ngành động vật nguyên sinh Giới thiệu cho chúng ta tìm hiểu về một số đặc điểm của các đại diện động vật nguyên sinh như: Trùng roi, trùng biến hình, trùng dày, trùng kiết lị, trùng sốt rét… 8 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 qua đó rút ra những đặc điểm chung của động vật nguyên sinh và vai trò của nó trong đời sống thực tiễn. Chương II: Ngành ruột khoang Là ngành động vật đa bào bậc thấp, có cơ thể đối xứng toả tròn như: Thuỷ tức, sứa, hải quỳ, san hô… qua việc tìm hiểu những đại diện này đã giúp chúng ta thấy được sự đa dạng trong cấu tạo, cách di chuyển, hình thức dinh dưỡng, kiểu sinh sản… của các đại diện ngành ruột khoang và cũng giúp chúng ta thấy được giá trị to lớn mà nó mang lại. Chương III: Các ngành giun Bao gồm: Ngành giun tròn, ngành giun dẹp và ngành giun đốt. Tìm hiểu về môi trường sống, cấu tạo, di chuyển, dinh dưỡng, sinh sản…của các đại diện thuộc mỗi ngành như: Sán lá gan của Ngành giun dẹp, giun đũa của Ngành giun tròn và giun đất của Ngành giun đốt. Tìm hiểu về sự đa dạng, đặc điểm chung của mỗi Ngành giun, những tác hại và lợi ích mà nó mang lại. Chương IV: Ngành thân mềm Đi vào tìm hiểu về các đặc điểm như: Hình dạng, cấu tạo, di chuyển, dinh dưỡng, sinh sản…của một số đại diện thân mềm (trai sông, ốc sên, mực, bạch tuộc, sò…). Thực hành quan sát một số thân mềm thông qua hình vẽ và mẫu thật, tiếp theo là tìm hiểu những đặc điểm chung của Ngành thân mềm và vai trò của nó trong đời sống. Chương V: Ngành chân khớp Gồm có 3 lớp là: Lớp giáp xác, lớp hình nhện, lớp sâu bọ Tìm hiểu về môi trường sống, cấu tạo, di chuyển, dinh dưỡng, sinh sản…của các đại diện thuộc mỗi lớp như: Tôm sông của lớp giáp xác, nhện của lớp hình nhện, châu chấu của lớp sâu bọ. Trong chương này học sinh còn được tham gia vào các tiết thực hành quan sát và mổ tôm sông hay xem băng hình về tập tính của sâu bọ. Tìm hiểu về sự đa dạng của mỗi lớp, những đặc điểm chung của mỗi lớp và ý nghĩa thực tiễn của Ngành chân khớp trong đời sống hàng ngày. Chương VI: Ngành động vật có xương sống - Thứ nhất là: Tìm hiểu về các lớp cá. Tìm hiểu về đời sống, hình thái giải phẫu của cá chép và thực hành mổ cá chép. Tìm hiểu về sự đa dạng, đặc điểm chung của lớp cá và những lợi ích của cá. - Thứ hai là: Tìm hiểu về lớp lưỡng cư. Tìm hiểu về đời sống, hình thái giải phẫu của ếch đồng và thực hành mổ ếch đồng. Tìm hiểu về sự đa dạng, đặc điểm chung của lớp lưỡng cư và những lợi ích của nó. 9 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 - Thứ ba là: Tìm hiểu về lớp bò sát. Tìm hiểu về đời sống, hình thái giải phẫu của thằn lằn bóng đuôi dài Tìm hiểu về sự đa dạng, đặc điểm chung của lớp bò sát và những lợi ích. - Thứ tư là: Tìm hiểu về lớp chim. Thực hành quan sát bộ xương, mẫu mổ chim bồ câu. Nghiên cứu về cấu tạo trong của chim bồ câu, sự đa dạng và những đặc điểm chung của lớp chim. - Thứ năm là: Tìm hiểu về lớp thú. Nghiên cứu về đời sống của Thỏ, khả năng di chuyển, các đặc