Tài liệu Thực hiện chính sách an sinh xã hội từ thực tiễn quận hải châu, thành phố đà nẵng

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN THỊ KIỀU LÝ THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI TỪ THỰC TIỄN QUẬN HẢI CHÂU, THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG HÀ NỘI, năm 2016 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN THỊ KIỀU LÝ THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI TỪ THỰC TIỄN QUẬN HẢI CHÂU, THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG Chuyên ngành: Chính sách công Mã số: 60.34.04.02 LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC TS. HÀ THỊ THƢ HÀ NỘI, năm 2016 LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành gửi lời biết ơn sâu sắc đến Ban giám đốc, các Khoa, Phòng và Quý Thầy, Quý Cô trong Học Viện Khoa học Xã hội đã nhiệt tình truyền đạt những kiến thức quý báu cho tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn thạc sĩ Chính sách công. Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến TS Hà Thị Thư người đã trực tiếp hướng dẫn, định hướng chuyên môn và dành thời gian, tâm huyết hướng dẫn tôi hoàn thành Luận văn này. Bên cạnh đó tôi xin trân trọng cảm ơn lãnh đạo Ủy ban nhân dân quận Hải Châu, cùng các đồng nghiệp công tác tại Ủy ban nhân dân quận Hải Châu và các Lãnh đạo Học Viện Khoa học xã hội… đã luôn quan tâm, giúp đỡ, động viên tôi trong suốt thời gian học tập và thực hiện luận văn. Mặc dù bản thân đã rất cố gắng trong quá trình thực hiện luận văn không thể tránh khỏi những thiếu sót. Tác giả mong nhận được sự góp ý của quý Thầy, Qúy Cô và bạn bè. Xin trân trọng cảm ơn! Trần Thị Kiều Lý LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là hoàn toàn trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác trong cùng lĩnh vực. Các thông tin, tài liệu trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Tác giả luận văn Trần Thị Kiều Lý MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI............................................................................... 8 1.1. An sinh xã hội: Khái niệm, đặc điểm, nhu cầu .......................................... 8 1.2. Khái niệm chính sách an sinh xã hội........................................................ 11 1.3. Thực hiện chính sách an sinh xã hội: Khái niệm, ý nghĩa tầm quan trọng của việc thực hiện chính sách an sinh xã hội......................................... 14 1.4. Các phương pháp, các bước tổ chức thực hiện chính sách an sinh xã hội .................................................................................................................... 16 1.5. Những yêu cầu cơ bản đối với việc tổ chức thực hiện chính sách an sinh xã hội ....................................................................................................... 21 1.6. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc tổ chức thực hiện chính sách an sinh xã hội .................................................................................................................... 24 1.7. Tổ chức bộ máy để thực hiện chính sách an sinh xã hội ......................... 28 CHƢƠNG 2. THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI, TỪ THỰC TIỄN QUẬN HẢI CHÂU, THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG .................. 