Tài liệu Trí thức nam kỳ trong cuộc vận động giải phóng dân tộc từ năm 1884 đến năm 1930

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC VINH -----------*----------- TRẦN THỊ ÁNH TRÍ THỨC NAM KỲ TRONG CUỘC VẬN ĐỘNG GIẢI PHÓNG DÂN TỘC TỪ NĂM 1884 ĐẾN NĂM 1930 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGHỆ AN – 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC VINH -----------*----------- TRẦN THỊ ÁNH TRÍ THỨC NAM KỲ TRONG CUỘC VẬN ĐỘNG GIẢI PHÓNG DÂN TỘC TỪ NĂM 1884 ĐẾN NĂM 1930 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ CHUYÊN NGÀNH LỊCH SỬ VIỆT NAM Mã số: 62.22.03.13 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: 1. TS. LÊ HỮU PHƢỚC 2. PGS. TS. TRẦN VŨ TÀI NGHỆ AN – 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trình bày trong luận án là trung thực, chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Trần Thị Ánh MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .................................................................... 1 MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 2 1. Lý do chọn đề tài........................................................................................... 2 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.................................................................. 4 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................. 5 4. Nguồn tài liệu, phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ..................... 6 5. Đóng góp của luận án ................................................................................... 7 6. Bố cục của luận án ....................................................................................... 8 NỘI DUNG ............................................................................................................ 9 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ................................. 9 1.1. Tình hình nghiên cứu ............................................................................... 9 1.1.1. Các công trình nghiên cứu về trí thức Việt Nam trong tiến trình lịch sử... 9 1.1.2. Các công trình nghiên cứu về trí thức Việt Nam trong thời kỳ Pháp thuộc . ........................................................................................................................ 16 1.1.3. Các công trình nghiên cứu về trí thức Nam Kỳ trong thời kỳ Pháp thuộc ... ........................................................................................................................ 27 1.2. Nhận xét về tình hình nghiên cứu vấn đề .............................................. 37 1.3. Những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu .................................... 38 CHƢƠNG 2. TRÍ THỨC NAM KỲ VỚI PHONG TRÀO YÊU NƢỚC CHỐNG PHÁP CUỐI THẾ KỶ XIX ................................................................. 39 2.1. Khái quát về vùng đất Nam Kỳ và trí thức Nam Kỳ trƣớc khi thực dân Pháp xâm lƣợc ............................................................................................... 39 2.1.1. Khái quát về vùng đất Nam Kỳ .............................................................. 39 2.1.2. Đội ngũ trí thức ở Nam Kỳ trước khi thực dân Pháp xâm lược .............. 41 2.2. Thái độ của trí thức Nam Kỳ trƣớc cuộc chiến tranh xâm lƣợc của thực dân Pháp .............................................................................................. 45 2.3. Hoạt động chống Pháp của trí thức Nam Kỳ cuối thế kỷ XIX ............. 55 2.4. Tiếp thu và truyền bá văn hóa, văn minh phƣơng Tây ........................ 59 Tiểu kết Chƣơng 2......................................................................................... 65 CHƢƠNG 3. TRÍ THỨC NAM KỲ VỚI PHONG TRÀO GIẢI PHÓNG DÂN TỘC THEO KHUYNH HƢỚNG DÂN CHỦ TƢ SẢN ..................................... 68 3.1. Sự ra đời của đội ngũ trí thức mới ở Nam Kỳ ....................................... 68 3.1.1. Bối cảnh lịch sử ..................................................................................... 68 3.1.2. Đội ngũ trí thức mới ra đời ..................................................................... 71 3.2. Trí thức Nam Kỳ tiếp thu tƣ tƣởng dân chủ tƣ sản ............................... 75 3.3. Trí thức Nam Kỳ hƣởng ứng xu hƣớng cứu nƣớc của Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh...................................................................................... 78 3.3.1. Hưởng ứng phong trào Đông Du ............................................................ 