điểm về cấu tạo ngoài, cấu tạo trong của Thỏ. Tìm hiểu về sự đa dạng của lớp thú và xem băng hình về tập tính và đời sống của lớp thú. Chương VII: Sự tiến hoá của động vật Tìm hiểu về môi trường sống của động vật, về sự tiến hoá của động vật ở các đặc điểm như: Sự vận động, di chuyển, tổ chức cơ thể, sinh sản… Nghiên cứu nguồn gốc của động vật thông qua cây phát sinh động vật. Chương VIII: Động vật và đời sống con người Nội dung của chương này đó là tìm hiểu về sự đa dạng của của giới động vật nói chung cũng như của sinh giới nói riêng, tìm hiểu về một số động vật quý hiếm và động vật có tầm quan trọng đối với sự phát triển kinh tế địa phương và cuối cùng của chương trình là tham quan thiên nhiên. Qua phân tích chương trình Sinh học 7 chúng ta nhận thấy rằng lượng kiến thức mà các em cần tiếp nhận khá lớn.Tuy nhiên nếu hình thành ở học sinh năng lực tư duy tốt các em có thể ghi nhớ kiến thức sâu hơn, hiểu được bản chất của vấn đề từ đó học tập ngày một tiến bộ. 2.2Thực trạng dạy học môn sinh học 7 Qua thăm dò ý kiến của đồng nghiệp trong trường và trường bạn tôi nhận thấy rằng đại đa số giáo viên sử dụng phương pháp dạy học tích cực trong dạy học và các phương tiện trực quan, phương tiện hiện đại … Tuy nhiên để phát huy được năng lực tư duy của học sinh là một vấn đề khá mới mẻ. Qua trò chuyện, giáo viên cho rằng phát triển năng lực tư duy ở học sinh là rất tốt, tuy nhiên khó thực hiện. Vận dụng quan điểm tiến hóa trong dạy học đạt được hiệu quả tuy nhiên với chủ đề dạy học còn gặp nhiều khó khăn. Qua trò chuyện, thăm dò ý kiến của học sinh chúng tôi nhận thấy rằng đại đa số học sinh đều cho rằng chương trình sinh học 7 rất phức tạp, khó ghi nhớ, lượng kiến thức nhiều. III. TỔ CHỨC THỰC HIỆN CÁC GIẢI PHÁP 10 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 1 QUY TRÌNH PHÁT TRIỂN CÁC NĂNG LỰC TƯ DUY 1.1 Quy trình chung Quy trình rèn luyện kỹ năng đã được một số nhà tâm lí học và lí luận dạy học quan tâm nghiên cứu như X.I. Kixegops, Phạm Tất Dong, Đặng Vũ Hoạt, Nguyễn Ngọc Bảo, Nguyễn Đình Chỉnh, Nguyễn Quang Uẩn, Trần Quốc Thành [10]… Quy trình rèn luyện kỹ năng do các tác giả đưa ra tuy có sự khác nhau về số lượng các khâu, các bước cụ thể nhưng về cơ bản là thống nhất với nhau. Đầu tiên, người học nắm vững các tri thức về hành động hay hoạt động. Kế tiếp, người học thực hiện được các hành động theo các tri thức đó. Quan trọng là người học biết vận dụng tri thức vào thực tế cuộc sống Theo quan điểm của các tác giả nói trên, chúng tôi cho rằng quy trình rèn luyện kỹ năng tư duy cho học sinh gồm các bước sau: X¸c n¨nglực nhËn Xác®Þnh địnhc¸c cáckü năng nhậnthøc thứccña củahäc họcsinh sinh Nghiên cứu Nghiên cứu thực têễn ( Bài kiểm tra, phát biểu học sinh trong các gi ờ h ọc ) Xử lý sư phạm Xây dựng hệ thốống câu hỏi, bài tập rèn luyện năng lực tư duy cho học sinh Dạy học Rèn luyện năng lực tư duy cho học sinh thống qua tổ chức các hoạt động học tập 11 Kết quả Hình thành ở học sinh