31 2.1. Thực trạng chính sách an sinh xã hội tại quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng ................................................................................................................ 31 2.2. Tổ chức thực hiện chính sách an sinh xã hội ở quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng.................................................................................................... 33 2.3. Kết quả thực hiện chính sách an sinh xã hội trên địa bàn quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng ............................................................................... 40 2.4. Đánh giá chung về thực hiện chính sách an sinh xã hội, từ thực tiễn quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng ............................................................... 53 CHƢƠNG 3. GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN, NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI Ở QUẬN HẢI CHÂU, THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG ............................................................... 60 3.1. Nhu cầu, mục tiêu, định hướng về thực hiện chính sách an sinh xã hội trên địa bàn quận Hải Châu ............................................................................. 60 3.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện chính sách an sinh xã hội .......... 68 KẾT LUẬN .................................................................................................... 78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ASXH : An sinh xã hội BHXH : Bảo hiểm xã hội BHYT : Bảo hiểm y tế BHTN : Bảo hiểm thất nghiệp ĐTCS : Đối tượng chính sách HĐND : Hội đồng nhân dân LĐ-TB&XH : Lao động - Thương binh và Xã hội NHCSXH : Ngân hàng Chính sách xã hội UBND : Ủy ban nhân dân UBMTTQ : Ủy ban Mặt trận Tổ quốc DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu bảng 2.1. 2.2. Tên bảng Tình hình tham gia Bảo hiểm xã hội bắt buộc của quận Hải Châu từ 2010 - 2015 Số đối tượng tham gia Bảo hiểm y tế Trang 46 48 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài An sinh xã hội (ASXH) là một chủ trương chính sách lớn của Đảng và Nhà nước ta, thể hiện quyền cơ bản của con người và là công cụ để đảm bảo xây dựng một xã hội hài hòa, văn minh và không có sự loại trừ. ASXH có nguyên tắc cơ bản là đảm bảo sự đoàn kết, chia sẻ và tương trợ cộng đồng đối với các rủi ro trong đời sống, do vậy có tác dụng thúc đẩy sự đồng thuận, bình đẳng và công bằng xã hội. Bên cạnh đó, hệ thống ASXH thông qua tác động tích cực của các chính sách chăm sóc sức khỏe, an toàn thu nhập và các dịch vụ xã hội, sẽ nâng cao năng suất lao động, hỗ trợ chuyển đổi cơ cấu lao động nói riêng và toàn bộ quá trình phát triển kinh tế nói chung. Từ nhiều năm qua, Đảng và Nhà nước ta luôn chú trọng công tác chăm lo đời sống của nhân dân, mà nổi bật là chính sách ASXH, coi việc tổ chức thực hiện chính sách ASXH là một vấn đề có tính chiến lược, lâu dài, vừa là mục tiêu, vừa là động lực để phát triển bền vững, ổn định chính trị - xã hội. Tại thành phố Đà Nẵng, ASXH luôn được Đảng bộ và chính quyền các cấp quan tâm chỉ đạo và nỗ lực thực hiện. Nghị quyết Đại hội Đảng bộ thành phố lần thứ XXI đã chỉ rõ: “Phát triển các lĩnh vực văn hóa – xã hội tương xứng với vị thế trung tâm kinh tế - xã hội. Tiếp tục đầu tư phát triển sự nghiệp y tế, nâng cao chất lượng khám chữa bệnh, chăm sóc sức khoẻ nhân dân, xây dựng Đà Nẵng thành trung tâm khám, chữa bệnh chất lượng cao. Phấn