78 3.3.2. Hưởng ứng phong trào Duy Tân ............................................................. 81 3.4. Trí thức Nam Kỳ thành lập các tổ chức chính trị và đảng phái ........... 85 3.4.1. Đảng Lập hiến ........................................................................................ 85 3.4.2. Tổ chức Thanh niên Cao vọng ................................................................ 88 3.4.3. Đảng Thanh niên .................................................................................... 91 3.4.4. Đông Dương Lao động Đảng.................................................................. 94 3.5. Các phong trào yêu nƣớc của trí thức Nam Kỳ ..................................... 96 3.6. Hoạt động yêu nƣớc của trí thức Nam Kỳ trên lĩnh vực văn hóa - tƣ tƣởng ........................................................................................................... 104 3.6.1. Diễn thuyết cổ động tinh thần yêu nước................................................ 104 3.6.2. Hoạt động báo chí, xuất bản ................................................................. 108 Tiểu kết Chƣơng 3....................................................................................... 118 CHƢƠNG 4. TRÍ THỨC NAM KỲ VỚI PHONG TRÀO GIẢI PHÓNG DÂN TỘC THEO KHUYNH HƢỚNG CÁCH MẠNG VÔ SẢN ............................ 121 4.1. Sự phân hóa tƣ tƣởng trong trí thức Nam Kỳ ở nửa cuối những năm 20 (thế kỷ XX) .................................................................................................. 121 4.2. Trí thức Nam Kỳ đi theo con đƣờng cách mạng vô sản ..................... 126 4.2.1. Trí thức Nam Kỳ với hoạt động truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin ........ 126 4.2.2. Trí thức Nam Kỳ với chủ trương “Vô sản hóa”..................................... 131 4.3. Trí thức Nam Kỳ với sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam ........... 134 4.3.1. Trí thức Nam Kỳ với các tổ chức tiền thân của Đảng ........................... 134 4.3.2. Trí thức Nam Kỳ với việc thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam ............. 141 Tiểu kết Chƣơng 4 ...................................................................................... 144 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 146 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .................................................................................... 156 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 157 PHỤ LỤC .......................................................................................................... 176 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT CHỮ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT ĐẦY ĐỦ 1 NCMĐ Nông Cổ Mín Đàm 2 LTTV Lục Tỉnh Tân Văn 3 LCF La Cloche Fêlée 4 Nxb Nhà xuất bản 5 NCLS Nghiên cứu lịch sử 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Trong tiến trình lịch sử, trí thức Việt Nam đã có những đóng góp quan trọng cho đất nước trên nhiều lĩnh vực. Khi đất nước đối diện với họa xâm lăng, trí thức có mặt ở tuyến đầu chống ngoại xâm với tâm niệm “quốc gia hưng vong, thất phu hữu trách”. Khi đất nước hòa bình, trí thức là trụ cột trong sự nghiệp “kinh bang tế thế”, xây dựng và phát triển quốc gia. Đúng như người xưa đã viết: “Hiền tài là nguyên khí quốc gia, nguyên khí thịnh thì thế nước mạnh rồi lên cao, nguyên khí suy thì thế nước yếu rồi xuống thấp…” (Bài ký đề danh Tiến sĩ khoa Nhâm Tuất, niên hiệu Đại Bảo thứ 3 - 1442). Không phải đến ngày nay, chúng ta mới đánh giá cao vai trò của đội ngũ trí thức trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước. Cha ông ta cũng đã nhận thức rất rõ vai trò quan trọng của họ đối với sự hưng, suy của quốc gia, dân tộc. Cao Bá Quát từng nhận định: Nguyễn Trãi và Chu Văn An là hai nhà trí thức tiêu biểu nhất cho trí thức Việt Nam thời xưa, là những trí thức “có chí lớn như chim hồng hộc bay tít lên mây xanh” và khi không có điều kiện trực tiếp cống hiến tâm sức cho triều đình, cho đất nước, lại chọn cách sống “thanh cao ở ẩn như chim hạc đen ngủ một mình bên sườn núi”. Đó là những trí thức chân chính được xã hội tôn vinh, nhân dân nể trọng. Trong lịch sử Việt Nam thời phong kiến, có rất nhiều bậc hiền tài, cho dù là nhà quân sự, nhà chính trị ở chốn quan trường hay gặp trở ngại lui về dạy học, làm thuốc cứu dân,… dù ở vị trí nào, họ cũng sẵn sàng hiến dâng trí tuệ, tài năng của mình, góp phần quan trọng trong sự nghiệp chống ngoại xâm và xây dựng đất nước. Trong thời kỳ cận - hiện đại, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, trí thức cũng đảm nhận vai trò rất quan trọng trong sự nghiệp cách mạng giải phóng dân tộc và cách mạng xã hội chủ nghĩa. Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: Trí thức Việt Nam là lực lượng rất nhạy bén với cái mới, với những tư tưởng tiến bộ, “có đầu óc dân tộc và đầu óc cách mạng”, “có học thức, dễ có cảm giác chính trị…, dễ tiếp thu sự giáo dục cách mạng và cùng đi với công nông”, “trí thức là vốn liếng quý báu của dân tộc”,… Chính vì vậy, nghiên cứu về quá trình hoạt động, vai trò, cống hiến và đặc điểm của trí thức Việt Nam trong lịch sử là một trong những vấn đề trọng tâm của sử học. 2 1.2. Kể từ khi thực dân Pháp nổ súng đánh chiếm Sài Gòn - Gia Định, rồi sau đó chiếm Lục tỉnh Nam Kỳ và thôn tính cả nước ta, trí thức Nam Kỳ là lực lượng tiên phong trong phong trào kháng chiến chống ngoại xâm, bảo vệ độc lập dân tộc. Trước nỗi đau mất nước, trí thức yêu nước Nam Kỳ tự nguyện đứng về phía nhân dân, tìm mọi phương cách, mọi hình thức để cứu nước. Có những trí thức đứng ra lãnh đạo hoặc tham gia các cuộc khởi nghĩa vũ trang, có người dùng ngòi bút sắc bén của mình đấu tranh trên các mặt trận chính trị, tư tưởng và văn hóa… Từ giữa thế kỷ XIX đến những thập niên đầu của thế kỷ XX, cùng với nhân dân Nam Kỳ, trí thức Nam Kỳ “đi trước về sau” trong phong trào chống Pháp. Họ là lực lượng sớm nhận thức được sự bất lực của ý thức hệ phong kiến và chủ động tiếp thu các trào lưu tư tưởng mới phục vụ cho sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc. Những hoạt động yêu nước và đóng góp lớn lao của đội ngũ trí thức yêu nước Nam Kỳ đã góp phần bồi đắp truyền thống kiên cường của vùng đất “Thành đồng Tổ quốc”, đồng thời để lại những bài học lịch sử quan trọng để phát huy vai trò của trí thức trong công cuộc đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước hôm nay. 1.3. Trí thức Nam Kỳ có những đóng góp to lớn trong cuộc vận động giải phóng dân tộc từ năm 1884 đến năm 1930, nhưng cho đến nay, vẫn chưa có công trình sử học nào nghiên cứu một cách hệ thống và chuyên sâu về vấn đề này. Mặc dù trí thức Nam Kỳ mang những đặc điểm chung của đội ngũ trí thức cả nước, như tác giả Vũ Khiêu nhận định, đó là “sự gắn bó bằng máu thịt của trí thức Việt Nam với dân tộc của họ”, “họ cùng với dân tộc nổi chìm trong dòng lịch sử”, người trí thức chân chính ở Việt Nam “học giỏi và suốt đời mở rộng tri thức, suốt đời đem hết tài năng và trí tuệ phục vụ cho Tổ quốc và nhân dân”,…; tuy nhiên, do điều kiện và hoàn cảnh lịch sử tác động, trí thức Nam Kỳ trong cuộc vận động giải phóng dân tộc từ năm 1884 đến năm 1930 có những đặc điểm riêng so với trí thức cùng thời ở những vùng miền khác trên cả nước. 1.4. Trong xu thế phát triển và hội nhập quốc tế hiện nay, việc giáo dục truyền thống yêu nước, truyền thống “uống nước nhớ nguồn”, ý thức trách nhiệm của công dân, đặc biệt là thế hệ trẻ đối với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc là vấn đề quan trọng. Luận án vừa góp phần vào mục đích trên; vừa có giá trị bổ sung nguồn tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu lịch sử cận đại Việt Nam; giúp người đọc có một cái nhìn tổng thể, xuyên suốt về vị trí, vai trò và những đóng góp to lớn của bộ 3 phận trí thức Nam Kỳ đối với công cuộc chống ngoại xâm của dân tộc trong một thời kỳ lịch sử đầy biến động từ năm 1884 đến năm 1930. Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi mạnh dạn chọn đề tài “Trí thức Nam Kỳ trong cuộc vận động giải phóng dân tộc từ năm 1884 đến năm 1930” làm luận án tiến sĩ sử học, chuyên ngành Lịch sử Việt Nam. 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là quá trình hình thành, phát triển, thái độ chính trị, hoạt động và đóng góp của trí thức Nam Kỳ trong cuộc vận động giải phóng dân tộc từ năm 1884 đến năm 1930. Khái niệm “trí thức” được hiểu là những người có học thức (thi đỗ từ “tú tài” trở lên). Trong một số trường hợp, đó có thể là người không đỗ đạt, nhưng có hiểu biết rộng, uy tín cao, được xã hội trân trọng. Trong luận án, khái niệm “trí thức Nam Kỳ” bao gồm nhân sĩ, trí thức sinh ra, lớn lên ở Nam Kỳ hoặc sinh ra ở nơi khác, nhưng hoạt động chủ yếu trên địa bàn Nam Kỳ, để lại những dấu ấn sâu đậm ở Nam Kỳ trong cuộc vận động giải phóng dân tộc giai đoạn 1884 - 1930. Trong điều kiện tư liệu cho phép, luận án cũng đề cập đến một số trí thức quê ở Nam Kỳ, hoặc ở các vùng miền khác của Việt Nam, sau thời gian học tập, sinh sống và