Tài liệu Thực hiện chính sách giáo dục ở vùng dân tộc thiểu số các tỉnh miền núi phía bắc việt nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN MINH ĐỨC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH GIÁO DỤC Ở VÙNG DÂN TỘC THIỂU SỐ CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG HÀ NỘI - 2021 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN MINH ĐỨC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH GIÁO DỤC Ở VÙNG DÂN TỘC THIỂU SỐ CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC VIỆT NAM HIỆN NAY Ngành: Chính sách công Mã số: 934.04.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. Đoàn Minh Huấn 2. PGS.TS. Nguyễn Thị Song Hà HÀ NỘI - 2021 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và trích dẫn trong luận án này là trung thực. Kết quả nghiên cứu của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Trần Minh Đức LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình học tập chương trình nghiên cứu sinh tôi đ nhận được sự giúp đỡ của nhiều cơ quan và cá nhân. Nhân dịp này, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới: - Ban Giám đốc Học viện và Phòng Quản lý đào tạo, Học viện Khoa học xã hội. - L nh đạo và thầy cô giáo Khoa Chính sách công, Học viện Khoa học xã hội. - Các cán bộ của Vụ Giáo dục dân tộc, Bộ GD-ĐT; Ủy ban Dân tộc; Hội đồng dân tộc; Ủy ban nhân dân của một số tỉnh miền núi phía Bắc. - Ban chủ nhiệm của Đề tài khoa học cấp Nhà nước: “Một số vấn đề lý luận cơ ản về dân tộc trong thế giới đương đại và nh ng vấn đề đ t ra cho Việt Nam , Mã số: CTDT.01.16/16-20. Đ giúp đỡ, tạo điều kiện cho NCS tham gia quá trình nghiên cứu của đề tài đ c biệt là công tác khảo sát điều tra thực tế tại các tỉnh miền núi phía Bắc, vận dụng và kế thừa một số kết quả nghiên cứu của đề tài. - L nh đạo Học viện Chính trị khu vực I đồng nghiệp, bạn è và gia đình. - Đ c biệt, tôi xin chân thành gửi lời cảm ơn và sự kính trọng tới tập thể giáo viên hướng dẫn khoa học là PGS.TS. Đoàn Minh Huấn và PGS. TS. Nguyễn Thị Song Hà, thầy cô đ luôn giúp đỡ, hướng dẫn và động viên tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu hoàn thành luận án. Do nghiên cứu về giáo dục vùng DTTS dưới góc độ khoa học chính sách công có phạm vi nghiên cứu rộng, với nhiều nội dung mới phát sinh trong quá trình nghiên cứu, ngoài ra nhiều luận điểm về khoa học chính sách còn chưa có được sự thống nhất về quan điểm khoa học, nên luận án không thể trách khỏi nh ng hạn chế và thiếu sót nhất định. Nghiên cứu sinh rất mong nhận được sự lượng thứ và nh ng góp ý của quý thầy cô, các nhà nghiên cứu và độc giả. Hà Nội ngày……tháng……năm 2021 Nghiên cứu sinh Trần Minh Đức MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ........................................... 12 1.1. Tình hình nghiên cứu về chính sách giáo dục ở vùng DTTS của các học giả trong nƣớc ................................................................................................... 12 1.1.1. Các nghiên cứu về thực hiện chính sách công.......................................... 12 1.1.2. Các nghiên cứu về chính sách giáo dục ở các vùng DTTS ...................... 15 1.2. Tình hình nghiên cứu chính sách giáo dục DTTS ở Việt Nam của các học giả nƣớc ngoài ................................................................................................... 22 1.3. Đánh giá chung về kết quả đã đạt đƣợc và những vấn đề đặt ra cần phải giải quyết của luận án ..................................................................................... 28 1.3.1. Nh ng kết quả đạt được ........................................................................... 28 1.3.2. Nh ng vấn đề đ t ra.................................................................................. 28 Tiểu kết Chƣơng 1 ................................................................................................... 30 Chƣơng 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN TRONG THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH GIÁO DỤC Ở VÙNG DÂN TỘC THIỂU SỐ ....... 31 2.1. Một số khái niệm cơ bản .................................................................................. 31 2.1.1. Khái niệm “chính sách “chính sách công ............................................ 31 2.1.2. Khái niệm "dân tộc thiểu số", "vùng dân tộc thiểu số" ............................ 31 2.1.3. Khái niệm “giáo dục “chính sách giáo dục “chính sách giáo dục ở vùng DTTS .................................................................................................... 