đấu đến năm 2020, toàn dân tham gia bảo hiểm y tế. Tiếp tục thực hiện có hiệu quả chương trình thành phố “5 không”, “3 có” và các chính sách an sinh xã hội, nâng cao thu nhập và chất lượng cuộc sống của nhân dân”. Ở quận Hải Châu, ASXH luôn là vấn đề mang tính chiến lược, lâu dài, vừa mang tính cấp bách, được Đảng bộ và chính quyền quận quan tâm. Nghị quyết Đại hội Đảng bộ quận lần thứ V, giai đoạn 2015-2020 đã chỉ rõ: “Phát 1 triển văn hóa – xã hội đồng bộ với tăng trưởng kinh tế. Công tác chính sách – xã hội được quan tâm, phát triển sâu rộng, cải thiện đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân. Tập trung giải quyết tốt các vấn đề xã hội như tạo việc làm, giảm nghèo, nâng cao chất lượng giáo dục, y tế”. Trong những năm qua, quận đã triển khai, tổ chức thực hiện nghiêm túc và hiệu quả các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về ASXH. Ngoài những chính sách ưu đãi của trung ương, thành phố, quận đã huy động cả hệ thống chính trị từ quận đến phường và các tổ chức, cá nhân tham gia tích cực vào việc thực hiện chính sách ASXH bằng những việc làm cụ thể như: huy động bảo đảm nguồn lực tạo điều kiện cho người nghèo từng bước ổn định cuộc sống, hỗ trợ phương tiện làm ăn, học bổng, nhà ở, các điều kiện sinh hoạt và nâng cao thu nhập; đẩy mạnh xã hội hóa các dịch vụ bảo hiểm; tham gia huy động, đóng góp quỹ đền ơn đáp nghĩa; thường xuyên chăm sóc, phụng dưỡng các Bà mẹ Việt Nam anh hùng. Từ những việc làm thiết thực, cụ thể nêu trên, đã tác động một cách tích cực, trực tiếp đến các đối tượng, đã giúp cho các đối tượng chính sách ổn định cuộc sống, tiếp tục củng cố niềm tin của các đối tượng chính sách đối với Đảng và Nhà Nước. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, vẫn còn một số tồn tại, hạn chế như: vấn đề tạo việc làm và giảm nghèo chưa bền vững, tỉ lệ hộ cận nghèo còn cao; mức trợ cấp xã hội còn thấp; giáo dục và đào tạo chưa đáp ứng yêu cầu phát triển; công tác bảo vệ, chăm sóc sức khỏe người dân, nhất là đối với người nghèo; tỉ lệ suy dinh dưỡng trẻ em còn cao và giảm chậm; tỉ lệ người tham gia bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế còn thấp; nguồn lực thực hiện cho người có công chưa được đầu tư, quan tâm đúng mức… những tồn tại, hạn chế trong quá trình tổ chức thực hiện chính sách, nếu không có những giải pháp kịp thời để khắc phục, hoàn thiện, sẽ ảnh hưởng đến chủ trương và chính sách lớn rất đúng đắn của Đảng và Nhà nước. 2 Xuất phát từ những lý giải trên, tôi lựa chọn đề tài “Thực hiện chính sách an sinh xã hội từ thực tiễn quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng” để làm luận văn khóa học với mong muốn thông qua thực tiễn việc đánh giá, phân tích những thành tựu, c ng như những tồn tại hạn chế trong quá trình tổ chức thực hiện, nhằm giúp cho cấp có thẩm quyền nhìn nhận bổ sung, hoàn thiện nâng cao hiệu quả thực hiện chính sách ASXH trong cả nước nói chung và quận Hải Châu nói riêng. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Quận Hải Châu là quận trung tâm của thành phố Đà Nẵng, là một trong những địa phương thực hiện có hiệu quả các quan điểm chỉ đạo của Thành ủy và UBND thành phố trên lĩnh vực đảm bảo ASXH. Tuy nhiên, trong quá trình tổ chức thực hiện chính sách ASXH trên địa bàn quận Hải Châu c ng gặp không ít những thách thức, những bất cập và khó khăn trên cả góc độ tổ chức thực hiện, giải pháp và cả trong ý thức của người dân. Vì thế việc nghiên cứu một cách khoa học, đánh giá một cách toàn diện việc tổ chức thực hiện chính sách ASXH trên địa bàn quận là việc làm cần thiết, nhằm hướng tới việc xem xét, nhìn nhận quá trình tổ chức thực hiện chính sách trên địa bàn một địa phương cấp quận, từ đó đề xuất, kiến nghị những giải pháp thực hiện chính sách một cách có hiệu quả hơn trong thời gian tới. Đã có khá nhiều bài viết trên các sách báo, tạp chí, bài luận văn, đề tài khoa học, công trình nghiên cứu liên quan đến lĩnh vực ASXH. Dưới đây là một số đề tài, mà tác giả được biết: - Bài viết của tác giả V Văn Phúc, tạp chí Cộng sản “An sinh xã hội ở nước ta, một số vấn đề lý luận thực tiễn”. Bài viết đã nêu ra các trụ cột chính trong cấu trúc của hệ thống ASXH, vạch ra những hạn chế, thách thức trong việc thực hiện chính sách ASXH hiện nay, đồng thời đề ra các quan điểm, 3 mục tiêu, yêu cầu, các giải pháp đổi mới nhằm hoàn thiện hệ thống ASXH trong giai đoạn mới[26]. - Bài viết của tác giả Nguyễn Văn Chiêu, Khoa Khoa học quản lý, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc Gia Hà Nội “An sinh xã hội và định hướng nghiên cứu nhằm nâng cao vai trò của khoa học xã hội vào quá trình hoạch định chính sách an sinh xã hội ở Việt Nam”. Bài viết đã chỉ ra vai trò của hệ thống ASXH đối với sự phát triển kinh tế xã hội hiện nay, đồng thời đề ra những định hướng nghiên cứu nhằm phát huy vai trò của khoa học xã hội vào quá trình hoạch định chính sách ASXH ở Việt Nam[12]. - Luận án tiến sĩ kinh tế của tác giả Mai Ngọc Anh, trường Đại học Kinh tế Quốc dân với đề tài “An sinh xã hội đối với nông dân trong điều kiện kinh tế thị trường ở Việt Nam”. Trong phạm vi luận án này, tác giả chủ yếu đề cập đến các nhân tố, điều kiện xây dựng và hoàn thiện hệ thống ASXH hiện đại đối với nông dân. Từ đó làm sáng tỏ cơ sở lý luận và thực tiễn trong việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống ASXH đối với nông dân trong điều kiện kinh tế thị trường[2]. - Luận văn thạc sĩ kinh tế của tác giả Nguyễn Chương Phát, trường Đại học Kinh tế và Quản trị Kinh doanh với đề tài “Ảnh hưởng của hệ thống An sinh xã hội tới vấn đề nghèo đói hộ nông dân huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái”, trong đề tài này trên cơ sở đánh giá ảnh hưởng hệ thống ASXH tới nghèo đói của hộ nông dân huyện Văn Chấn, tác giả đã đưa ra các kiến nghị, giải pháp toàn diện nhằm xây dựng hệ thống ASXH đảm bảo giữa tăng trưởng kinh tế với xóa đói giảm nghèo [19]. Đối với quận Hải Châu, vấn đề thực hiện chính sách ASXH luôn được xác định là một trong những nhiệm vụ trọng tâm trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, trong những năm qua, tuy đạt được một số thành quả nhất định, góp phần ổn định đời sống của một bộ phận dân cư, tạo điều kiện phát 4 triển kinh tế xã hội trên địa bàn quận, song kết quả giảm nghèo chưa thật sự bền vững, việc trợ giúp xã hội đối với những đối tượng yếu thế và việc thực hiện chính sách đối với người có công vẫn còn mang nặng yếu tố phụ thuộc vào nhà nước, chưa thực sự huy động được nguồn lực của toàn xã hội. Vấn đề đặt ra cho việc thực hiện chính sách trên địa bàn quận hiện nay là làm sao để chính sách thực sự đi vào đời sống xã hội, góp phần đảm bảo công bằng và tiến bộ xã hội, ổn định vững chắc đời sống nhân dân nhất là đối với các đối tượng thụ hưởng chính sách. Mặt khác, chính sách ASXH tại quận Hải Châu cho tới nay vẫn chưa có đề tài nào đi sâu nghiên cứu, cả trên phương diện lý luận và thực tiễn. Xuất phát từ lý do trên, tôi chọn đề tài này làm luận văn thạc sĩ của mình, luận văn có sự kế thừa, phát triển những thành quả của các đề tài liên quan trước đó để đánh giá, phân tích, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp với tình hình thực tế và chủ trương phát triển kinh tế - xã hội của quận Hải Châu nói riêng và thành phố Đà Nẵng nói chung. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn (thông qua nghiên cứu thực tiễn tại quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng) về thực hiện chính sách ASXH. Từ đó, đề xuất các giải pháp góp phần từng bước hoàn thiện chính sách và bảo đảm thực hiện chính sách ASXH. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Thứ nh t là hệ thống, làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về tổ chức thực hiện chính sách ASXH. Thứ hai khảo sát, phân tích, đánh giá thực trạng tình hình; đặc biệt là nêu phương pháp, cách thức thực hiện; nêu rõ những thành tựu và hạn chế, bất cập của tổ chức thực hiện chính sách ASXH ở quận Hải Châu từ năm 2010 đến năm 2015. 5 Thứ a, đề xuất các giải pháp để tổ chức thực hiện hiệu quả chính sách trên địa bàn quận và kiến nghị các nội dung nhằm góp phần hoàn thiện thể chế, chính sách ASXH trong cả nước nói chung và quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng nói riêng. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Chính sách ASXH, cụ thể là nghiên cứu giải pháp và công cụ chính sách ASXH dưới góc độ khoa học chính sách công. Tuy nhiên, ASXH là một chính sách rộng lớn, bao trùm nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội, vì vậy người viết không có tham vọng đi sâu nghiên cứu sự tác động của chính sách ASXH trên tất cả các lĩnh vực đó, mà chỉ giới hạn trong các chính sách giảm nghèo; chính sách Bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế và chính sách đối với người có công với cách mạng. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Nghiên cứu tại quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng, nghiên cứu tình hình thực hiện chính sách ASXH trong các lĩnh vực nêu trên, giai đoạn từ năm 2010 đến nay và đề ra giải pháp hoàn thiện chính sách ASXH từ thực tiễn quận Hải Châu trong thời gian tới. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn vận dụng cách tiếp cận đa ngành, liên ngành xã hội học và phương pháp nghiên cứu chính sách công. Cách tiếp cận quy phạm chính sách công về chu trình chính sách từ hoạch định đến xây dựng, thực hiện và đánh giá chính sách công có sự tham gia của các chủ thể chính sách. Lý thuyết chính sách công được soi sáng qua thực tiễn của chính sách công giúp hình thành lý luận về chính sách chuyên ngành. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp thu thập thông tin: Phân tích và tổng hợp, được sử dụng 6 để thu thập, phân tích và khai thác thông tin từ các nguồn có sẵn liên quan đến đề tài nghiên cứu, bao gồm các văn kiện, tài liệu, Nghị quyết, Quyết định của Đảng, Nhà nước, bộ ngành ở Trung ương và địa phương; Nghị quyết, Quyết định, các văn bản của Quận ủy, UBND quận Hải Châu; các công trình nghiên cứu, các báo cáo, tài liệu thống kê của chính quyền, ban ngành, đoàn thể, tổ chức, cá nhân liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp tới vấn đề chính sách an sinh xã hội ở nước ta nói chung và thực tế quận Hải Châu nói riêng. Đồng thời, thu thập, tìm hiểu và vận dụng các lý thuyết của ngành chính sách xã hội liên quan đến vấn đề chính sách an sinh xã hội. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Đóng góp bổ sung hoàn thiện những vấn đề lý luận về chính sách ASXH ở nước ta hiện nay. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Trên cơ sở đánh giá, phân tích thực trạng tình hình thực hiện chính sách ASXH; nhằm tiếp tục duy trì, phát huy những ưu điểm, cách làm mới, hay mang lại hiệu quả thiết thực; đồng thời khắc phục những tồn tại, hạn chế, đề ra các giải pháp để tổ chức thực hiện tốt hơn chính sách ASXH trên địa bàn quận Hải Châu. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được cơ cấu gồm ba chương: Chương 1. Những vấn đề lý luận về thực hiện chính sách an sinh xã hội. Chương 2. Thực hiện chính sách an sinh xã hội từ thực tiễn quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng. Chương 3. Giải pháp hoàn thiện, nâng cao hiệu quả tổ chức thực hiện chính sách an sinh xã hội ở quận Hải Châu. 7 CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI 1.1. An sinh xã hội: Khái niệm, đặc điểm, nhu cầu 1.1.1. Khái niệm an sinh xã hội - Trong cuốn „„Cẩm nang an sinh xã hội” của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) cho rằng: ASXH là hình thức bảo vệ mà xã hội cung cấp cho các thành viên của mình thông qua một số biện pháp được áp dụng rộng rãi để đương đầu với những khó khăn, các cú sốc về kinh tế và xã hội làm mất hoặc suy giảm nghiêm trọng thu nhập do ốm đau, thai sản, thương tật do lao động, mất sức lao động hoặc tử vong, cung cấp, cung cấp chăm sóc y tế và trợ cấp cho các gia đình nạn nhân có trẻ em [15]. - Theo Ngân hàng Thế giới (WB): ASXH là những biện pháp công cộng nhằm giúp cho các cá nhân, hộ gia đình và cộng đồng đương đầu và kiềm chế được nguy cơ tác động đến thu nhập nhằm giảm tính dễ bị tổn thương và những bấp bênh thu nhập[1]. - Hiệp hội An sinh quốc tế (ISSA) coi ASXH là thành tố của hệ thống chính sách công liên quan đến sự bảo đảm bảo an toàn cho tất cả các thành viên trong xã hội chứ không chỉ có công nhân. Những vấn đề mà ISSA quan tâm nhiều trong hệ thống ASXH là chăm sóc sức khỏe thông qua BHYT; hệ thống BHXH, chăm sóc tuổi già; phòng chống tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp; trợ giúp xã hội. Ở Việt Nam, mặc dù lĩnh vực ASXH còn nhiều mới mẻ nhưng c ng đã dành được sự quan tâm của nhiều học giả và các nhà quản lý nghiên cứu về vấn đề này. - Theo tác giả Hoàng Chí Bảo:ASXH là sự an toàn của cuộc sống con 8 người, từ cá nhân đến cộng đồng, tạo tiền đề và động lực phát triển con người và xã hội. ASXH là những đảm bảo cho con người tồn tại (sống) như một con người và phát triển các sức mạnh bản chất người, tức là nhân tính trong hoạt động, trong đời sống hiện thực của nó như một chủ thể mang nhân cách. - Tác giả Mai Ngọc Cường lại cho rằng, để thấy hết được bản chất của ASXH, chúng ta cần phải tiếp cận theo cả nghĩa rộng và nghĩa hẹp của khái niệm này. + Theo nghĩa rộng: ASXH là sự đảm bảo thực hiện các quyền để con người được an bình, đảm bảo an ninh, an toàn trong xã hội [11, tr.21]. + Theo nghĩa hẹp: ASXH là sự đảm bảo thu nhập và một số điều kiện thiết yếu khác cho cá nhân, gia đình và cộng đồng khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do họ bị giảm hoặc mất khả năng lao động hoặc mất việc làm; cho những