hoạt động ở nước ngoài trở về, có đóng góp cho sự nghiệp giải phóng dân tộc ngay trên mảnh đất Nam Kỳ. 2.2. Phạm vi nghiên cứu - Trên cơ sở xác định đối tượng nghiên cứu là “trí thức Nam Kỳ”, hoạt động yêu nước trên địa bàn Nam Kỳ, luận án xác định phạm vi không gian nghiên cứu của đề tài là Lục tỉnh Nam Kỳ dưới triều Nguyễn trước khi Pháp xâm lược và là vùng đất Nam Kỳ (Cochinchine), thuộc địa của Pháp theo quy định của Hiệp ước Patenôtre (1884). - Phạm vi thời gian luận án tập trung nghiên cứu được xác định từ năm 1884 đến năm 1930. Chọn năm 1884 làm mốc mở đầu và năm 1930 làm mốc kết thúc phạm vi nghiên cứu của đề tài là vì: Sau gần 26 năm kể từ khi thực dân Pháp nổ súng xâm lược nước ta ở bán đảo Sơn Trà, ngày 6-6-1884, triều đình Huế ký Hiệp ước Patenôtre, công nhận quyền 4 bảo hộ của chính quyền thực dân Pháp trên toàn bộ lãnh thổ Việt Nam. Nước mất, nhân dân Nam Kỳ, trong đó có lực lượng trí thức yêu nước cùng với nhân dân cả nước bước vào cuộc vận động giải phóng dân tộc khỏi ách thống trị của thực dân, giành độc lập. Trải qua quá trình đấu tranh quyết liệt xác lập quyền lãnh đạo cách mạng Việt Nam giữa các tổ chức cách mạng với các đảng phái theo những khuynh hướng cứu nước khác nhau, tháng 2-1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, trở thành chính đảng duy nhất lãnh đạo cách mạng Việt Nam theo khuynh hướng vô sản, đánh dấu bước ngoặt vô cùng quan trọng trong lịch sử cách mạng Việt Nam nói chung và phong trào yêu nước của trí thức Nam Kỳ nói riêng. Từ đây, trí thức yêu nước Nam Kỳ cùng với nhân dân bước vào thời kỳ đấu tranh mới dưới sự lãnh đạo của Đảng. - Phạm vi nội dung nghiên cứu của luận án được xác định là hoạt động và đóng góp của trí thức Nam Kỳ trong cuộc vận động giải phóng dân tộc, bao gồm: + Hoạt động và đóng góp của trí thức Nam Kỳ trong phong trào yêu nước chống Pháp cuối thế kỷ XIX; + Hoạt động và đóng góp của trí thức Nam Kỳ trong phong trào giải phóng dân tộc theo khuynh hướng dân chủ tư sản trong 30 năm đầu thế kỷ XX; + Hoạt động và đóng góp của trí thức Nam Kỳ trong phong trào giải phóng dân tộc theo khuynh hướng cách mạng vô sản trong nửa cuối những năm 20 (thế kỷ XX). Trên đây là giới hạn phạm vi không gian, thời gian và phạm vi nội dung nghiên cứu của luận án. Những vấn đề nằm ngoài giới hạn trên không thuộc đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nguồn tài liệu tin cậy, luận án tập trung nghiên cứu về sự hình thành, phát triển và thái độ chính trị của các bộ phận trí thức ở Nam Kỳ trước cuộc chiến tranh xâm lược và cai trị của thực dân Pháp qua các giai đoạn lịch sử từ năm 1884 đến năm 1930; đồng thời hệ thống lại những hoạt động yêu nước tiêu biểu của trí thức Nam Kỳ theo các khuynh hướng cứu nước khác nhau từ năm 1884 đến năm 5 1930; qua đó, làm rõ đặc điểm, vai trò và đóng góp của trí thức Nam Kỳ trong cuộc vận động giải phóng dân tộc từ năm 1884 đến năm 1930. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Trên cơ sở mục đích nghiên cứu, đề tài xác định những nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể sau: - Làm rõ quá trình hình thành, phát triển của đội ngũ trí thức nho học (cuối thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XIX) và đội ngũ trí thức tân học (đầu thế kỷ XIX đến năm 1930) ở Nam Kỳ; - Phân tích và làm rõ thái độ chính trị của trí thức Nam Kỳ trước những biến động của thời cuộc qua các giai đoạn lịch sử từ năm 1884 đến năm 1930; - Phục dựng những hoạt động của trí thức Nam Kỳ trong phong trào yêu nước và cách mạng theo các khuynh hướng cứu nước khác nhau từ năm 1884 đến năm 1930; - Làm rõ những chuyển biến nổi bật về tư tưởng của trí thức Nam Kỳ từ ý thức hệ phong kiến sang lập trường dân chủ tư sản và lập trường vô sản qua các giai đoạn: từ năm 1884 đến đầu thế kỷ XX, từ đầu thế kỷ XX đến giữa thập niên 20 của thế kỷ XX và từ giữa thập niên 20 của thế kỷ XX đến năm 1930; - Nhận định, đánh giá vai trò và những đóng góp nổi bật của trí thức Nam Kỳ trong cuộc vận động giải phóng dân tộc từ năm 1884 đến năm 1930. 