một sốố năng lực cơ bản của hoạt động nhận thức VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 Sơ đồ 3.1 Quy trình rèn luyện năng lực tư duy Có thể diễn đạt sơ đồ sau theo các bước như sau: Bước 1. Xác định các năng lực nhận thức của học sinh. Cụ thể là tập trung vào một số năng lực nhận thức cơ bản: Phân tích- tổng hợp, so sánh, khái quát hoá, suy luận. Bước 2. Nghiên cứu thực tiễn: Nghiên cứu những câu phát biểu trả lời của học sinh trong các giờ học, bài kiểm tra. Phân tích những câu trả lời đúng và cả những câu trả lời sai, lý do tại sao học sinh có thể bị sai lầm. Đây là nguồn thông tin chính để sử dụng thiết kế hệ thống câu hỏi, bài tập phục vụ giảng dạy. Bước 3. Xây dựng hệ thống câu hỏi, bài tập để phục vụ giảng dạy: Xử lý sư phạm các câu hỏi đó, nghĩa là tùy vào các đối tượng học sinh cụ thể giáo viên đề ra các câu hỏi, bài tập cụ thể phù hợp. Các câu hỏi, bài tập này trở thành phương tiện, đối tượng của quá trình dạy học. Bước 4. Rèn luyện một số năng lực tư duy của học sinh: Đưa hệ thống câu hỏi, bài tập vào quá trình giảng dạy Sinh học 7 ở trường THCS. Học sinh cùng nhau thảo luận, giải quyết hệ thống câu hỏi đó. Bước 5. Hình thành ở học sinh năng lực tư duy: Thông qua giải quyết các câu hỏi, bài tập mà học sinh vừa được củng cố tri thức, vừa được rèn luyện các kỹ năng tư duy giúp học sinh hiểu sâu, mở rộng tri thức đồng thời học sinh có thể tự tìm kiếm tri thức mới. 1.2 Vận dụng quy trình để phát triển năng lực tư duy cho học sinh thông qua các bài giảng trên lớp Giáo viên tiến hành tổ chức cho học sinh vận dụng quy trình để rèn luyện năng lực tư duy (phân tích - tổng hợp, so sánh, khái quát hóa, suy luận) thông qua giải các câu hỏi, bài tập, tình huống, các phiếu học tập, sơ đồ, sơ đồ tư duy … Ví dụ 1: Để giảng dạy nội dung Cấu tạo trong của Thủy tức (bài 8, SGK Sinh học 7) + Bước 1: Giáo viên nghiên cứu kỹ nội dung bài học ở nhà, xác định cụ thể 12 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 với nội dung kiến thức đó chúng ta cần rèn luyện cho học sinh năng lực gì. Chẳng hạn năng lực phân tích hay so sánh, tổng hợp kiến thức. Tuy nhiên thường thì các năng lực tư duy mặc dù khác nhau về bản chất nhưng lại có mối liên quan chặt chẽ với nhau và con người là một chủ thể thống nhất không thể tách rời do đó với một nội dung kiến thức ta có thể rèn luyện ở học sinh nhiều năng lực tư duy. Từ đó học sinh sẽ hoàn thiện về mặt trí tuệ. Ví dụ để tổ chức dạy học nội dung Cấu tạo trong của Thủy tức (bài 8, SGK Sinh học 7), giáo viên có thể rèn cho học sinh năng lực so sánh, phân tích, tổng hợp và suy luận. + Bước 2: Thông qua nghiên cứu thực tiễn nhiều năm dạy học Sinh 7 chúng tôi nhận thấy rằng đa số học sinh chưa hiểu được sự khác nhau giữa các ngành động vật, chưa hiểu được sự tiến hóa của các ngành động vật. Do đó việc vận dụng quan điểm tiến hóa trong dạy học Sinh 7 là cần thiết. Với quy trình vận dụng quan điểm tiến hóa trong giảng dạy người giáo viên có thể