32 2.1.4. Khái niệm “thực hiện chính sách ; “thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS ....................................................................................................... 34 2.2. Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam về giáo dục dân tộc thiểu số và giáo dục ở vùng dân tộc thiểu số................................................... 37 2.2.1. Tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục và giáo dục dân tộc thiểu số............ 37 2.2.2. Quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam................................................ 39 2.3. Một số lý thuyết liên quan đến thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS ........................................................................................................................ 41 2.3.1. Lý thuyết giáo dục đa văn hóa .................................................................. 41 2.3.2. Lý thuyết về bảo đảm quyền lợi đ c thù .................................................. 43 2.4. Chính sách giáo dục ở vùng DTTS ................................................................. 45 2.4.1. Chính sách giáo dục chung ....................................................................... 46 2.4.2. Chính sách giáo dục ở vùng DTTS .......................................................... 50 2.4.3. Một số chính sách giáo dục đối với vùng DTTS của các tỉnh miền núi phía Bắc ........................................................................................................ 56 2.5. Kinh nghiệm của một số quốc gia ................................................................... 59 2.5.1. Phát triển giáo dục vùng DTTS Trung Quốc ........................................... 59 2.5.2. Phát triển giáo dục DTTS ở Mỹ ............................................................... 62 2.5.3. Kinh nghiệm tham khảo cho Việt Nam .................................................... 67 Tiểu kết Chƣơng 2 ................................................................................................... 70 Chƣơng 3: THỰC TRẠNG THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH GIÁO DỤC Ở VÙNG DÂN TỘC THỂU SỐ CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC VIỆT NAM ............................................................................................................ 71 3.1. hái ƣợc về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam .................................................................................. 71 3.1.1. Điều kiện địa lý, tự nhiên ......................................................................... 71 3.1.2. Đ c điểm dân cư dân tộc văn hóa kinh tế vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc ............................................................................................... 72 3.1.3. Các nhân tố đ c thù ảnh hưởng đến thực hiện chính sách giáo dục ......... 75 3.2. Các bƣớc tổ chức thực hiện chính sách giáo dục .......................................... 78 3.2.1. Công tác xây dựng kế hoạch triển khai thực hiện chính sách .................. 78 3.2.2. Công tác phổ biến, tuyên truyền chính sách ............................................. 83 3.2.3. Phân công, phối hơp tổ chức thực hiện chính sách .................................. 87 3.2.4. Đôn đốc, kiểm tra duy trì và điều chỉnh chính sách giáo dục ................. 93 3.2.5. Tổng kết đánh giá thực hiện chính sách .................................................. 97 3.3. Đánh giá t nh h nh tổ chức thực hiện chính sách giáo dục .......................... 99 3.3.1. Một số kết quả trong giáo dục vùng DTTS .............................................. 99 3.3.2. Kết quả đạt được trong tổ chức thực hiện chính sách ............................ 111 3.3.4. Nguyên nhân ........................................................................................... 132 Tiểu kết Chƣơng 3 ................................................................................................. 134 Chƣơng 4: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH GIÁO DỤC Ở VÙNG DÂN TỘC THIỂU SỐ CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC TRONG THỜI GIAN TỚI .......................................... 136 4.1. Quan điểm hoàn thiện thực hiện chính sách giáo dục ................................ 136 4.2. Giải pháp hoàn thiện thực hiện chính sách giáo dục .................................. 138 4.2.1. Giải pháp chung ...................................................................................... 