người già cô đơn, trẻ em mồ côi, người tàn tật, những người yếu thế, người bị thiên tai địch hoạ [11, tr.22]. - Trong bài „„Đảm bảo ngày càng tốt hơn an sinh xã hội và phúc lợi xã hội là một nội dung chủ yếu của Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2011 – 2020”, Thủ tướng Nguyễn Tấn D ng cho rằng “an sinh xã hội và phúc lợi xã hội là hệ thống các chính sách và giải pháp nhằm vừa bảo vệ mức sống tối thiểu của người dân trước những rủi ro và tác động bất thường về kinh tế, xã hội và môi trường; vừa góp phần không ngừng nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho nhân dân”[12, tr.3]. - Trong “Chiến lược an sinh xã hội giai đoạn 2011 – 2020” ghi nhận: “An sinh xã hội là sự bảo đảm mà xã hội cung cấp cho mọi thành viên trong xã hội thông qua việc thực thi hệ thống các cơ chế, chính sách và biện pháp can thiệp trước các nguy cơ, rủi ro có thể dẫn đến suy giảm hoặc mất đi nguồn sinh kế” [16]. Trên cơ sở nghiên cứu những quan điểm của các tổ chức, các nhà khoa 9 học trong và ngoài nước, theo tác giả: “An sinh xã hội là mạng lưới các chương trình, hệ thống chính sách cụ thể từ nhà nước hoặc các tổ chức xã hội nhằm trợ giúp, hỗ trợ, ảo vệ cá nhân và toàn xã hội, đặc iệt là các cá nhân gặp phải rủi ro hay khó khăn trong cuộc sống, ảo đảm mức sống tối thiểu và góp phần nâng cao đời sống của họ, từ đó, thúc đẩy sự phát triển và tiến ộ xã hội”. 1.1.2. Nhu cầu, đặc điểm của an sinh xã hội Trong quá trình phát triển của xã hội loài người, con người không ngừng tiến hành lao động sản xuất của cải vật chất nhằm duy trì sự sống và tồn tại của mình. Tuy vậy, không phải lúc nào người lao động c ng đảm bảo chắc chắn duy trì được việc làm thường xuyên và thu nhập ổn định. Đó là những lúc gặp rủi ro như ốm đau, bệnh tật, tai nạn lao động dẫn đến bị mất hoặc giảm việc làm.v.v. Hơn nữa, hoạt động lao động sản xuất của con người không phải lúc nào c ng thuận lợi vì còn bị phụ thuộc vào điều kiện tự nhiên, môi trường, xã hội.v.v. Vì thế, sự cần thiết phải có các biện pháp phòng tránh và khắc phục rủi ro đã trở thành một nhu cầu của con người. Đặc biệt trong nền sản xuất công nghiệp, khi mà số lượng người lao động có thu nhập chính từ tiền lương tăng lên thì sự hụt hẫng về thu nhập trong các trường hợp gặp rủi ro hoặc khi không còn khả năng lao động càng trở thành mối đe dọa đối với cuộc sống của họ. Chính vì thế, một trong những nhu cầu xã hội hiện đại là bảo vệ sự an toàn cho tất cả các thành viên trong xã hội trước các nguy cơ bị giảm sút hoặc bị mất nguồn thu nhập trước các cú sốc về kinh tế - xã hội hay chính là đảm bảo ASXH cho người dân. Tuy nhiên, tùy theo trình độ phát triển kinh tế - xã hội, tùy theo cách tiếp cận, giải quyết vấn đề mà mỗi quốc gia có quan điểm, thể chế chính sách và thể chế tổ chức cụ thể về hệ thống ASXH nhằm thực hiện chức năng bảo vệ các thành viên trong xã hội của mình. 10 1.2. Khái niệm chính sách an sinh xã hội Ở Việt Nam, ngay sau khi Cách mạng Tháng Tám thành công và khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Đảng và Nhà nước ta đã nhận thức về chính sách ASXH, tiếp cận nó từ góc độ quyền con người và coi việc thực hiện chính sách ASXH là một trong những nhiệm vụ quan trọng hàng đầu. Hiến pháp năm 1946 đã xác định: “Người lao động được bảo đảm quyền việc làm, nghỉ ngơi, BHXH, cứu tế; phụ nữ được nghỉ trước khi đẻ…”. Hiến pháp năm 1992 đã nêu rõ trách nhiệm của