4. Nguồn tài liệu, phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Nguồn tài liệu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng các nguồn tài liệu sau đây: - Tài liệu lưu trữ: Phông Thống đốc Nam Kỳ (Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II) bao gồm các báo cáo của Sở An ninh các tỉnh Nam Kỳ gửi Thống đốc Nam Kỳ về tình hình chính trị ở các tỉnh Nam Kỳ từ năm 1884 đến năm 1930; Phông Toàn quyền Đông Dương (Lưu trữ Quốc gia Hải ngoại - ANOM - Pháp) bao gồm các báo cáo, điện tín, các công văn mật của các cơ quan chuyên trách ở Nam Kỳ, Thống đốc Nam Kỳ và Nha An ninh Đông Dương gửi chính quyền cấp trên về tình hình chính trị ở Nam Kỳ từ năm 1884 đến năm 1930. Các tài liệu lưu trữ sử dụng trong luận án là một kênh thông tin quan trọng, phản ánh hoạt động yêu nước và cách mạng của trí thức Nam Kỳ, cũng như những nhận định, đánh giá của đối phương về vai trò 6 của trí thức Nam Kỳ trong các phong trào yêu nước và cách mạng từ năm 1884 đến năm 1930. - Tài liệu tham khảo: Các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học trong và ngoài nước về trí thức Việt Nam và trí thức Nam Kỳ, các công trình nghiên cứu về lịch sử Việt Nam cận đại, lịch sử Nam Bộ, các công trình nghiên cứu về phong trào yêu nước chống thực dân Pháp cũng như về các nhân vật trí thức Nam Kỳ trong phong trào đấu tranh chống thực dân Pháp xâm lược, các tác phẩm hồi ký, lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam… - Tài liệu văn kiện, lý luận: Văn kiện của Đảng Cộng sản Việt Nam, các tài liệu của các cơ quan Đảng, Nhà nước phản ánh quan điểm, chủ trương của Trung ương và các cấp ủy Đảng về đội ngũ trí thức; cũng như đề cập đến các nhân vật trí thức Nam Kỳ trong cuộc vận động thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam trong nửa sau thập niên 20 của thế kỷ XX. - Tài liệu báo chí: Các bài viết về trí thức đăng tải trên các tạp chí, kỷ yếu Hội thảo, báo viết, báo điện tử… 4.2. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu - Cơ sở phương pháp luận: Đề tài được xây dựng trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về đội ngũ trí thức và xây dựng đội ngũ trí thức. - Phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu đề tài này, chúng tôi sử dụng chủ yếu phương pháp lịch sử và phương pháp logic - hai phương pháp nghiên cứu cơ bản của khoa học lịch sử. Bên cạnh đó, chúng tôi còn sử dụng các phương pháp hỗ trợ như: thống kê, tổng hợp, phân tích, so sánh,… để thực hiện đề tài. 5. Đóng góp của luận án - Luận án là công trình đầu tiên phục dựng bức tranh toàn cảnh về hoạt động yêu nước và cách mạng của trí thức Nam Kỳ qua các giai đoạn lịch sử đầy biến động từ năm 1884 đến năm 1930. - Làm rõ đóng góp, vai trò và đặc điểm của trí thức Nam Kỳ trong cuộc vận động giải phóng dân tộc từ năm 1884 đến năm 1930. - Hệ thống nguồn tư liệu, góp phần vào việc nghiên cứu, biên soạn, giảng dạy lịch sử Nam Bộ, lịch sử Việt Nam thời cận đại. 7 6. Bố cục của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung chính của luận án được bố cục thành 4 chương: - Chƣơng 1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu. - Chƣơng 2. Trí thức Nam Kỳ với phong trào yêu nước chống Pháp cuối thế kỷ XIX. - Chƣơng 3. Trí thức Nam Kỳ với phong trào giải phóng dân tộc theo khuynh hướng dân chủ tư sản. - Chƣơng 4. Trí thức Nam Kỳ với phong trào giải phóng dân tộc theo khuynh hướng cách mạng vô sản. 8 NỘI DUNG CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Tình hình nghiên cứu Nghiên cứu về quá trình hoạt động, vai trò, cống hiến và đặc điểm của trí thức Việt Nam trong lịch sử là một trong những trọng tâm của sử học và các ngành khoa học có liên quan. Chính vì vậy, từ trước đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu về trí thức Việt Nam được công bố, ấn hành dưới nhiều dạng: sách, bài báo khoa học, đề tài khoa học, luận án, luận văn… Có thể phân chia các công trình đó theo các mảng đề tài sau: 1.1.1. Các công trình nghiên cứu về trí thức Việt Nam trong tiến trình lịch sử Ở mảng đề tài này, đã có nhiều công trình được công bố từ những góc độ tiếp cận khác nhau (thuộc các chuyên ngành triết học, xã hội học, văn hoá học, sử học,…), nghiên cứu những vấn đề lý luận liên quan đến trí thức hoặc giới thiệu cuộc đời, sự nghiệp và đóng góp của những nhân vật trí thức nổi bật. Dưới đây là nội dung chính của các công trình tiêu biểu: Trong công trình Người trí thức Việt Nam qua các chặng đường lịch sử, (Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, năm 1987), dưới nhãn quan xã hội học, tác giả Vũ Khiêu phân tích nguồn gốc hình thành tầng lớp trí thức, cơ sở xã hội và đặc điểm truyền thống của trí thức, từ đó đánh giá vị thế, thái độ xuất xử và vai trò của trí thức Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử, cùng với những kiến giải về nguyên nhân dẫn đến ứng xử có phần khác nhau của họ đối với thời cuộc. Do chỉ lựa chọn trình bày hành trạng và đóng góp của một số nhân vật trí thức nho học, công trình thiếu hẳn bóng dáng của các