138 4.2.2. Nhóm giải pháp trong xây dựng kế hoạch, quy hoạch, chiến lược ........ 140 4.2.3. Nhóm giải pháp trong công tác phổ biến, tuyên truyền ......................... 145 4.2.4. Nhóm giải pháp trong công tác phân công, phối hơp............................. 148 4.2.5. Nhóm giải pháp trong công tác đôn đốc, kiểm tra duy trì và điều chỉnh chính sách ............................................................................................... 154 4.2.6. Nhóm giải trong đánh giá tổng kết ........................................................ 158 Tiểu kết Chƣơng 4 ................................................................................................. 162 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 163 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ...................... 166 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 167 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 203 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT CB-CC: Cán bộ, công chức DTTS: Dân tộc thiểu số GD-ĐT: Giáo dục và đào tạo Nxb: Nhà xuất bản PTDTBT: Phổ thông dân tộc bán trú PTDTNT: Phổ thông dân tộc nội trú UBDT: Ủy ban dân tộc UBND: Ủy ban nhân dân UNDP: Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc UNESCO: Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hợp Quốc DANH MỤC BẢNG Bảng 1. Số lượng phiếu điều tra theo tỉnh và lĩnh vực công tác ................................. 9 Bảng 3.1. Quy mô cơ cấu dân số các nhóm dân tộc theo vùng kinh tế - xã hội năm 2019 ........................................................................................................ 72 Bảng 3.2. Số địa bàn và dân số thuộc vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc (2015) ............................................................................................................. 73 Bảng 3.3. Số xã và thôn thuộc vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc (2019) ....... 74 Bảng 3.4. Số trường học chuyên biệt của các xã vùng DTTS phân theo vùng kinh tế-xã hội (2015) .................................................................................... 102 Bảng 3.5. Số trường học chuyên biệt của các x vùng DTTS chia đơn vị hành chính cấp tỉnh miền núi phía Bắc ................................................................. 103 Bảng 3.6. Số điểm trường ở các x vùng DTTS chia đơn vị hành chính cấp tỉnh miền núi phía Bắc (2015) ...................................................................... 105 Bảng 3.7: Tỷ lệ đi học chung và tỷ lệ đi học đúng tuổi theo cấp học và vùng kinh tế - xã hội .............................................................................................. 108 Bảng 3.8: Thống kê về tổ chức đầu mối thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS tại các tỉnh miền núi phía Bắc ........................................................... 118 Bảng 3.9: Đánh giá hạn chế trong việc thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc ................................................................ 124 DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ Biểu 3.1. Các phương thức chủ yếu trong phổ biến, tuyên truyền chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc .......................................86 Biểu 3.2: Đánh giá việc xây dựng kế hoạch, chiến lược, quy hoạch thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc ......................114 Biểu 3.3: Đánh giá công tác phổ biến tuyên truyền chính sách giáo dục vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc hiện nay .................................................117 Biểu 3.4: Đánh giá phân công phối hợp thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc ................................................................120 Biểu 3.5: Đánh giá công tác đôn đốc, kiểm tra duy trì điều chỉnh chính sách giáo dục vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc ........................................121 Biểu 3.6: Đánh giá công tác tổng kết đánh giá chính sách giáo dục vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc ................................................................123 Biểu 3.7: Đánh giá hạn chế của việc xây dựng kế hoạch, chiến lược, quy hoạch thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc ......125 Biểu 4.1: Đánh giá một số giải pháp hoàn thiện việc xây dựng kế hoạch, chiến lược, quy hoạch thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc .........................................................................................144 Biểu 4.2: Đánh giá