Nhà nước trong việc đảm bảo xã hội cho mọi người. Trong đó nhấn mạnh, Nhà nước thực hiện chế độ BHXH đối với người công chức nhà nước và người làm công ăn lương, khuyến khích phát triển các hình thức BHXH khác đối với người lao động. Ngay sau khi đất nước được hoàn toàn thống nhất (năm 1975) bước vào thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã hội trên phạm vi cả nước, Đảng và Nhà nước ta vẫn luôn xác định công tác chăm lo cho người nghèo, người có công với cách mạng là một trong những vấn đề cần quan tâm hàng đầu của đất nước; Văn kiện các Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI, VII, VIII trong thời kỳ đổi mới của đất nước đã xác định coi phát triển kinh tế là cơ sở và tiền đề để thực hiện các chính sách xã hội, thực hiện tốt chính sách xã hội là động lực thúc đẩy phát triển kinh tế. Nghị quyết Đại hội VIII đã xác định phải thực hiện và hoàn thiện chế độ BHXH, bảo đảm đời sống người nghỉ hưu được ổn định, từng bước được cải thiện… Đẩy mạnh các hoạt động nhân đạo, từ thiện. Thực hiện các chính sách bảo trợ trẻ mồ côi, lang thang cơ nhỡ, người già neo đơn, nạn nhân chiến tranh, người tàn tật. Đặc biệt Nghị quyết đã nhấn mạnh phải xây dựng luật BHXH, luật về bảo vệ người tàn tật và trẻ em mồ côi. Đến Đại hội IX của Đảng, lần đầu tiên trong Nghị quyết đã sử dụng thuật ngữ ASXH và chủ trương: “Mở rộng hệ thống bảo hiểm xã hội và an sinh xã hội” [17, tr.34]. 11 Trên cơ sở những nội dung cơ bản trong Cương lĩnh năm 1991, Cương lĩnh xây dựng và phát triển đ t nước trong thời kỳ quá độ (bổ sung, phát triển năm 2011) đã có một số điểm mới quan trọng, xác định rõ hơn định hướng, như: Gắn nghĩa vụ với quyền lợi; cống hiến với hưởng thụ; lợi ích cá nhân và lợi ích tập thể cộng đồng xã hội. Tạo môi trường để người lao động có việc làm tốt hơn. Khuyến khích làm giàu hợp pháp đi đôi với xóa nghèo bền vững; giảm dần tình trạng chênh lệch giàu nghèo giữa các vùng, miền, tầng lớp dân cư. Một trong những định hướng lớn mà Đảng ta chỉ rõ phải thực hiện là: “Hoàn thiện hệ thống an sinh xã hội. Thực hiện tốt chính sách đối với người có công và gia đình người có công với nước” [14, tr.79]. Bảo đảm ASXH là một nội dung mới, được bổ sung, phát triển trong định hướng thực hiện tiến độ và công bằng xã hội đã từng được nêu trong các kỳ Đại hội trước. Đến Đại hội XI, bảo đảm ASXH đã được khẳng định ngay trong phần tiêu đề của Báo cáo chính trị trình Đại hội XI của Đảng: “Thực hiện có hiệu quả tiến bộ và công bằng xã hội, bảo đảm an sinh xã hội trong từng bước và từng chính sách phát triển” [14, tr.227]. Nhận thức mới của Đảng ta về ASXH là kết hợp hài hòa giữa phát triển kinh tế và thực hiện chính sách ASXH, đảm bảo tiến bộ và công bằng xã hội, càng phát triển kinh tế thì xã hội ngày càng phải được an sinh. Phát triển hệ thống ASXH phù hợp với phát triển kinh tế chính là thực hiện tiến bộ, cong bằng xã hội và là một trong những tiêu chí của định hướng XHCN; đầu tư cho ASXH c ng chính là đầu tư cho con người, đầu tư cho phát triển. Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng đã thể hiện nhận thức mới trong chủ trương, đường lối xây dựng hệ thống ASXH với quan điểm bao trùm: “Tiếp tục sửa đổi, hoàn thiện hệ thống bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp, trợ giúp xã hội và cứu trợ xã hội đa dạng, linh hoạt, có khả năng bảo vệ, giúp đỡ mọi thành viên trong xã hội, nhất là các nhóm yếu 12