nhân vật trí thức (dù là tiêu biểu) trong các giai đoạn lịch sử cận - hiện đại, có chăng chỉ đề cập đến thái độ, sứ mệnh của họ trong phong trào giải phóng dân tộc, trong xây dựng chủ nghĩa xã hội nhưng cũng chỉ ở mức độ khái lược, vì thế chưa thể khắc hoạ đầy đủ diện mạo trí thức Việt Nam trong các chặng đường của lịch sử dân tộc. Tác giả Phạm Tất Dong trong công trình Trí thức Việt Nam - thực tiễn và triển vọng (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, năm 1995) đã đi sâu trình bày các vấn đề lý 9 luận như: khái niệm về trí thức; chức năng, nhiệm vụ, cấu trúc của đội ngũ trí thức; qua đó khắc họa diện mạo, vai trò và những đóng góp to lớn của trí thức Việt Nam trong tiến trình lịch sử dân tộc, nhất là trong công cuộc đấu tranh chống xâm lược, giành và bảo vệ độc lập dân tộc. Công trình cũng giành một dung lượng thích đáng nghiên cứu về thực trạng, nhu cầu và nguyện vọng của trí thức, đồng thời đề xuất định hướng xây dựng chính sách phát triển đội ngũ trí thức Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. Chương 2, mục II (Trí thức Việt Nam thời kỳ đất nước bị Pháp đô hộ) tập trung làm rõ thái độ, ứng xử của trí thức Việt Nam trước cuộc chiến tranh xâm lược của thực dân Pháp; phân tích những yếu tố tác động đến sự phân hoá và chuyển biến về tư tưởng của trí thức Việt Nam giai đoạn cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, qua đó, giúp độc giả hình dung khái quát về đóng góp của trí thức Việt Nam trong phong trào yêu nước và cách mạng với ba khuynh hướng cứu nước: theo ý thức hệ phong kiến, theo khuynh hướng dân chủ tư sản và khuynh hướng cách mạng vô sản. Ba khuynh hướng cứu nước ấy không phải là những lát cắt rời rạc trên con đường giải phóng dân tộc, mà là “sự bàn giao sứ mệnh cứu nước” (trang 69) và là sự tiếp thu những tư tưởng mới đúng đắn nhưng “không hề gạt bỏ những yếu tố tiến bộ trong truyền thống tư tưởng và tâm lý dân tộc” (trang71). Công trình Một số vấn đề về trí thức Việt Nam (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, năm 1998) của tác giả Nguyễn Thanh Tuấn tập trung làm rõ vị trí, bản chất xã hội, đặc trưng và ý thức hệ tư tưởng của trí thức Việt Nam xưa và nay. Với quan điểm “trí thức một mặt là kết quả của tiến bộ xã hội, mặt khác, sự phát triển của trí thức góp phần thúc đẩy tiến bộ xã hội” (trang 35), tác giả khẳng định vai trò quan trọng của trí thức trong tiến trình phát triển của lịch sử, đặc biệt là trong sự nghiệp đấu tranh vì độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, từ đó đề xuất phương hướng đổi mới công tác quản lý và chính sách đối với đội ngũ trí thức. Công trình đã cung cấp cho chúng tôi cơ sở lý luận về trí thức cũng như những đánh giá xác đáng về vị trí, vai trò của đội ngũ trí thức đối với sự phát triển của lịch sử dân tộc. Công trình Một số vấn đề về trí thức Việt Nam của hai tác giả Nguyễn Văn Khánh và Nguyễn Quốc Bảo (Nxb Lao động, Hà Nội, năm 2001) nghiên cứu từ lý luận đến thực tiễn, khẳng định vai trò của đội ngũ trí thức Việt Nam trong lịch sử. Với dung lượng gần 300 trang, bố cục thành bốn nội dung lớn, Phần I và Phần II 10 của công trình trình bày quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin và của Đảng về trí thức cũng như quá trình hình thành và phát triển đội ngũ trí thức nước ta trong lịch sử. Thông qua việc giới thiệu khái lược một số tấm gương trí thức Việt Nam tiêu biểu qua các thời kỳ, các tác giả đã khắc họa khá trọn vẹn về tầng lớp trí thức Việt Nam từ hoàn cảnh, điều kiện hình thành, phát triển đến đặc điểm, vai trò và những đóng góp của họ trong tiến trình lịch sử dân tộc, đặc biệt trong sự nghiệp giải phóng dân tộc. Công trình cũng đề cập đến những vấn đề lớn đang đặt ra đối với trí thức nước ta hiện nay (như vấn đề liên minh công nhân - nông dân - trí thức), đồng thời nêu rõ chủ trương, chính sách của Đảng đối với trí thức trong thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã hội và đổi mới đất nước. Ở Phần III (Trí thức Việt Nam với sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, từ trang 144 - 198), gồm các nội dung: Trí thức yêu nước và xu hướng cách mạng tư sản ở Việt Nam trong thập kỷ 20; Thanh niên trí thức những năm 20 với quá trình chuẩn bị thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam; Trí thức Việt Nam trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, tác giả Nguyễn Văn Khánh đã trình bày khá cô đọng, súc tích về những đóng góp của trí thức Việt Nam trong phong trào yêu nước và cách mạng chống thực dân Pháp xâm