một số giải pháp hoàn thiện công tác tuyên truyền, phổ biến chính sách giáo dục ở vùng dân tộc thiểu các tỉnh núi phía Bắc..........148 Biểu 4.3: Đánh giá một số giải pháp hoàn thiện công tác phân công, phối hợp gi a các cơ quan trong thực hiện các chính sách giáo dục ..........................153 Biểu 4.4: Đánh giá một số giải pháp hoàn thiện công tác đôn đốc, kiểm tra, duy trì và điều chỉnh chính sách giáo dục vùng DTTS ................................157 Biểu 4.5: Đánh giá một số giải pháp hoàn thiện công tác đánh giá tổng kết thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS ..................................................161 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong nh ng năm qua cùng với sự phát triển của giáo dục Việt Nam, giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc đ có nh ng chuyển biến tích cực, góp phần nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, tạo điều kiện cơ hội cho con em các DTTS đến trường, nâng cao chất lượng học tập, góp phần thúc đẩy sự phát triển bền v ng của các địa phương. Tuy nhiên cùng với nh ng thành tựu, giáo dục vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc cũng tồn tại nhiều vấn đề đ t ra đòi hỏi phải có các công trình nghiên cứu, phân tích. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu về thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam thể hiện qua một số phương diện sau đây: Thứ nhất, phát triển giáo dục đóng vai trò vô cùng quan trọng đối với sự phát triển bền v ng và vận mệnh của bất kỳ quốc gia nào trên thế giới hiện nay. Trong suốt tiến trình đổi mới đất nước, Đảng và Nhà nước Việt Nam luôn coi giáo dục là quốc sách hàng đầu, coi sự nghiệp phát triển giáo dục và thực hiện các chính sách giáo dục có vai trò quan trọng đối với sự phát triển của đất nước nói chung và các vùng miền nói riêng. Đ c biệt, sau Hội nghị Trung ương 8 Khóa XI của Đảng cộng sản Việt Nam (10/2013), việc đổi mới căn ản, toàn diện giáo dục và đào tạo được coi là một trong nh ng nhiệm vụ cấp thiết, có tính chiến lược của các cấp, các ngành thuộc Trung ương và địa phương nhằm tạo nền tảng động lực cho sự phát triển bền v ng của đất nước. Vấn đề đ t ra đối với nền giáo dục Việt Nam nói chung và các tỉnh miền núi phía Bắc nói riêng là làm thế nào để đào tạo ra nguồn nhân lực chất lượng cao để đáp ứng nhu cầu phát triển và hội nhập, bắt kịp xu thế chung của cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 đang đ t ra. Trước yêu cầu này, các tỉnh miền núi phía Bắc cần có nh ng tiếp cận mới trong xây dựng và thực hiện chính sách giáo dục tại địa phương hướng tới thực hiện đổi mới toàn diện và căn bản, tạo ra sự phát triển đột phá trong lĩnh vực giáo dục - đào tạo tại địa phương nói chung và các vùng DTTS nói riêng. Đây là một nhiệm vụ vô cùng n ng nề, khó khăn, nhất là đối với vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc, với nh ng ảnh hưởng bất lợi từ điều kiện tự nhiên, địa hình chia cắt vùng núi, cùng điều kiện kinh tế - xã hội còn nhiều khó khăn hạn chế so với các khu vực khác. Để thực hiện nhiệm vụ 1 một cách khoa học và đúng hướng, cần có các công trình nghiên cứu tổng kết lý luận và thực tiễn về công tác tổ chức thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc thời gian qua làm cơ sở khoa học để các địa phương có thể tiếp tục triển khai các chính sách giáo dục trong thời gian tới, góp phần nâng cao dân trí, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực ở các vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc. Thứ hai, trong nh ng năm qua giáo dục ở vùng DTTS đ được chính quyền địa phương các tỉnh miền núi phía Bắc chú trọng, tập trung nguồn lực, nghiêm túc tổ chức triển khai thực hiện các chính sách phát triển giáo dục một cách kịp thời, đạt hiệu quả đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội địa phương góp phần nâng cao dân trí, đào tạo nguồn nhân lực, thực hiện công bằng ình đẳng trong giáo dục. Cùng với các chính sách và hỗ trợ nguồn lực của Trung ương, cả hệ thống chính trị các tỉnh miền núi phía Bắc cũng đ chủ động xây dựng và ban hành các chính sách phát triển giáo dục, huy động thêm nhiều nguồn lực để phát triển giáo dục vùng DTTS. Nhờ nh ng nỗ lực này, giáo dục ở các vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc đ và đang có nh ng ước chuyển biến tích cực, cụ thể như: mạng lưới trường lớp từ mầm non đến trung học phổ thông được củng cố và phát triển, các thôn, bản vùng cao, vùng sâu, vùng xa, biên giới đ có lớp mầm non, tiểu học; 100% x có trường tiểu học, trung học cơ sở, trung tâm cụm xã, các huyện đều có trường trung học phổ thông; nhiều trường mầm non, phổ thông đ đạt chuẩn quốc gia; hệ thống trường phổ thông dân tộc nội trú (PTDTNT), trường Phổ thông dân tộc bán trú (PTDTBT) ngày càng phát huy vai trò tích cực cơ bản đáp ứng nhu cầu đào tạo nguồn cán bộ người DTTS cho các địa phương; đảm bảo tỷ lệ huy động học sinh đến lớp, duy trì số lượng học sinh, giảm thiểu tỷ lệ trẻ em ngoài nhà nước; đ duy trì, củng cố, nâng cao chất lượng phổ cập giáo dục mầm non, phổ cập giáo dục trung học cơ sở, phổ cập giáo dục tiểu học đúng độ tuổi; đ hoàn thành phổ cập giáo dục mầm non cho trẻ 5 tuổi… Tuy nhiên, giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc vẫn còn nhiều tồn tại một số hạn chế, yếu kém như: chính sách hỗ trợ về cơ sở vật chất điều kiện học tập cho các trường mầm non, tiểu học ở các thôn, bản vùng DTTS chưa hiệu quả; bất ình đẳng xã hội trong giáo dục tăng lên theo các cấp bậc giáo dục; chất lượng giáo dục ở vùng DTTS chưa thực sự được nâng cao; nhiều chính sách hỗ trợ giáo dục còn phù hợp với nhu cầu thực tế; tỷ lệ trẻ em ngoài nhà trường còn cao; chính sách về phổ cập giáo dục; xóa mù ch ; dạy ngôn ng các DTTS còn g p nhiều khó khăn… Do vậy, việc nghiên cứu hoàn thiện, nâng cao hiệu 2 quả thực hiện các chính sách giáo dục ở vùng DTTS có ý nghĩa quan trọng đến sự phát triển toàn diện của giáo dục - đào tạo nói riêng và sự phát triển bền v ng nói chung của các tỉnh miền núi phía Bắc. Thứ ba, nhìn chung, trong nh ng năm trở lại đây chính quyền địa phương các cấp ở các tỉnh miền núi phía Bắc đ nhận thức được ý nghĩa tầm quan trọng và đề cao trách nhiệm trong tổ chức thực hiện chính sách giáo dục tại các vùng DTTS. Các địa phương đ kịp thời tổ chức xây dựng kế hoạch triển khai thực hiện khi có chính sách giáo dục mới; tiến hành phổ biến, tuyên truyền các chính sách mới; gi a các ngành, các cấp tại địa phương đ có sự phân công, phối hợp ngày càng khoa học đúng chức năng nhiệm vụ trong thực hiện chính sách; trong quá trình tổ chức triển khai thực hiện chính sách, nhiều địa phương đ chủ động đề xuất với các cấp có thẩm quyền sửa đổi, bổ sung khắc phục nh ng hạn chế, bất cập của chính sách; đ chú ý đến công tác theo dõi, kiểm tra đôn đốc việc thực hiện chính sách và đánh giá tổng kết rút kinh nghiệm trong tổ chức thực hiện chính sách. Tuy nhiên, hiện nay, tại một số địa phương còn có tình trạng không đảm bảo thực hiện đầy đủ các ước trong tổ chức thực hiện chính sách; hay năng lực thực hiện chính sách của đội ngũ cán ộ, công chức còn hạn chế chưa đáp ứng yêu cầu và tầm quan trọng của việc thực hiện chính sách; tình trạng vận dụng tùy tiện các giải pháp trong quá trình thực hiện chính sách còn khá phổ biến; một số chính sách thực hiện bị kéo dài, không đảm bảo theo chu trình, thời hạn gây khó khăn cho việc tìm nguồn lực để giải quyết... Chính vì vậy để hoàn thiện công tác thực hiện chính sách giáo dục tại các vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc, cần phải đổi mới nhận thức về vai trò, nội dung, nhiệm vụ, yêu cầu, nguyên tắc thực hiện chính sách công; và đ c biệt cần nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện thực trạng thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc hiện nay. Chính vì vậy, chúng tôi chọn vấn đề “Thực hiện chính sách giáo dục ở vùng dân tộc thiểu số các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam hiện nay làm đề tài luận án tiến sĩ ngành Chính sách công. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài nhằm làm rõ các luận cứ khoa học, thực trạng thực hiện chính sách giáo dục, nh ng vấn đề đ t ra và đề xuất các giải pháp 3 nhằm hoàn thiện việc thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận án thực hiện các nhiệm vụ chính như sau: - Phân tích cơ sở lý luận và thực tiễn trong thực hiện các chính sách giáo dục vùng DTTS. - Phân tích và đánh giá được thực trạng thực hiện các chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam hiện nay. - Từ thực trạng trên đề xuất được các quan điểm, giải pháp nhằm hoàn thiện việc thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam trong thời gian tới. 2.3. Câu hỏi nghiên cứu Luận án được tiến hành để chứng minh các câu hỏi sau đây: - Câu hỏi 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn cho nghiên cứu thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS ở các tỉnh miền núi phía Bắc là gì? Dự kiến kết quả nghiên cứu: Làm sáng tỏ khái niệm, lý thuyết về thực hiện chính sách, hệ thống chính sách giáo dục vùng DTTS, kinh nghiệm một số quốc gia trong thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS. - Câu hỏi 2: Việc thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam đ đạt được nh ng kết quả như thế nào? Dự kiến kết quả nghiên cứu: Qua nghiên cứu thực trạng thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc, Luận án làm rõ các thành tựu và nh ng tồn tại, hạn chế trong thực hiện chính sách giáo dục đồng thời chỉ ra nguyên nhân của nh ng tồn tại, hạn chế đó. - Câu hỏi 3: Cần nh ng giải pháp nào để hoàn thiện việc thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc hiện nay? Dự kiến kết quả nghiên cứu: Luận án đề xuất các nhóm giải pháp để hoàn thiện việc thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc, đồng thời là kinh nghiệm tham khảo h u ích cho việc thực hiện hiện chính sách giáo dục ở các vùng DTTS trong cả nước. 4 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của Luận án là quá trình thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - ề t ộ du : Luận án tập trung nghiên cứu quá trình triển khai thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS của các Sở giáo dục và đào tạo các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam, gồm 5 ước cơ ản sau đây: (i) Xây dựng kế hoạch triển khai thực hiện chính sách, (ii) Phổ biến, tuyên truyền chính sách, (iii) Phân công, phối hợp thực hiện chính sách, (iv) Đôn đốc, kiểm tra duy trì và điều chỉnh chính sách (v) Đánh giá tổng kết thực hiện chính sách; thực hiện với hai bậc giáo dục: giáo dục mầm non và giáo dục phổ thông trong đó tập trung vào các chính sách: (1) các chính sách đối với nhà trường vùng DTTS; (2) chính sách đối với học sinh vùng DTTS (trẻ mầm non, học sinh). - ề tt : Luận án nghiên cứu thực trạng thực hiện các chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam trong giai đoạn từ năm 2013 đến năm 2019 ( từ sau Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 14/03/2013 về đổi mới căn ản, toàn diện giáo dục - đào tạo đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế). Trên cơ sở kết quả nghiên cứu, luận án sẽ đưa ra các quan điểm và giải pháp nhằm hoàn thiện việc thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc giai đoạn 2021-2030. - ề : Luận án nghiên cứu việc thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS thuộc 14 tỉnh miền núi phía Bắc trong đó tập trung các số liệu và ví dụ cụ thể liên quan đối với bốn tỉnh như: Lai Châu, Lào Cai, Cao Bằng, Lạng Sơn. 4. Phƣơng pháp uận và phƣơng pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Phương pháp luận - Luận án sử dụng phương pháp luận, cách tiếp cận duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác - Lênin. Phép biện chứng duy vật chính là công cụ h u hiệu giúp 5 giải quyết thấu đáo các vấn đề xây dựng và thực hiện chính sách ở Việt Nam hiện nay. Chính sách công cũng luôn vận động biến đổi để phù hợp với yêu cầu thực tiễn của đời sống kinh tế - xã hội. Chính vì vậy, việc xây dựng và thực hiện chính sách công cần được xem xét trong một chu trình biến đổi, chính sách này kết thúc sẽ là tiền đề cho sự ra đời của chính sách mới, không có chính sách công nào bất biến nó luôn biến đổi nhằm phù hợp với thực tiễn quản lý, thực tiễn đời sống. - Luận án sử dụng cách Tiếp cận hệ thống. Cách tiếp cận hệ thống giúp cho Luận án tiếp cận nghiên cứu chính sách công với tư cách là chu trình chính sách công, có ra đời và kết thúc, trong đó thực hiện chính sách là một khâu quan trọng của chu trình chính sách công, chính vì vậy nghiên cứu thực hiện chính sách công cần nhìn nhận nó trong cả chu trình chính sách, từ hoạch định chính sách đến tổ chức triển khai chính sách và đánh giá chính sách. - Luận án sử dụng cách tiếp cận liên vùng: vùng dân tộc thiếu số các tỉnh miền núi phía Bắc mang đ c điểm địa hình của cả miền núi và trung du (gồm 14 tỉnh và được chia làm hai vùng Đông Bắc và Tây Bắc. Vùng Đông Bắc gồm 9 tỉnh: Tuyên Quang, Phú Thọ, Hà Giang, Cao Bằng, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Lạng Sơn Bắc Giang; vùng Tây Bắc gồm các tỉnh: Lào Cai Điện Biên Sơn La Lai Châu và Hoà Bình. Việc phân vùng này vừa mang tính địa lý, vùng kinh tế - xã hội đ c biệt gắn liền với phân vùng văn hóa - tộc người. Vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc là vùng đa tộc người, với sự đa dạng về văn hóa của nhiều tộc người, ứng với mỗi tiểu vùng tồn tại nh ng bản sắc văn hóa riêng, nổi trội của một số tộc người (như: vùng Đông Bắc là vùng của các sắc thái văn hóa của nh ng tộc người thuộc nhóm ngôn ng Tày-Thái, Hmông - Dao, Tạng - Miến, Hán; vùng Tây Bắc: các tộc người