Tài liệu ứng phó biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng trong phát triển nông nghiệp bền vững vùng đồng bằng sông hồng

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM VŨ THỊ KIM DUNG Tên đề tài: ỨNG PHÓ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG TRONG PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG VÙNG ĐÔNG BẰNG SÔNG HỒNG KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo : Chính quy Chuyên ngành : Địa chính môi trường Khoa : Tài nguyên và môi trường Khóa học : 2011 – 2015 Thái Nguyên, năm 2015 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM VŨ THỊ KIM DUNG Tên đề tài: ỨNG PHÓ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG TRONG PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG VÙNG ĐÔNG BẰNG SÔNG HỒNG KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo : Chính quy Chuyên ngành : Địa chính môi trường Khoa : Tài nguyên và môi trường Lớp : K43 – DCMT – NO1 Khóa học : 2011 – 2015 Giảng viên hướng dẫn: ThS. Đặng Thị Hồng Phương Thái Nguyên, năm 2015 i DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Khái quát chương trình Thích ứng dựa vào cộng đồng...................... 11 Bảng 2.2: Tác động của BĐKH đến các khu vực trên Thế giới ......................... 12 Bảng 3.1: Các chỉ tiêu và phương pháp phân tích ............. Error! Bookmark not defined. Bảng 4.1: Thay đổi của nhiệt độ 50 năm qua ở vùng Đồng Bằng Bắc Bộ và trung bình cho cả nước ....................................................................................... 23 Bảng 4.2: Thay đổi của lượng mưa 50 năm qua ở vùng Đồng Bằng Bắc Bộ và trung bình cho cả nước ....................................................................................... 24 Bảng 4.3: Các hiện tượng thời tiết cực đoan xảy ra ở vùng ĐBSH .................... 24 Bảng 4.4: Mức tăng nhiệt độ trung bình năm (0C) so với thời kỳ 1980-1999 vùng ĐBSH .................................................................................................................. 30 Bảng 4.5: Mức tăng nhiệt độ trung bình năm (0C) so với thời kỳ 1980-1999 vùng ĐBSH…………………………………………………………………………..31 Bảng 4.6: Nước biển dâng khu vực bờ biển từ Móng Cái đến Đèo.................... 32 Ngang (cm) .......................................................................................................... 32 Bảng 4.7: Diện tích Đồng bằng sông Hồng và Quảng Ninh có nguy cơ bị ngập theo mực nước biển dâng .................................................................................... 32 Bảng 4.8: Bảng ranh giới xâm nhập mặn lớn nhất theo các kịch bản nước biển dâng khác nhau .................................................................................................... 33 Bảng 4.9: Tác động của BĐKH vùng ĐBSH theo đánh giá của ........................ 35 người dân ............................................................................................................. 35 Bảng 4.10: Những biện pháp được người dân sử dụng để ứng phó với lũ lụt trong phát triển nông nghiệp ............................................................................... 42 ii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1: Lồng ghép những tri thức bản địa với kiến thức khoa học trong thích ứng với BĐKH dựa vào cộng đồng....................................................................... 7 Hình 2.2: Sơ đồ mối tương tác của BĐKH và các hợp phần của hệ sinh tháinhân văn(A); và Khung các vấn đề của BĐKH (B) ............................................ 10 Hình 3.1: Sơ đồ lựa chọn phương pháp điều tra lấy mẫu………………………16 Hình 4.1: Bản đồ vị trí vùng Đồng bằng sông Hồng ......................................... 19 Hình 4.2: Cơ cấu lao động phân theo ngành kinh tế ở ĐBSH ............................ 29 năm 2000, 2010 (%) ............................................................................................ 29 Hình4.3: Mô hình theo SRI vụ xuân 2013 tại xã Giao Hà, ................................. 45 Giao Thủy, Nam Định ......................................................................................... 45 Hình 4.4: Trồng rừng ngập mặn chống BĐKH ở Hải Phòng ............................. 49 Hình 4.5: Cách tiếp cận trong thích ứng với BĐKH dựa vào cộng đồng .......... 