hình thành năng lực tư duy ở người học. + Bước 3: Xây dựng hệ thống câu hỏi. Chẳng hạn đối với lớp có đối tượng học sinh khá, giỏi chúng ta có thể sử dụng hệ thống câu hỏi sau: [ 8] Câu 1: Em hãy nhắc lại cấu tạo tập đoàn Vôn vốc? Vì sao gọi các cá thể trùng roi là tập đoàn mà không gọi là cơ thể đa bào? Để tìm hiểu cấu tạo cơ thể đa bào, hãy nghiên cứu tổ chức cơ thể Thuỷ tức Hình 3.1 Lát cắt dọc và lát cắt ngang cơ thể Thủy tức Câu 2: Quan sát hình 3.1 lát cắt dọc và lát cắt ngang cơ thể Thuỷ tức, nhận xét về cấu tạo cơ thể của Thuỷ tức? 13 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 Hình 3.2 Cấu tạo, chức năng của một số tế bào thành cơ thể của Thuỷ tức Câu 3: Nghiên cứu hình 3.2 Cấu tạo, chức năng của một số tế bào thành cơ thể của Thuỷ tức; 3.3 Động tác bắt mồi và tiêu hoá ở thuỷ tức và bảng Cấu tạo và chức năng một số tế bào thành Thuỷ tức (trang 30 SGK Sinh học 7) và cho biết: - Cấu tạo và chức năng của một số loại tế bào cơ thể thuỷ tức? - Từ cấu tạo của tế bào gai và đặc điểm của tua miệng, hãy mô tả động tác bắt mồi của thuỷ tức? - Mô tả quá trình tiêu hoá ở thuỷ tức? Thuỷ tức có ruột hình túi, có một lỗ miệng duy nhất, vậy nó thải chất bả như thế nào? Câu 4: Em hãy cho biết đặc điểm cấu tạo của cơ thể thủy tức? Khái quát xu hướng tiến hoá của Thuỷ tức? Hình 3.3 Động tác bắắt mồồi và têu hoá ở Thuỷ t ức + Bước 4: Đưa hệ thống câu hỏi vào nội dung bài học. Tùy theo đối tượng thực tế giảng dạy, người giáo viên có thể linh hoạt sử dụng các câu hỏi trong tiết học. + Bước 5: Hình thành ở học sinh năng lực tư duy. Chúng ta có thể nhận thấy rằng thông qua câu 1 người giáo viên đã rèn luyện học sinh năng lực so sánh. Học sinh phải so sánh giữa tập đoàn vônvoc và cơ thể đa bào để tìm ra câu trả lời. Thông qua câu hỏi 2 và 3 học sinh được rèn luyện năng lực phân tích tổng hợp kiến thức. Các em cần phải quan sát hình, phân tích hình ảnh để tìm ra câu trả lời đúng. 14 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 Và cuối cùng khi giáo viên yêu cầu học sinh trả lời câu 4 thì đó cũng chính là rèn luyện năng lực khái quát hóa kiến thức ở người học. Ví dụ 2: Để giảng dạy nội dung ngành động vật nguyên sinh: Giáo viên sử dụng hệ thống câu hỏi sau:[ 8 ] Câu 1: Nghiên cứu thông tin: “ Đô nô g vâ ôt nguyên sinh là những đô nô g vâ ôt cấu tạo chỉ gồm 1 tế bào, xuất hiê nô sớm nhất trên hành tinh (Đại nguyên sinh), nhưng khoa học lại phát hiê nô chúng tương đối muô nô . Mãi đến thế kỷ XVII, nhờ sáng chế ra kính hiển vi, Lơvenhuc (Người Hà Lan) là người đầu tiên nhìn thấy đô nô g vâ ôt nguyên sinh. Chúng phân bố ở khắp nơi: đất, nước ngọt, nước mă nô , kể cả trong cơ thể sinh vâ ôt khác”. Vâ ôy đô nô g vâ ôt nguyên sinh gồm những đại diê ôn nào? Chúng có đă ôc điểm cấu tạo, lối sống ra sao? Câu 2: Quan sát hình 4.1 SGK /17, kết hợp mục thông tin SGK /17- 18, thảo luâ nô nhóm và ghi kết quả vào bảng sau: Bảng 3.1 Đă ăc điểm cơ thể Trùng roi xanh Cấu tạo, tổ chức cơ thể Đă ôc điểm