thuộc nhóm ngôn ng Việt - Mường, Tày - Thái, Môn Khơme Hmông - Dao, Tạng - Miến). Nghiên cứu về vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc một m t cần chú ý đến tổng thể toàn vùng, m t khác cũng cần chú trọng tới nh ng đ c điểm riêng về văn hóa - xã hội của mỗi tiểu vùng. Ngoài ra, nghiên cứu vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc cũng cần chú ý tới mối liên hệ với các vùng DTTS các tỉnh duyên hải miền Trung; cũng như vùng DTTS các tỉnh có chung đường biên giới với các tỉnh miền núi phía Việt Nam. 6 - Luận án cũng sử dụng cách tiếp cận quyền lợi đ c thù. Với cách tiếp cận này, việc nghiên cứu thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS cần chú ý nghiên cứu đảm bảo quyền giáo dục và được giáo dục của trẻ em và học sinh trong vùng đồng thời cần kết hợp với “ ảo hộ đ c biệt (quyền lợi đ c biệt và biện pháp bảo hộ đ c biệt) của các DTTS. Một m t, trên nguyên tắc đ i ngộ bình đẳng và nguyên tắc không kỳ thị, các dân tộc ở vùng DTTS đều được hưởng các quyền con người giống như các vùng khác trong cả nước trong đó có quyền giáo dục và quyền được giáo dục. M t khác, do nh ng khó khăn về điều kiện tự nhiên - sinh thái, về điều kiện cơ sở vật chất, nguồn nhân lực, các dân tộc trong vùng DTTS cũng cần được hưởng các quyền lợi cơ ản nhằm đảm bảo và phát triển toàn diện được tiếp cận đầy đủ các dịch vụ giáo dục như các vùng khác. Đồng thời, các dân tộc thiểu số trong vùng DTTS cũng cần được hưởng các nguyên tắc bảo hộ đ c thù, như ảo tồn văn hóa ngôn ng , ch viết... trong quá trình giáo dục và thực hiện chính sách giáo dục. Bảo đảm quyền lợi đ c thù đối với các DTTS trong giáo dục không chỉ là việc xóa bỏ sự bất ình đẳng về m t hưởng thụ quyền lợi, mà nó hướng tới tính toàn diện trong bảo đảm nhân quyền, tiêu biểu cho sự tôn trọng nhân cách, tôn trọng các giá trị bản sắc, giá trị văn hóa của tất cả các dân tộc. Đồng thời, tiếp cận bảo hộ đ c thù không chỉ nhằm xác định rõ ràng quyền lợi đ c thù của DTTS, mà còn hướng tới xây dựng các cơ chế bảo đảm hoàn thiện thực hiện và các phương án hành động có hiệu quả trong khi áp dụng các ưu đ i đ c thù đối với các DTTS. - Ngoài ra, Luận án cũng sử dụng các Tiếp cận liên ngành: từ góc nhìn liên ngành, Luận án có thể có cách nhìn ao quát dưới nhiều góc độ như dân tộc học/ Nhân học văn hóa học, xã hội học... để có thể đánh giá khách quan về thực trạng thực hiện chính sách giáo dục; đồng thời giúp Luận án đề xuất các quan điểm, giải pháp hoàn thiện việc thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS ở các tỉnh miền núi phía Bắc hiện nay. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Đề tài sẽ sử dụng các phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau đây: 4.2.1. P ươ p áp ê cứu tư l ệu thứ cấp Luận án phân tích và tổng hợp các nguồn từ liệu trong ngoài nước nghiên cứu về chính sách giáo dục ở vùng DTTS: 7 - Thu thập, phân tích và khai thác thông tin từ các nguồn có sẵn liên quan đến vấn đề nghiên cứu, bao gồm các văn kiện, pháp luật, tài liệu của Đảng và Nhà nước ở Trung ương và địa phương về chính sách và thực hiện chính sách giáo dục. Trong đó tập trung thu thập từ các cơ quan an hành chính sách giáo dục như Quốc hội, Hội đồng Dân tộc; Chính phủ, Bộ GD - ĐT, Ủy ban Dân tộc. - Thu thập, phân tích các nguồn tư liệu về kinh nghiệm thực hiện chính sách giáo dục đối với các DTTS và vùng DTTS trên thế giới có điều kiện tương đồng với Việt Nam đồng thời rút ra một số kinh nghiệm cho việc thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc. - Thu thập tư liệu, thông tin, báo cáo, kế hoạch của chính quyền, các sở, ban, ngành tại các tỉnh về luận án tiến hành khảo sát, liên quan trực tiếp ho c gián tiếp đến chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam hiện nay. - Ngoài ra, Luận án cũng kế thừa, tổng hợp và phân tích các kết quả của các công trình nghiên cứu trước đây đ đề cập trong tổng quan nghiên cứu. 4.2.2. P ươ p áp p ỏng vấn sâu Luận án đ lựa chọn và phỏng vấn một số chuyên gia về giáo dục và thực hiện chính sách giáo dục (các nhà quản lý giáo dục, cán bộ, công chức chuyên môn tư vấn xây dựng chính sách, nghiên cứu, giảng dạy tư vấn chính sách giáo dục; cán bộ quản lý giáo dục ở các địa phương tiến hành khảo sát; các cán bộ làm công tác dân tộc; đối tượng được thụ hưởng chính sách giáo dục) trong đó tập trung vào các vấn đề: (1) quá trình thực hiện chính sách giáo dục ở Việt Nam nói chung và vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc hiện nay; (ii) nh ng nhân tố cơ ản ảnh hưởng đến quá trình thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS; (iii) các vấn đề đ t ra và nguyên nhân của các vấn đề này trong quá trình thực hiện chính sách giáo dục ở các vùng DTTS; (iv) đề xuất các giải pháp để hoàn thiện việc thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS. 4.2.3. P ươ p áp đ ều tra bảng hỏi Đối với chọn mẫu, mẫu khảo sát trải rộng trên phạm vi 4/14 tỉnh miền núi phía Bắc, gồm hai tỉnh thuộc vùng Tây Bắc: Lai Châu, Lào Cai; và hai tỉnh thuộc Đông Bắc: Cao Bằng, Lạng Sơn. Người trả lời bảng hỏi được lựa chọn là các cán bộ, công chức (CB-CC) của các sở/ngành của 4 địa phương các tỉnh miền núi phía Bắc. Luận án chọn mẫu ngẫu nhiên người trả lời phiếu hỏi từ danh sách cán bộ, 8 công chức của các sở ban ngành thuộc 4 tỉnh miền núi phía Bắc. Quy mô mẫu được trưng cầu 240 phiếu. Phiếu trưng cầu ý kiến được thực hiện với cán bộ quản lý ở các cấp tỉnh, cấp huyện thuộc các lĩnh vực quản lý khác nhau, gồm hai nhóm chính: CB-CC tham gia quản lý về giáo dục; cán bộ không tham gia lĩnh vực giáo dục. Bảng 1. Số ƣợng phiếu điều tra theo tỉnh và ĩnh vực công tác Lĩnh vực công tác Liên quan đến giáo dục Không liên quan đến giáo dục Tổng Tỉnh Cao Bằng Lạng Sơn Tổng Lai Châu Lào Cai 13 10 11 12 46 49 48 49 48 194 62 58 60 60 240 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Thực hiện nghiên cứu này, Luận án đ có nh ng đóng góp về m t lý luận và thực tiễn như sau: - Hế thống hóa một số khái niệm và lý thuyết liên quan đến thực hiện chính sách giáo dục; một số kinh nghiệm của quốc tế trong thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS; đưa ra được khái niệm thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS. - Phân tích và làm rõ thực trạng thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS của tỉnh miền núi phía Bắc trên một số phương diện như: kết quả thực hiện chính sách đối với cơ sở giáo dục và người học của hệ giáo dục mầm non và giáo dục phổ thông; kết quả thực hiện ước cơ ản trong thực hiện chính sách. - Luận án đ nghiên cứu và khái quát quá trình thực hiện chính sách giáo dục ở một vùng địa phương cụ thể đó là vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc. - Luận án đ thu thập, tập hợp được nguồn thông tin tư liệu mới về thực trạng thực hiện chính sách và một số kết quả triển khai thực hiện chính sách giáo dục ở vùng dân tộc thiếu số các tỉnh miền núi phía Bắc để các cơ quan quản lý nhà nước về giáo dục ở trung ương địa phương cùng các nhà nghiên cứu, giảng dạy có thể tham khảo. 9 6. Ý nghĩa ý uận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận - Luận án đ khái quát hóa, hệ thống hóa các các lý luận về giáo dục đa văn hóa, lý luận về bảo đảm quyền lợi đ c thù để áp dụng vào lĩnh vực thực hiện chính sách giáo dục ở các vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam hiện nay, - Luận án đ xây dựng, bổ sung hệ thống khung lý luận về thực hiện chính sách giáo dục vùng DTTS, gồm: hệ thống các nội hàm các khái niệm các ước trong quy trình thực hiện chính sách. - Luận án cũng đ tổng hợp và khái quát thực tiễn kinh nghiệm thực hiện chính sách giáo dục đối với các DTTS và vùng DTTS ở một số quốc gia, từ đó rút ra một số kinh nghiệm nhằm hoàn thiện chính sách giáo dục vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Trên phương diện thực tiễn, luận án có một số đóng góp cụ thể như sau: - Thông qua việc đi sâu nghiên cứu một cách hệ thống về thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc, luận án góp phần bổ sung, làm rõ thực tiễn về thực hiện chính sách giáo dục nói riêng và thực hiện chính sách công nói chung ở các vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc. - Luận án góp phần giúp cho cơ quan quản lý nhà nước ở Trung ương và địa phương nh ng chủ thể hoạch định và thực hiện chính sách giáo dục ở vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc, có thể nhận diện một cách toàn diện hơn quá trình tổ chức thực hiện của chính sách này (thành tựu, hạn chế, nguyên nhân), từ đó có thể có định hướng, giải pháp can thiệp chính sách phù hợp. Đồng thời, không chỉ phù hợp với vùng DTTS các tỉnh miền núi phía Bắc, luận án còn có ý nghĩa tham khảo trong việc tổ chức thực hiện chính sách công nói chung ở các vùng DTTS ở Việt Nam. - Ngoài ra, luận án còn là một nguồn tài liệu có tính khoa học đề các nhà hoạch định và thực hiện chính sách, các nhà nghiên cứu và giảng dạy chuyên ngành chính sách công ở Việt Nam có thể tham khảo trong quá trình xây dựng và hoạch định chính sách cho vùng DTTS ở Việt Nam nói chung và các tỉnh miền núi phía Bắc nói riêng. 10