lược trên nhiều mặt trận: đấu tranh vũ trang, chính trị, văn hoá và tư tưởng,… Chúng tôi tìm thấy nhiều thông tin về vai trò và đóng góp của một số nhân vật trí thức Nam Kỳ tiêu biểu trong phong trào yêu nước chống thực dân Pháp như: Nguyễn An Ninh, Phan Văn Trường, Trần Huy Liệu, Nguyễn Trọng Hy, Bùi Công Trừng,… Góp phần tìm hiểu một số nhân vật lịch sử Việt Nam (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, năm 2003) là công trình tập hợp nhiều bài viết của tác giả Chương Thâu, cung cấp nhiều thông tin về cuộc đời và hoạt động yêu nước của hơn 40 gương mặt trí thức tiêu biểu nước ta, trong đó có các danh nhân văn hoá, nhà tư tưởng, chính khách, học giả,… thời kỳ trung và cận đại của lịch sử dân tộc. Đặc biệt, tác giả đã đề cập, đánh giá xác đáng những đóng góp của ba nhân vật trí thức yêu nước tiêu biểu ở Nam Kỳ trong phong trào yêu nước chống thực dân Pháp xâm lược: Nguyễn Đình Chiểu (từ trang 227 đến trang 234), Phan Văn Trường (từ trang 418 đến trang 432) và Nguyễn An Ninh (từ trang 524 đến trang 533). Tác giả cho rằng, Nguyễn Đình Chiểu theo Trương Định “làm trái thiên tử chiếu”, “theo bụng dân phải chịu tướng quân phù” là “một tư tưởng yêu nước sáng ngời”, “là việc cần thiết và là điều 11 sáng suốt của một sĩ phu thức thời”; Phan Văn Trường là một trí thức “có nhãn quan chính trị, có quan điểm đúng đắn về một đường lối cách mạng ở Việt Nam”, đó là “đường lối bạo lực cách mạng chứ không phải là đề huề”; Nguyễn An Ninh là “một nhà yêu nước nhiệt thành”,… Mặc dù tác phẩm chỉ đề cập ba nhân vật trí thức kể trên, nhưng đó là những hiện tượng nổi bật của đội ngũ trí thức yêu nước Nam Kỳ trong phong trào đấu tranh chống thực dân Pháp xâm lược giai đoạn nửa sau thế kỷ XIX và trong những năm 20 của thế kỷ XX. Trên cơ sở công trình Một số vấn đề về trí thức Việt Nam được xuất bản năm 2001, tác giả Nguyễn Văn Khánh và những cộng sự cho xuất bản công trình Trí thức với Đảng, Đảng với trí thức trong sự nghiệp giải phóng và xây dựng đất nước (Nxb Thông tấn, Hà Nội, năm 2004), tiếp tục giới thiệu khái quát những luận điểm cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin, của Chủ tịch Hồ Chí Minh và các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước về trí thức, về vị trí, vai trò của trí thức trong sự nghiệp cách mạng của giai cấp vô sản; đồng thời trình bày những hoạt động và đóng góp của trí thức Việt Nam trong xây dựng và phát triển nền văn hóa dân tộc, trong phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc (trong đó có đề cập đóng góp của nhiều nhân vật trí thức Nam Kỳ như đã trình bày trong công trình Một số vấn đề về trí thức Việt Nam), trong sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước, đặc biệt trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá, hội nhập kinh tế quốc tế và khu vực. Công trình còn đề cập đến các yêu cầu, nhiệm vụ và phương hướng đào tạo, bồi dưỡng trí thức, tạo điều kiện để trí thức đóng góp tích cực nhất vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong giai đoạn hiện nay. Ở phần thứ tư (từ trang 149 đến trang 524), các tác giả đã dày công sưu tầm những bài viết của Chủ tịch Hồ Chí Minh, của các đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước về trí thức với cách mạng Việt Nam. Với hai tập sách Lịch sử và văn hóa Việt Nam - Những gương mặt trí thức, (Trung tâm Unesco thông tin tư liệu và lịch sử văn hóa Việt Nam tổ chức sưu tầm, tuyển chọn và biên soạn, năm 1998), tác giả Nguyễn Quang Ân (chủ biên) và cộng sự đã tập hợp trên một trăm bài viết của nhiều tác giả, cung cấp những thông tin cơ bản về các gương mặt trí thức Việt Nam có những đóng góp quan trọng trong lịch sử và văn hoá nước nhà. Trên cơ sở sắp xếp, biên tập lại và bổ sung thêm thông tin về một số nhân vật trí thức vào hai tập sách này, Trung tâm Unesco phổ biến kiến thức văn hóa giáo dục cộng đồng kết hợp với Hội khoa học Lịch sử Việt Nam xuất 12 bản tác phẩm Trí thức Việt Nam xưa và nay (Nguyễn Quang Ân, Dương Trung Quốc tuyển chọn, Nxb Văn hóa Thông tin, năm 2006) gồm hai phần: Phần một tập hợp nhiều bài viết của Chủ tịch Hồ Chí Minh, các đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước, các nhà nghiên cứu về trí thức và vai trò của trí thức trong tiến trình phát triển của lịch sử dân tộc, nhất là trong sự nghiệp giải phóng dân tộc; Phần hai của tác phẩm giới thiệu, tôn vinh công lao của 165 trí thức Việt Nam trên nhiều lĩnh vực, trong đó có một số trí thức Nam Kỳ tiêu biểu như Nguyễn Đình Chiểu, Nguyễn Hữu Huân, Trương Vĩnh Ký, Phan Văn Trường, Nguyễn An Ninh, Trần Huy Liệu,... Mặc dù còn nhiều tên tuổi trí thức yêu nước chưa được giới thiệu, nhưng chúng tôi đã tìm thấy trong tập sách nhiều thông tin giá trị liên quan đến luận án đang nghiên cứu. Tiếp nối kết quả nghiên cứu đã được công bố trong công trình Người trí thức Việt Nam qua các chặng đường lịch sử (xuất bản năm 1987), tác giả Vũ Khiêu viết Trí thức Việt Nam thời xưa (Nxb Thuận Hóa, năm 2006). Trong công trình này, tác giả tiếp tục khắc họa chân dung của một số trí thức tiêu biểu nước ta thời phong kiến, qua đó khẳng định: “Ngoài những dị biệt về hoàn cảnh xã hội, về nhiệm vụ lịch sử, về cách thức tư duy và hành động, từ xưa đến nay, họ đều có những nét tương đồng về phẩm chất bất diệt, đó là “sự gắn bó máu thịt của trí thức Việt Nam với dân tộc của mình” (trang 5); trí thức Việt Nam “học giỏi và suốt đời mở rộng tri thức, suốt đời đem hết tài năng và trí tuệ phục vụ cho tổ quốc và nhân dân” (trang 11). Tác giả dành tình cảm trân trọng và đánh giá cao phẩm chất tốt đẹp cùng với những đóng góp to lớn của trí thức nho học trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước. Mặc dù chỉ đề cập một số nhân vật trí thức tiêu biểu, song đây là tài liệu giúp độc giả có thể tìm được những ý kiến xác đáng trong nhận định, đánh giá vị trí, vai trò của đội ngũ trí thức nho học trong lịch sử dân tộc thời phong kiến. Với những luận cứ khoa học kết hợp với khảo nghiệm thực tiễn, công trình Thực trạng và giải pháp xây dựng đội ngũ trí thức Việt Nam trong sự nghiệp đổi mới đất nước do Trần Đức Vượng chủ biên (Nxb Chính trị Quốc gia, năm 2014) trình bày một cách hệ thống tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về trí thức và xây dựng lực lượng trí thức Việt Nam qua các thời kỳ cách mạng; đánh giá thực trạng đội ngũ trí thức Việt Nam trong nhiều lĩnh vực trọng yếu của đời sống xã hội, chính sách của Đảng và Nhà nước đối với trí thức qua gần 30 năm 13 đổi mới; dự báo xu hướng phát triển đội ngũ trí thức Việt Nam; trên cơ sở đó đề xuất mục tiêu, quan điểm, phương hướng, giải pháp cơ bản xây dựng đội ngũ trí thức giai đoạn 2011 - 2020. Có thể tìm thấy trong công trình một số thông tin liên quan đến đề tài luận án. Ở Phần thứ nhất (Trí thức Việt Nam - Lịch sử và lí luận), các tác giả đi sâu phân tích đặc trưng, thiên chức và phẩm chất của người trí thức Việt Nam. Theo các tác giả, “trí thức Việt Nam thể hiện sắc thái, bản lĩnh yêu nước và chính sắc thái, bản lĩnh ấy đã là một trong những nhân tố tạo thành chủ nghĩa yêu nước Việt Nam... Nó có ý nghĩa to lớn trong thời kỳ hình thành dân tộc, cũng như trong cuộc đấu tranh chống áp bức dân tộc” (trang 90). Đáng chú ý, ở mục IV (Những đặc trưng cơ bản của người trí thức), các tác giả đã chỉ rõ đặc trưng, đóng góp quan trọng của thế hệ trí thức trong thời kỳ vận động thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam. Theo các tác giả, những trí thức ở Nam Kỳ như Nguyễn Văn Cừ, Hà Huy Tập, Châu Văn Liêm, Phạm Văn Đồng cùng với Nguyễn Ái Quốc và nhiều chiến sĩ cộng sản trên cả nước thời kỳ này là “lớp trí thức khai phá, định hình một đường lối của cách mạng Việt Nam, đường lối này phát triển theo xu hướng cách mạng dân tộc và dân chủ, giải phóng dân tộc, tiến lên cách mạng xã hội chủ nghĩa” (trang 34). Gần đây, chúng tôi tiếp cận được công trình Trí thức Việt Nam trong tiến trình lịch sử dân tộc của tác giả Nguyễn Văn Khánh (Nxb Chính trị Quốc gia, năm 2016). Với dung lượng gần 600 trang, gồm hai phần: Phần I bao gồm 8 chương, đi từ lý luận đến thực tiễn, trình bày một số quan điểm chung về trí thức, sự hình thành và phát triển của trí thức Việt Nam qua các thời kỳ trung, cận và hiện đại của lịch sử dân tộc, đồng thời phác họa sơ nét hoạt động và đóng góp của trí thức trên các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội của đất nước, trong sự nghiệp chống ngoại xâm bảo vệ Tổ quốc và trong sự nghiệp xây dựng, phát triển đất nước qua các thời kỳ. Phần II của công trình giới thiệu thân thế và sự nghiệp của một số trí thức tiêu biểu với những đóng góp nổi bật của họ trên các lĩnh vực: quân sự - chính trị - ngoại giao, khoa học - giáo dục - kỹ thuật, văn học - nghệ thuật (trong đó có các nhân vật trí thức tiêu biểu liên quan đến đề tài chúng tôi đang tập trung nghiên cứu như Nguyễn An Ninh, Phan Văn Trường, Phạm Văn Đồng, Châu Văn Liêm,…). Trong Phần I, chương V: Trí thức Việt Nam trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc từ cuối thế kỷ XIX đến năm 1930 (từ trang 102 đến trang 138), tác giả 14