phù hợp với môi trường sống trong nước Cấu tạo Di chuyển Dinh dưỡng Sinh sản Câu 3: Từ kết quả bảng trên, giải thích vì sao trùng roi xanh được coi là mô ôt cơ thể sống đô cô lâ pô ? Câu 4: Người ta cho rằng: “Tâ pô đoàn trùng roi thể hiê nô con đường hình thành đô nô g vâ ôt đa bào vì tâ pô đoàn trùng roi có nhiều loại cá thể bắt đầu có hiê nô tượng phân hóa cho ra cá thể dinh dưỡng, cá thể sinh sản”. - Theo em điều đó đúng hay sai? - Có thể xem tâ pô đoàn trùng roi là đô nô g vâ ôt đa bào không? Vì sao? 15 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 Hình 3.4 Cấu tạo cơ thể của trùng roi Câu 5: Quan sát hình 5.1 – 5.3 SGK /20 - 21, kết hợp mục thông tin SGK /20 21, thảo luâ nô nhóm và ghi kết quả vào bảng sau: Bảng 3.2 Đă ăc điểm cơ thể Trùng biến hình và Trùng giày Đă ôc điểm cơ thể phù hợp môi trường sống trong nước Đại diê ôn Cấu tạo Di chuyển Dinh dưỡng Sinh sản Trùng biến hình Trùng giày Hình 3.5 Cấu tạo cơ thể của trùng biến hình và trùng giày Câu 6: So sánh đặc điểm cấu tạo, hình thức di chuyển, dinh dưỡng và sinh sản của trùng biến hình và trùng giày? Câu 7: Quan sát hình 6.1 – 6.4 SGK /23 - 24, kết hợp mục thông tin SGK / 23 - 24, thảo luâ ôn nhóm và ghi kết quả vào bảng sau: Bảng 3.3 So sánh trùng kiết lị và trùng sốt rét 16 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 Đă ôc điểm Kích thước Con cần so so với hồng truyền sánh cầu bê nô h đường Nơi dịch sinh kí Tác hại Tên bê nô h Trùng kiết lị Trùng sốt rét Hình 3.6 Bào xác trùng kiết lị và trùng kiết lị nuốt hồng cầu Câu 8: Đă ôc điểm dinh dưỡng của trùng kiết lị và trùng sốt rét giống nhau và khác nhau như thế nào? Câu 9: Em hãy cho ví dụ một trường hợp ở địa phương ta bị bệnh kiết lị hoặc bệnh sốt rét. Hậu quả ra sao và làm thế nào để chúng ta có thể phòng chống hai căn bệnh trên? Câu 10: Quan sát hình kết hợp kiến thức đã học, thảo luâ nô nhóm và ghi kết quả vào bảng sau: Bảng 3.4 Đă ăc điểm chung ngành Đô ăng vâ ăt nguyên sinh ST T Đại diện 1 Trùng roi 2 Trùng giày 3 Trùng Môi trường sống Kích thước cơ thể Cấu tạo cơ thể 17 Bộ phận di chuyển Dinh dưỡng Sinh sản VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 biến hình 4 Trùng kiết lị 5 Trùng sốt rét Câu 11: Đă ôc điểm nào của đô nô g vâ ôt nguyên sinh vừa đúng cho loài sống tự do vừa đúng cho loài sống kí sinh? Câu 12: Giải quyết tình huống sau: Mô tô bạn học sinh đã phát biểu rằng: “ Đô nô g vâ ôt nguyên sinh là những sinh vâ ôt nhỏ bé nhưng rất có hại cho môi trường sống, con người và đô nô g vâ tô vì vâ yô chúng ta phải tiêu diê ôt chúng.” Theo em bạn ấy nói có đúng không? Tại sao? Với hệ thống câu hỏi trên học sinh dần hình thành được các năng lực tư duy như: Năng lực phân tích được hình thành khi các em tìm đáp án cho câu hỏi 2, 7 và 10 Năng lực so sánh được hình thành khi các em tìm đáp án cho câu hỏi 5, 6 và 8 Năng lực suy luận được hình thành khi các em tìm đáp án cho câu hỏi 1, 3, 4, 11 và 12 Để vận dụng kiến thức vào thực tế cuộc sống giáo viên cần yêu cầu học sinh về nhà tìm hiểu trước để tìm ra đáp án cho câu hỏi số 9. 