51 iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Bộ NN&PTNN : Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Bộ TNMT : Bộ Tài Nguyên Môi Trường BĐKH : Biến Đổi Khí Hậu CBA Community Based Adaptation Tiếp cận dựa vào cộng đồng CVCA Climate Vulnerability and Capacity Analysis Đánh giá tình trạng dễ bị tổn thương và năng lực thích ứng với BĐKH ĐBSH : FAO Đồng Bằng Sông Hồng Food and Agriculture Organization of the United Nations Tổ chức Nông Lương Liên hiệp quốc GEF : Global Environment Facility Quỹ Môi trường tòan cầu GDP : Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội HST : Hệ Sinh Thái IPCC : International on Climate Change Ủy ban liên Chính phủ về biến đổi khí hậu IEA : International Energy Agency Tổ chức Năng lượng Thế giới KT – XH : Kinh Tế - Xã Hội MCD : Marinelife Conservation and Community Development Trung tâm Bảo tồn sinh vật biển và phát triển cộng đồng PTNNBV : Phát Triển Nông Nghiệp Bền Vững SGP : Small Grant Projects Chương trình tài trợ nhỏ iv SWOT : Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats Điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội, thách thức SRI System Rice Intensification Hệ thống thâm canh Lúa cải tiến Ủy Ban Nhân Dân UBND UNDP : United Nations Development Programme Liên Hiệp Quốc UNFCCC : United Nations Framework Convention on Climate Change Công ước khung của Liên Hợp Quốc về biến đổi khí hậu VAC Vườn – Ao – Chuồng VACVINA Hội Làm vườn Việt Nam VAC VINA VQG Vườn Quốc Gia WB : World Bank Ngân hàng Thế giới v MỤC LỤC PHẦN 1.MỞ ĐẦU ................................................................................................. 1 1.1.Sự cần thiết phải nghiên cứu ........................................................................... 1 1.2.Mục đích, yêu cầu của đề tài ............................................................................ 2 1.2.1.Mục đích ....................................................................................................... 2 1.2.2.Yêu cầu ......................................................................................................... 3 1.3.Ý nghĩa của đề tài ............................................................................................ 3 1.3.1.Ý nghĩa trong học tập và nghiên cứu khoa học............................................ 3 1.3.2. Ý nghĩa trong thực tiễn................................................................................ 3 PHẦN 2. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ..................................................................... 4 2.1.Cơ sở lý luận về ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng trong phát triển nông nghiệp bền vững vùng ĐBSH ....................................................................... 4 2.1.1.Các định nghĩa............................................................................................... 4 2.1.2.Vai trò của cộng đồng trong ứng phó với BĐKH ........................................ 6 2.2.Kinh nghiệm thực tiễn về thích ứng với BĐKH dựa vào cộng đồng ............. 7 2.2.1.Kinh nghiệm thực tiễn trên thế giới ............................................................. 7 2.2.2.Kinh nghiệm thực tiễn ở Việt Nam ............................................................. 13 PHẦN 3. ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.... 15 3.1.Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu ............................................... 15 3.1.1.Đối tượng nghiên cứu.................................................................................. 15 3.1.2.Phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 15 3.2.Địa điểm thực tập và thời gian thực tập ......................................................... 15 3.3.Nội dung nghiên cứu ...................................................................................... 15 3.4.Phương pháp nghiên cứu ................................................................................ 16 3.4.1. Phương pháp điều tra thu thập số liệu ....... Error! Bookmark not defined. 3.4.2. Phương pháp phân tích ............................... Error! Bookmark not defined. 3.4.3. Phương pháp xử lý số liệu ......................... Error! Bookmark not defined. vi PHẨN 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ................................... 18 4.1.Điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội khu vực đồng bằng sông Hồng................ 18 4.1.1.Vị trí địa lý và phạm vi lãnh thổ ................................................................. 18 4.1.2.Điều kiện tự nhiên ...................................................................................... 19 4.1.3.Đặc điểm kinh tế – xã hội .......................................................................... 25 4.2.Thực trạng ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng trong phát triển nông nghiệp ở vùng ĐBSH .......................................................................................... 30 4.2.1. Kịch bản biến đổi khí hậu, nước biển dâng vùng ĐBSH .................. 30 4.2.2.Tác động và tác động tiềm tàng của BