Tài liệu Thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của thanh niên xung phong thành phố hồ chí minh

VIỆN HÀN LÂM HÀ XÃ NỘIHỘI - 2017 KHOA HỌC VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ------------------------- NGUYỄN VĂN VIÊN THÍCH ỨNG VỚI HOẠT ĐỘNG GIỮ GÌN TRẬT TỰ GIAO THÔNG CỦA THANH NIÊN XUNG PHONG THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH CHUYÊN NGÀNH: TÂM LÍ HỌC CHUYÊN NGÀNH MÃ SỐ: 62 31 04 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÂM LÍ HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TS TRẦN QUỐC THÀNH HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án NGUYỄN VĂN VIÊN MỤC LỤC MỞ ĐẦU ..................................................................................................................1 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ THÍCH ỨNG VÀ THÍCH ỨNG VỚI HOẠT ĐỘNG GIỮ GÌN TRẬT TỰ GIAO THÔNG CỦA THANH NIÊN XUNG PHONG ..................................................... 9 1.1. Các công trình nghiên cứu về thích ứng .............................................................. 9 1.2. Các công trình nghiên cứu liên quan đến thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của Thanh niên xung phong .................................................. 20 Chƣơng 2 CƠ SỞ LÍ LUẬN NGHIÊN CỨU THÍCH ỨNG VỚI HOẠT ĐỘNG .. 31 2.1. Khái quát chung về thích ứng ............................................................................ 31 2.2. Hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của Thanh niên xung phong .................... 36 2.3. Thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của Thanh niên xung phong .................................................................................................................. 46 2.4. Tiêu chí và mức độ đánh giá .............................................................................. 54 2.5. Các yếu tố ảnh hƣởng đến thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của Thanh niên xung phong ..................................................................... 59 Chƣơng 3 TỔ CHỨC VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................. 66 3.1. Khách thể nghiên cứu......................................................................................... 66 3.3. Phƣơng pháp nghiên cứu .................................................................................... 75 Chƣơng 4 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU THỰC TIỄN VỀ THÍCH ỨNG VỚI HOẠT ĐỘNG GIỮ GÌN TRẬT TỰ GIAO THÔNG CỦA THANH NIÊN XUNG PHONG THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH .................................... 87 4.1. Đánh giá chung thực trạng thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của Thanh niên xung phong Thành phố Hồ Chí Minh ............................ 87 4.2. Các biểu hiện cụ thể về thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của Thanh niên xung phong ..................................................................... 93 4.3. Các yếu tố ảnh hƣởng đến thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của Thanh niên xung phong ................................................................... 111 4.4. Kết quả thực nghiệm tác động.......................................................................... 125 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ................................................................................. 133 1. Kết luận ............................................................................................................... 133 2. Kiến nghị ............................................................................................................. 135 2.1. Với lãnh đạo Lực lƣợng Thanh niên xung phong ............................................ 135 2.2. Với Lực lƣợng thanh niên xung phong ............................................................ 136 CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .................. 137 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................ 138 PHỤ LỤC ............................................................................................................. 146 DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3. 1. Thông tin chung về khách thể nghiên cứu.......................................................... 71 Bảng 4. 1. Mức độ thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP ............. 87 Bảng 4. 2. Sự khác biệt giữa nam và nữ trong thích ứng..................................................... 90 Bảng 4. 3. Sự khác biệt giữa nhân viên và Cán bộ quản lí trong thích ứng......................... 90 Bảng 4. 4. So sánh TNXP Tp Hồ Chí Minh với TNXP các tỉnh, thành khác...................... 91 Bảng 4. 5. So sánh theo thâm niên làm việc của TNXP ...................................................... 93 Bảng 4. 6. Thay đổi nhận thức về vai trò giữ gìn trật tự giao thông .................................... 93 Bảng 4. 7. Thay đổi nhận thức về nhiệm vụ giữ gìn trật tự giao thông ............................... 94 Bảng 4. 8. Thay đổi nhận thức về cách điều khiển giao thông ............................................ 95 Bảng 4. 9. Thay đổi nhận thức về các kĩ năng giữ gìn trật tự giao thông ............................ 96 Bảng 4. 10. Thay đổi hiểu biết về Luật giao thông đƣờng bộ ............................................. 97 Bảng 4. 11. Biểu hiện thích ứng về mặt nhận thức của TNXP .......................................... 100 Bảng 4. 12. Thái độ đối với việc tìm hiểu, nghiên cứu luật giao thông đƣờng bộ ............ 101 Bảng 4. 13. Thái độ đối với công tác tuần tra giao thông .................................................. 102 Bảng 4. 14. Thái độ trong việc giải quyết ùn tắc giao thông ............................................. 102 Bảng 4. 15. Thái độ đối với học tập, hình thành kĩ năng giữ gìn trật tự giao thông .......... 103 Bảng 4. 16. Biểu hiện thích ứng về mặt thái độ của TNXP ............................................... 104 Bảng 4. 17. Thay đổi hành vi đối với việc điều khiển giao thông ..................................... 106 Bảng 4. 18. Thay đổi hành vi đối với việc tuần tra giao thông .......................................... 107 Bảng 4. 19. Thay đổi hành vi ứng xử đối với ngƣời tham gia giao thông ......................... 107 Bảng 4. 20. Thay đổi hành vi trong việc phối hợp với đồng nghiệp, Cảnh sát giao thông 108 Bảng 4. 21. Biểu hiện thích ứng về mặt hành động của TNXP ......................................... 109 Bảng 4. 22. Kinh nghiệm công tác của TNXP ................................................................... 112 Bảng 4. 23. Hứng thú của Thanh niên xung phong ........................................................... 113 Bảng 4. 24. Ý thức tự rèn luyện của Thanh niên xung phong ........................................... 115 Bảng 4. 25. Cơ sở hạ tầng giao thông và môi trƣờng ........................................................ 118 Bảng 4. 26. Ngƣời tham gia giao thông ............................................................................. 119 Bảng 4. 27. Sự phối hợp với đồng nghiệp và sự hỗ trợ của Cảnh sát giao thông .............. 121 Bảng 4. 28. Chế độ chính sách đối với TNXP ................................................................... 121 Bảng 4. 29. Công tác quản lí hoạt động giữ gìn trật tự giao thông .................................... 122 Bảng 4. 30. Đánh giá chung các yếu tố ảnh hƣởng ........................................................... 124 Bảng 4. 31. Thay đổi về mặt thái độ ở thời điểm trƣớc và sau thực nghiệm ..................... 127 Bảng 4. 32. Thay đổi về mặt hành vi ở thời điểm trƣớc và sau thực nghiệm .................... 129 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 4. 1. Tƣơng quan giữa các mặt của thích ứng ........................................................ 88 CHỮ VIẾT TẮT CBQL Cán bộ quản lí ĐTB Điểm trung bình ĐLC Độ lệch chuẩn HC Hậu kiểm STT Số thứ tự THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông TK Tiền kiểm TNXP Thanh niên xung phong Tp HCM Thành phố Hồ Chí Minh MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Muốn hoạt động đạt đƣợc mục đích, có hiệu quả cao, con ngƣời phải thích ứng với hoạt động. Nghĩa là con ngƣời phải lĩnh hội đƣợc các yêu cầu của hoạt động, biến đổi bản thân để đáp ứng đƣợc với các yêu cầu của hoạt động, làm cho hoạt động đạt hiệu quả cao nhất. Do đó, thích ứng với hoạt động vừa là yêu cầu đảm bảo cho hoạt động có hiệu quả, vừa là sản phẩm của quá trình hoạt động. Để đạt đƣợc những thành quả trong hoạt động, con ngƣời phải luôn hƣớng tới sự thích ứng với hoạt động mình tham gia. Sự thích ứng với hoạt động là một trong những yếu tố quyết định sự thành công trong hoạt động của cá nhân. Việc thích ứng với hoạt động không chỉ đơn thuần là làm cho con ngƣời phù hợp với công việc, phù hợp với môi trƣờng hoạt động mà còn góp phần hoàn thiện nhân cách con ngƣời. Mỗi hoạt động đều có những tính chất và nội dung khác nhau, hƣớng tới sự thích ứng với hoạt động, con ngƣời phải hình thành và rèn luyện những thuộc tính tâm lí cá nhân đảm bảo sự phù hợp với những yêu cầu và đòi hỏi của một hoạt động nhất định. Nhƣ vậy, trong quá trình thích ứng, con ngƣời thu đƣợc những tri thức mới, hình thành những kĩ năng, kĩ xảo mới; những phẩm chất và năng lực quan trọng, đảm bảo cho con ngƣời thành công trong hoạt động . Từ đó có thể thấy: thích ứng có vai trò rất quan trọng đối với hoạt động của con ngƣời, giúp con ngƣời hoạt động có hiệu quả. Thích ứng tạo ra sự thay đổi, giúp con ngƣời chủ động, sáng tạo và nâng cao hiệu quả hoạt động mình tham gia. Nghiên cứu và áp dụng các tri thức về thích ứng của con ngƣời với hoạt động là rất cần thiết. Giao thông đƣợc ví nhƣ mạch máu trong cơ thể con ngƣời, giữ gìn trật tự giao thông đang trở thành vấn đề quan trọng của đời sống xã hội. TNXP là lực lƣợng thanh niên xung kích tham gia giữ 1 gìn trật tự giao thông, duy trì sự ổn định, an toàn cho ngƣời tham gia giao thông. Tuy nhiên, hoạt động giữ gìn trật tự giao thông ở các thành phố lớn gặp nhiều khó khăn do hạ tầng giao thông chƣa phù hợp, mật độ ngƣời và phƣơng tiện giao thông cao, ý thức chấp hành luật giao thông đƣờng bộ của ngƣời điều khiển phƣơng tiện giao thông, hành khách và ngƣời tham gia giao thông chƣa nghiêm túc. Ngoài tai nạn giao thông đƣờng bộ gây tổn hại về ngƣời và tài sản thì vấn nạn “ùn tắc giao thông” làm lãng phí rất lớn thời gian, chúng ta không thể đến nơi làm việc đúng giờ, sự tiêu tốn nhiên liệu, khấu hao phƣơng tiện giao thông và nhất là thời gian làm việc quý giá của cả xã hội do ùn tắc giao thông gây ra là khó có thể đo lƣờng hết đƣợc. Có thể nói, cả guồng máy xã hội và cả nền kinh tế quốc gia bị ảnh hƣởng tiêu cực mỗi ngày, liên tục từ năm này qua năm khác bởi các vấn nạn ùn tắc giao thông đang có chiều hƣớng ngày càng gia tăng. “Ùn tắc giao thông” vào giờ cao điểm đã trở thành một hiện tƣợng tâm lí – xã hội trên đƣờng phố, nơi mà lực lƣợng tham gia giữ gìn trật tự giao thông phải đối mặt với những khó khăn, thách thức nhƣ là tình trạng “lộn xộn” của đƣờng phố, trật tự giao thông hỗn loạn do ngƣời tham gia giao thông thƣờng xuyên vi phạm quy tắt chung khi lƣu thông trên đƣờng, ứng xử - giao tiếp trong giao thông chƣa phù hợp… bên cạnh đó âm thanh từ phƣơng tiện giao thông, khói, bụi, sự ô nhiễm từ môi trƣờng giao thông cũng ảnh hƣởng lớn đến sức khỏe, tâm lí lực lƣợng tham gia giữ gìn trật tự giao thông. Việc nghiên cứu thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP sẽ góp phần nâng cao chất lƣợng nghề nghiệp của TNXP, đồng thời góp phần giải quyết từng bƣớc vấn nạn ùn tắc giao thông hiện nay tại các thành phố lớn. Môi trƣờng giao thông bao hàm hàng loạt yếu tố, quá trình và điều kiện từ hạ tầng giao thông với ý nghĩa xã hội và những chuẩn mực hành vi của ngƣời tham gia giao thông cho đến các mối quan hệ xúc cảm giữa các thành phần tham gia giao thông. Các mối quan hệ xã hội trong hoạt động giữ gìn 2 trật tự giao thông, bằng sự đa dạng, phong phú và tính chất của chúng, là một yếu tố điều chỉnh chủ yếu trong quá trình thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông. Các mối quan hệ xã hội mà trong đó con ngƣời sống và làm việc có thể kích thích, thúc đẩy sự phát triển của cá nhân nhƣng cũng có thể kìm hãm nó. Sự phát triển của cá nhân bị quy định bởi sự phát triển của tất cả các cá nhân khác mà những cá nhân đó có quan hệ trực tiếp. Tham gia giữ gìn trật tự giao thông đặt cá nhân vào một hệ thống các mối quan hệ phức tạp, nhất là về phƣơng diện giao tiếp xã hội. Hoạt động giữ gìn trật tự giao thông vừa đòi hỏi giáo dục những kĩ năng nghề nghiệp, vừa đòi hỏi khả năng thích ứng, sự trƣởng thành xã hội cho cá nhân. Thích ứng với lao động ngày nay không những không làm giảm vai trò của con ngƣời trong lĩnh vực hoạt động lao động, mà nó còn là yêu cầu và điều kiện tạo ra những đặc điểm mới trong nhân cách con ngƣời. Về thực tiễn, nhận thức đƣợc tầm quan trọng của thích ứng nghề nghiệp trong cuộc sống, nhiều nhà khoa học đã nghiên cứu. Tuy nhiên, phần lớn các nghiên cứu tập trung trong quá trình đào tạo nghề, các nghiên cứu thích ứng trong hoạt động nghề nghiệp còn ít, chƣa có nghiên cứu thích ứng trong hoạt động giữ gìn trật tự giao thông. Xuất phát từ những lí do nêu trên, việc lựa chọn nghiên cứu đề tài: “Thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của Thanh niên xung phong Thành phố Hồ Chí Minh” là cần thiết và có ý nghĩa. 2. Mục đích và nhiệm vụ của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu lí luận về thích ứng và thực trạng thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP thành phố Hồ Chí Minh, trên cơ sở đó đề xuất các biện pháp nâng cao mức độ thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP. 3 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu 2.2.1. Làm rõ tình hình nghiên cứu về thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của Lực lƣợng Thanh niên xung phong trong và ngoài nƣớc. 2.2.2. Xây dựng cơ sở lí luận nghiên cứu thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của thanh niên xung phong (làm rõ các khái niệm thích ứng, thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP, các biểu hiện và các yếu tố ảnh hƣởng đến thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP). 2.2.3. Khảo sát, đánh giá thực trạng biểu hiện và mức độ thích ứng, các yếu tố ảnh hƣởng đến thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP Thành phố Hồ Chí Minh. 2.2.4. Đề xuất và tổ chức thực nghiệm một số biện pháp nâng cao mức độ thích ứng đối với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP thành phố Hồ Chí Minh. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu Biểu hiện và mức độ thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP thành phố Hồ Chí Minh. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Phạm vi về nội dung nghiên cứu Nghiên cứu về thích ứng có rất nhiều nội dung: Bản chất của thích ứng, đặc điểm thích ứng, quá trình thích ứng, biểu hiện và mức độ thích ứng … Nhƣng trong khuôn khổ của đề tài này chúng tôi chỉ tập trung nghiên cứu lí luận về thích ứng, làm rõ thực trạng biểu hiện và mức độ thích ứng của TNXP với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông về mặt tâm lí – xã hội, sự khác biệt thực trạng đó theo giới tính, vị trí công tác, thời gian làm việc, nơi cƣ trú. Hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP gồm: Điều tiết, phân luồng giao thông; Bảo vệ hiện trƣờng tai nạn giao thông; Bảo vệ các thiết bị, hạ tầng giao thông trên các tuyến đƣờng; Hoạt động tuần tra, giữ gìn an ninh 4 trật tự trên các tuyến đƣờng và chƣơng trình lễ hội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh… Đề tài chỉ nghiên cứu thực trạng biểu hiện và mức độ thích ứng của TNXP đối với hoạt động điều tiết, phân luồng giao thông trên các tuyến đƣờng, hoạt động phối hợp trong giữ gìn trật tự giao thông trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh. 3.2.2. Phạm vi về địa điểm nghiên cứu Các đội viên TNXP tham gia giữ gìn trật tự giao thông trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. 3.2.3. Phạm vi về khách thể nghiên cứu Khách thể khảo sát là 450 Đội viên TNXP. Khách thể thực nghiện là 50 Đội viên TNXP. Ngoài ra còn phỏng vấn 10 Đội viên TNXP, 5 cán bộ quản lí trong Lực lƣợng TNXP Thành phố Hồ Chí Minh, 6 Cảnh sát giao thông và 20 ngƣời tham gia giao thông. 4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Phƣơng pháp luận nghiên cứu - Đề tài nghiên cứu trên cơ sở quan điểm tiếp cận hoạt động. Điều này có nghĩa là sự thích ứng của TNXP đƣợc hình thành và củng cố qua hoạt động giữ gìn trật tự giao thông hàng ngày của họ. - Đề tài nghiên cứu trên cơ sở quan điểm hệ thống. Điều này có nghĩa sự thích ứng của TNXP đƣợc xem xét một cách toàn diện, đƣợc tìm hiểu trên cơ sở tƣơng tác biện chứng giữa các yếu tố chủ quan và khách quan. 4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu Đề tài sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu sau: a. Phƣơng pháp nghiên cứu văn bản, tài liệu b. Phƣơng pháp điều tra bằng bảng hỏi c. Phƣơng pháp phỏng vấn sâu d. Phƣơng pháp chuyên gia e. Phƣơng pháp thực nghiệm f. Phƣơng pháp thống kê toán học. 5 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án 5.1. Đóng góp về mặt lí luận Nghiên cứu sự thích ứng của TNXP với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông là vấn đề nghiên cứu mới. Do vậy, kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần bổ sung một số vấn đề lí luận của thích ứng, hệ thống hoá các khái niệm cơ bản thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP: Thích ứng, giữ gìn trật tự giao thông, hoạt động giữ gìn trật tự giao thông, thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông, TNXP và thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP. 5.2. Đóng góp về mặt thực tiễn - Nghiên cứu sự thích ứng của TNXP với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông đã chỉ ra đƣợc các mặt biểu hiện và mức độ thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP ở mức độ cao, tuy nhiên biểu hiện cụ thể trong từng mặt có sự khác biệt ý nghĩa: Về mặt nhận thức, TNXP có sự thay đổi nhận thức ở mức cao bao gồm: thay đổi nhận thức về vai trò giữ gìn trật tự giao thông, thay đổi nhận thức về nhiệm vụ giữ gìn trật tự giao thông và thay đổi nhận thức về các kĩ năng giữ gìn trật tự giao thông; Nhận thức về cách điều khiển giao thông tại các giao lộ và hiểu biết về Luật giao thông đƣờng bộ thay đổi ở mức trung bình. Về mặt thái độ, TNXP có sự thay đổi thái độ ở mức cao bao gồm: thay đổi thái độ trong việc giải quyết ùn tắc giao thông; thay đổi thái độ đối với việc tìm hiểu, nghiên cứu Luật Giao thông đƣờng bộ; thay đổi thái độ đối với học tập, hình thành kĩ năng giữ gìn trật tự giao thông. Thái độ đối với công tác tuần tra giao thông thay đổi ở mức độ trung bình. Về mặt hành vi, TNXP có sự thay đổi hành vi ở mức cao bao gồm: thay đổi hành động ứng xử đối với ngƣời tham gia giao thông; thay đổi hành động trong việc phối hợp với đồng nghiệp, cảnh sát giao thông; thay đổi hành động đối với việc điều khiển giao thông. Hành động đối với việc tuần tra giao thông thay đổi ở mức trung bình. 6 Kết quả nghiên cứu thực trạng cũng xác định các yếu tố khách quan, chủ quan ảnh hƣởng nhiều và tƣơng đối đồng đều lên các mặt thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP. Yếu tố khách quan ảnh hƣởng nhiều nhất là ngƣời tham gia giao thông, cơ sở hạ tầng giao thông và môi trƣờng, yếu tố chủ quan ảnh hƣởng nhiều nhất là kinh nghiệm công tác của bản thân, ý thức tự rèn luyện bản thân. Sự phối hợp của đồng nghiệp và sự hỗ trợ của Cảnh sát giao thông ít ảnh hƣởng đến thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP. - Đề xuất và tổ chức thực nghiệm để nâng cao mức độ thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP: Cung cấp tri thức để nâng cao hiểu biết về thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP, về kĩ năng giao tiếp - ứng xử, kĩ năng tuyên truyền giáo dục ngƣời tham gia giao thông. - Kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần nâng cao thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP, đồng thời nâng cao hiệu quả quản lí hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP. Đây là tài liệu tham khảo bổ ích cho những ngƣời quản lí TNXP của thành phố. Kết quả nghiên cứu của đề tài cũng là tài liệu tham khảo tốt trong các lớp huấn luyện TNXP của thành phố. 6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa về mặt lí luận Để tạo ra năng suất lao động cao chúng ta phải chú ý nhiều mặt từ việc tổ chức lao động khoa học, đảm bảo an toàn lao động, xây dựng bầu không khí lao động tập thể, động viên khen thƣởng trong lao động... tất cả các mặt đó của lao động đều cần đến các tri thức tâm lí. Thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP có ý nghĩa quan trọng trong lao động, giúp con ngƣời chủ động, tích cực lĩnh hội hoạt động giữ gìn trật tự giao thông. 7 6.2. Ý nghĩa về mặt thực tiễn Thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP có ý nghĩa thực tiễn xã hội, tạo ra điều kiện cho sự ứng dụng của tri thức tâm lí vào cuộc sống, phục vụ cho hoạt động nghề nghiệp giữ gìn trật tự giao thông và phục vụ cuộc sống xã hội. Sự tích cực, chủ động thay đổi nhận thức, thái độ và hành vi giữ gìn trật tự giao thông của TNXP thực sự đi vào cuộc sống, phục vụ thực tiễn tham gia giữ gìn trật tự giao thông của TNXP. 7. Cơ cấu của luận án Ngoài phần Mở đầu; Kết luận và kiến nghị; Danh mục các công trình đã công bố; Tài liệu tham khảo; Phụ lục, luận án gồm 4 chƣơng: Chƣơng 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu về thích ứng và thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của Thanh niên xung phong; Chƣơng 2: Cơ sở lí luận nghiên cứu thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của Thanh niên xung phong; Chƣơng 3: Tổ chức và phƣơng pháp nghiên cứu; Chƣơng 4: Kết quả nghiên cứu thực tiễn về thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của Thanh niên xung phong Thành phố Hồ Chí Minh. 8 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ THÍCH ỨNG VÀ THÍCH ỨNG VỚI HOẠT ĐỘNG GIỮ GÌN TRẬT TỰ GIAO THÔNG CỦA THANH NIÊN XUNG PHONG Cho đến nay, vấn đề thích ứng tâm lí đã đƣợc các nhà nghiên cứu xem xét dƣới nhiều góc độ khác nhau, nhiều khách thể với nhiều lĩnh vực khác nhau. Với phạm vi nghiên cứu của đề tài, chúng tôi không có điều kiện đề cập một cách hệ thống toàn bộ các công trình nghiên cứu về sự thích ứng. Trong phần tổng quan, chúng tôi trình bày những quan điểm của các nhà tâm lí học về thích ứng và các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài theo hai hƣớng: Các công trình nghiên cứu thích ứng trong quá trình đào tạo nghề; các đề tài nghiên cứu thích ứng hoạt động nghề nghiệp. Thích ứng với hoạt động giữ gìn trật tự giao thông của TNXP đƣợc xem là thích ứng hoạt động nghề nghiệp. 1.1. Các công trình nghiên cứu về thích ứng Trong tâm lí học có nhiều nghiên cứu với những quan điểm khác nhau về thích ứng xuất phát từ những trƣờng phái tâm lí học khác nhau. 1.1.1. Các nghiên cứu của tâm lí học chức năng về thích ứng Spencer H. khởi xƣớng bàn về vấn đề thích ứng trong tâm lí học. Ông cho rằng, cuộc sống là sự thích nghi liên tục của các quan hệ bên trong với bên ngoài [87, tr.132]. Chịu ảnh hƣởng của học thuyết tiến hoá của Darwin, H.Spencer cho rằng chọn lọc tự nhiên là quy luật cơ bản của thích ứng tâm lí, thể hiện ở việc cá thể biến đổi hành vi loài một cách hợp lí trƣớc những yêu cầu của môi trƣờng xung quanh. Các hiện tƣợng tâm lí, ý thức là hình thức của sự thích ứng đƣợc biểu hiện bằng hệ thống hành vi. Nhƣ vậy, theo Spencer H. thích ứng là chức năng của tâm lí, ý thức ngƣời. Luận điểm của Spencer H. có ý nghĩa lớn trong nghiên cứu tâm lí, đặc biệt trong nghiên cứu thích ứng. Tuy nhiên, hạn chế của Spencer H. là xem thích ứng tâm lí có cùng bản chất với thích nghi sinh học, tuân theo quy luật của thích nghi sinh học. 9 William James (1842-1910), ngƣời đặt nền móng cho tâm lí học chức năng, đã kế tục và phát triển lí thuyết thích ứng của H.Spencer. Theo W. James, ý thức có tính chức năng, mục đích của ý thức là giúp cá nhân thích ứng với môi trƣờng [19, tr.21-29]. Các nhà tâm lí học chức năng quan tâm cá nhân sử dụng chức năng tâm lí để thích ứng với những biến đổi của môi trƣờng sống nhƣ thế nào? Nguyên tắc căn bản trong nghiên cứu tâm lí của các nhà tâm lí học chức năng là xem xét chức năng thích ứng của tâm lí và con đƣờng để cá nhân thích ứng trƣớc sự thay đổi của môi trƣờng. Theo W.James, tâm lí học phải nghiên cứu xem các hiện tƣợng tâm lí tồn tại để phục vụ cái gì? Cá nhân sử dụng các chức năng tâm lí để thích ứng với các biến đổi của môi trƣờng nhƣ thế nào? Từ đó, con ngƣời tìm ra những con đƣờng để thích ứng có hiệu quả với môi trƣờng sống [93]. Có thể nói, tâm lí học chức năng là trƣờng phái đầu tiên trong tâm lí học đề cập vấn đề thích ứng. Tuy còn những hạn chế nhất định nhƣ nhìn nhận sự thích ứng của con ngƣời dƣới góc độ sinh vật, chƣa thấy hết đƣợc vai trò của các yếu tố xã hội, song tâm lí học chức năng đã có công lớn trong việc đưa thuyết tiến hoá vào tâm lí học, đưa vấn đề thích ứng trở thành một trong những vấn đề trung tâm của tâm lí học và những tư tưởng cơ bản của tâm lí học chức năng về vấn đề thích ứng đã được nhiều trường phái tâm lí học kế thừa, trong đó có tâm lí học hoạt động. 1.1.2. Các nghiên cứu của phân tâm học về thích ứng Sigmund Freud (1856 - 1939) ngƣời sáng lập trƣờng phái Phân tâm học. Xuất phát từ cách nhìn sinh vật đối với nhân cách, Freud cho rằng, nhân cách của con ngƣời là một cấu trúc tổng thể gồm ba thành tố: “cái nó” (id), “cái tôi” (ego) và “cái siêu tôi” (superego). “Cái nó” là động lực của con ngƣời, là nơi khu trú của các bản năng nhƣ đói, khát, tình dục..., trong đó 10 quan trọng nhất là tình dục và huỷ diệt. “Cái nó” tồn tại tách biệt với môi trƣờng bên ngoài, hoạt động theo nguyên tắc thoả mãn, luôn đòi hỏi thoả mãn một cách mù quáng. “Cái tôi” là một tổ chức chặt chẽ của các quá trình tinh thần, của ý thức, hoạt động theo nguyên tắc thực tế, dựa vào điều kiện thực tế để thoả mãn đòi hỏi của “cái nó”. “Cái tôi” làm cho hành vi thoả mãn những dục vọng của “cái nó” trở nên phù hợp với thực tế. “Cái tôi” có khả năng trì hoãn, không thoả mãn ngay những đòi hỏi của “cái nó” cho đến khi tìm đƣợc một đối tƣợng thích hợp thoả mãn đƣợc những đòi hỏi đó mà không gây nguy hại cho con ngƣời. “Cái siêu tôi” là phần xã hội của con ngƣời, bao gồm những giá trị, chuẩn mực đã đƣợc nội tâm hoá, chủ yếu bằng con đƣờng vô thức và đƣợc xem nhƣ là phần đạo đức, lƣơng tâm của con ngƣời. “Cái siêu tôi” hoạt động theo nguyên tắc kiểm duyệt, phê phán, có xu hƣớng áp chế hoàn toàn những dục vọng xuất phát từ cái nó. “Cái siêu tôi” có thể chống lại cả “cái nó” và “cái tôi”, bắt con ngƣời phải tuân theo các chuẩn mực xã hội. Ba thành tố: “cái nó”, “cái tôi” và “cái siêu tôi” sẽ vận hành theo cơ chế: “cái nó” xuất hiện những nhu cầu cơ bản, những đòi hỏi thoả mãn, “cái tôi” sẽ kiềm chế những thúc đẩy này cho đến khi có giải pháp thực tế, còn “cái siêu tôi” thì sẽ xem xét xem liệu những giải pháp này có chấp nhận đƣợc về mặt đạo đức - xã hội hay không. Để tồn tại, con ngƣời phải đạt đƣợc sự cân bằng, sự hài hoà, thống nhất giữa “cái nó” và “cái siêu tôi” - đó chính là sự thích ứng. Sự thích ứng chính là sự thoả mãn hợp lí trong những điều kiện xã hội nhất định của các bản năng tính dục. Sự phát triển “cái tôi” nhân cách là kết quả của sự thích ứng qua các giai đoạn khác nhau của đời sống cá nhân. Để có đƣợc sự cân bằng giữa “cái nó” và “cái siêu tôi” không đơn giản, vì thế con ngƣời cần đến những cơ chế mà Freud gọi là cơ chế phòng vệ. Có hàng loạt cơ chế phòng vệ trong đó chủ yếu là: dồn nén; phủ nhận; phóng chiếu; hợp lí hoá; giải toả; di chuyển; huyễn tƣởng; thăng hoa. Các cơ chế phòng vệ cũng chính là các cơ chế thích ứng, cơ chế đảm bảo cho sự 11 cân bằng của đời sống tinh thần. Xuất phát từ cách nhìn sinh vật đối với nhân cách, S.Freund đã không thấy đƣợc bản chất xã hội - lịch sử của sự thích ứng ở con ngƣời. Các đại diện tiêu biểu khác là Carl Jung (1875 - 1961), Fromm E. (1900 - 1980), Erikson E. (1902 - 1994) xây dựng thuyết Phân tâm học hiện đại, họ cho rằng “cái tôi” có vai trò quan trọng trong sự thích ứng cá nhân, là chủ thể của hành vi chứ không chỉ là phƣơng thức thoả mãn “cái nó”. Mặc dù bị phê phán nhiều, đặc biệt là quan điểm về vai trò của bản năng tình dục và xâm kích trong đời sống con ngƣời, các nhà Phân tâm học vẫn đƣợc ghi nhận vì nhiều đóng góp trong việc giải thích bản chất, cơ chế của sự thích ứng tâm lí và cho rằng con ngƣời không phải là ngoại lệ sinh học, sự trƣởng thành và phát triển của đứa trẻ là quá trình thích nghi sinh học và thích ứng tâm lí, đặc biệt phát hiện vai trò của vô thức, bản năng, xung đột tâm lí trong quá trình thích ứng, hậu quả của việc kém thích ứng và các cách giải toả những hậu quả này. 1.1.3. Các nghiên cứu của tâm lí học hành vi về thích ứng John Broadus Watson (1878 - 1958) - ngƣời sáng lập tâm lí học hành vi, kế thừa quan điểm của nhà tâm lí học động vật Thorndike E. (1874 1949), Watson J. mô tả hành vi theo công thức S - R (kích thích - phản ứng). Watson J. cho rằng sự thích ứng của ngƣời và động vật giống nhau, để tồn tại, con ngƣời và động vật đều phải học đƣợc một hệ thống hành vi, ứng xử phù hợp với kích thích, phù hợp với môi trƣờng. Mỗi hành vi cụ thể có cơ sở là các kinh nghiệm, hành vi cũ và có động lực là sự thích ứng. Đó là quá trình cá nhân học đƣợc những hành vi mới cho phép nó giải quyết những yêu cầu, những đòi hỏi của cuộc sống. Không học đƣợc hoặc học đƣợc nhƣng không đáp ứng đƣợc yêu cầu của môi trƣờng, tức là thích ứng kém. 12 Lí thuyết hành vi của Watson J. đã coi con ngƣời là một cơ thể sống với một hệ thống hành vi, phản ứng đáp lại kích thích của bên ngoài nhằm thích ứng với môi trƣờng, con ngƣời “không phải là một chủ thể chủ động hoạt động trong môi trƣờng xã hội, tác động và làm biến đổi môi trƣờng đó, mà là các cơ thể, cá thể thụ động đối lập với áp lực của môi trƣờng” [44]. Về sau Edward Chace Tolman (1886-1959), Clark Leonard Hull (18841952), Burrhus Frederic Skinner (1904-1990)… đã có rất nhiều cố gắng trong giải thích các hiện tƣợng thích ứng ở ngƣời nhƣng vẫn không khắc phục đƣợc hạn chế coi hành vi thích ứng hoàn toàn bị quyết định bởi những kích thích, tác động của môi trƣờng. Trƣờng phái hành vi với việc chỉ ra mức độ thích ứng đầu tiên của con người là phản ứng trực tiếp đối với các kích thích của môi trường, đồng thời phát hiện bản chất của thích ứng chính là học tập - học tập là cơ chế cơ bản để sinh vật thích ứng với môi trường, điều này đã đóng góp vào việc nghiên cứu vấn đề học tập, cơ chế hình thành hành vi thích ứng. Hạn chế của trƣờng phái hành vi là xem thích ứng trong học tập ở ngƣời và động vật là cùng bản chất (chỉ khác về mức độ). 1.1.4. Các nghiên cứu của tâm lí học nhân văn về thích ứng Trƣờng phái tâm lí học nhân văn ra đời vào đầu thập niên 1960, ngƣời sáng lập là Abraham Maslow (1908 - 1970) và Carl Rogers (1902 - 1987). Nếu nhƣ tâm lí học hành vi đồng nhất tâm lí ngƣời với tâm lí động vật, phân tâm học nhấn mạnh yếu tố vô thức, thì tâm lí học nhân văn lại nghiên cứu những con ngƣời bình thƣờng và động lực của họ, bao gồm cả sự phát triển nhân vị và phát triển xã hội. Maslow A. coi thích ứng là sự thể hiện đƣợc những cái vốn có của cá nhân trong những điều kiện sống nhất định. Theo ông, tiền đề tạo ra sự thích ứng là một hệ thống nhu cầu của nhân cách, đƣợc sắp xếp theo thứ bậc, mà cao nhất là nhu cầu tự thể hiện - một nhu cầu bẩm sinh nhƣng có tính chất nhân văn, chỉ xuất hiện khi các nhu cầu bậc thấp đƣợc 13 thoả mãn [98]. Maslow A. cho rằng nhu cầu tự thể hiện, mong muốn phát triển hết mức những khả năng vốn có của bản thân và năng lực lựa chọn một cách có ý thức những mục tiêu hành động của nhân cách là yếu tố quyết định sự thích ứng của con ngƣời. Tâm lí học nhân văn coi thích ứng chính là quá trình con ngƣời nỗ lực, cố gắng thoả mãn các nhu cầu cá nhân của mình, trong đó mức độ cao là nhu cầu gia nhập vào các nhóm xã hội, hiện thực hoá đầy đủ tiềm năng của mình. Quá trình này, ngoài nỗ lực của bản thân, còn phụ thuộc vào một yếu tố đặc biệt quan trọng, đó là môi trƣờng xã hội. Trong vấn đề thích ứng, tâm lí học nhân văn chỉ ra một cách tiếp cận mới, một cách nhìn mới: thích ứng không tách rời quá trình con người vươn tới những mục tiêu của cuộc đời. Và như vậy ở đây, chắc chắn mức độ thành công của một người là tiêu chí quan trọng nhất để đánh giá mức độ thích ứng của người đó. Tuy nhiên tâm lí học nhân văn vẫn chƣa giải quyết đƣợc vấn đề bản chất xã hội của thích ứng tâm lí ngƣời cũng nhƣ cơ chế hình thành thích ứng tâm lí. 1.1.5. Các nghiên cứu của tâm lí học nhận thức về thích ứng Jean Piaget (1896 - 1989) là một trong những nhà tâm lí học hàng đầu thế kỷ XX, đại diện tiêu biểu của tâm lí học nhận thức. Ông chuyên nghiên cứu về sự phát triển nhân cách trẻ em dƣới góc độ thích nghi. Piagiet J. nghiên cứu nhận thức của con ngƣời trong mối quan hệ với môi trƣờng, gắn liền lí thuyết nhận thức của mình với khái niệm thích ứng. Theo Piagiet, “sự phát triển tâm lí là quá trình cải tổ, chuyển hoá các cấu trúc của các quá trình nhận thức vốn có của trẻ em đƣa đến sự thích nghi, thích ứng” [31]. Cũng theo ông, cơ cấu nhận thức của mỗi ngƣời là một hệ thống sơ đồ (scheme), tức phản xạ, nhờ đó cá nhân tƣơng tác với môi trƣờng. Với Piagiet J., quá trình thích ứng tinh thần cũng tƣơng tự nhƣ thích ứng sinh học, cho nên ông dùng những thuật ngữ sinh học để mô tả cơ chế thích 14 ứng tinh thần nhƣng với nghĩa rộng, đó là đồng hoá (assimilation) và điều ứng (accommodation). - Đồng hoá là quá trình cơ thể tiếp nhận chất dinh dƣỡng từ môi trƣờng bên ngoài và biến thành chất dinh dƣỡng của cơ thể. Đồng hoá trí tuệ - nhận thức là quá trình não tiếp nhận thông tin từ bên ngoài, xử lí thông tin và biến chúng thành cái có nghĩa cho bản thân trong quá trình thích ứng với môi trƣờng. Theo Piagiet J., trong khi tƣơng tác với môi trƣờng, cá nhân có đƣợc kinh nghiệm. Nếu kinh nghiệm này phù hợp với cơ cấu nhận thức hiện có của cá nhân, nó sẽ đƣợc tiếp thu - đó là đồng hoá. Piagiet J. cho rằng sự đồng hoá giúp cho chủ thể trở nên nhạy cảm hơn với những kích thích và bản thân cấu trúc nhận thức thì "thay đổi và phong phú thêm theo những sự đồng hoá mới" [51, tr.11]. Nghĩa là con ngƣời sẽ thích ứng tốt hơn nhờ sự đồng hoá. [90] - Điều ứng là quá trình thích nghi của chủ thể với những đòi hỏi đa dạng của môi trƣờng, bằng cách tái lập lại những đặc điểm của khách thể vào cái đã có, qua đó biến đổi sơ đồ đã có, tạo ra sơ đồ mới. Nếu kinh nghiệm đó không phù hợp với cơ cấu nhận thức của cá nhân, sự mất cân bằng diễn ra và cơ cấu nhận thức sẽ đƣợc thay đổi để nó có thể tiếp nhận kinh nghiệm - đó là điều ứng. Chính điều ứng làm cho cơ cấu nhận thức của cá nhân phát triển thêm nhiều cơ cấu mới, giúp cá nhân tƣơng tác phù hợp và hiệu quả với môi trƣờng, duy trì sự cân bằng với môi trƣờng. - Cân bằng là sự bù trừ lẫn nhau giữa hai quá trình đồng hoá và điều ứng. Để tạo lập đƣợc sự thích nghi và phát triển của cơ thể thì cần phải thiết lập đƣợc sự cân bằng giữa đồng hoá và điều ứng với nhiều mức độ khác nhau là cân bằng sinh học và cân bằng tâm lí. Tóm lại, thích ứng là quá trình kép gồm đồng hoá và điều ứng, trong đó cơ cấu nhận thức của cá nhân đƣợc biến đổi cả về chất và phát triển phong phú hơn để cá nhân tiếp thu những kinh nghiệm vốn ban đầu không phù hợp 15