1.3 Biện pháp tổ chức cho học sinh phát triển năng lực tư duy trong dạy học Sinh học 7, THCS. 1.3.1. Biện pháp tổ chức cho học sinh phát triển năng lực phân tích tổng hợp Phân tích – tổng hợp là biện pháp mở đầu khi nghiên cứu, tìm hiểu một vấn đề nào đó. Nhờ có phân tích từng thành phần, từng mặt của sự vật, hiện tượng mà ta hiểu rõ ràng, đầy đủ, về sự vật, hiện tượng đó. Phân tích và tổng hợp là hai mặt của một quá trình tư duy thống nhất có sự liên hệ mật thiết với nhau. Tổng hợp sơ bộ ban đầu cho ta ấn tượng chung về đối tượng, nhờ đó mà xác định được phương hướng phân tích đối tượng. Từ sự phân tích đối tượng sẽ giúp ta có một nhận thức đầy đủ hơn về đối tượng, phân tích càng sâu thì sự tổng hợp cuối cùng càng cao, càng đầy đủ. Sự tổng hợp hoàn chỉnh sẽ ảnh hưởng đến chất lượng của sự phân tích tiếp theo. Cứ như vậy, nhận thức ngày càng tiến sâu vào bản chất của sự vật hiện tượng. Kiến thức phần Sinh học 7 mang tính lý thuyết và khái quát cao, nếu không có năng lực phân tích - tổng hợp thì HS rất khó trong việc tiếp cận các quan điểm, không thể rút ra được những điểm chung, những đặc điểm cơ bản giữa các ngành, các lớp động vật. Trong quá trình dạy học phần Sinh học 7 biện pháp phân tích - tổng hợp thường được sử dụng để phân tích hệ thống các kênh hình trong SGK hay những hình 18 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 ảnh do giáo viên thu thập được đưa vào bài dạy nhằm tăng khả năng tiếp thu của học sinh. Ngoài ra còn dùng để phân tích đặc điểm cấu tạo ngoài, cấu tạo trong của các cơ quan cơ thể động vật, phân tích sự tiến hóa của các ngành động vật. Diễn đạt bằng sơ đồ tư duy: [ 8] Sơ đồ tư duy (SĐTD) là một công cụ tổ chức tư duy. Đây là phương pháp tốt nhất để chuyển tải thông tin vào bộ não rồi đưa thông tin ra ngoài bộ não. SĐTD là một phương tiện ghi chép đầy sáng tạo và đầy sáng tạo theo đúng nghĩa của nó vì SĐTD chính là bản “ sắp xếp” ý nghĩ của chính người vẽ ra chúng. SĐTD là một sơ đồ thể hiện khái quát một nội dung kiến thức theo cách hiểu của mỗi người. Mỗi người tùy theo khả năng sáng tạo của mình mà tạo ra vô số kiểu sơ đồ như sơ đồ dạng cành cây, sơ đồ dạng nhánh …. Dù được thiết kế theo dạng nào nhưng yêu cầu cần đạt dược của một SĐTD là phải thể hiện đầy đủ nội dung kiến thức một cách khái quát dựa trên những từ ngữ ngắn gọn, hình ảnh sinh động. Trong dạy học Sinh học 7, để học sinh thấy được sự tiến hóa của các ngành, các lớp động vật, cần có năng lực khái quát hóa. Vì vậy SĐTD là một biện pháp tốt giúp học sinh thấy được chiều hướng tiến hóa của động vật từ những đại diện động vật đơn bào đến động vật đa bào, từ động vật đa bào bậc thấp lên động vật đa bào bậc cao và ngày càng hoàn thiện về tổ chức cơ thể . Một số sơ đồ tư duy trong chương trình sinh học 7 như: 19 VẬN DỤNG CÂU HỎI, BÀI TẬP RÈN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH 7 20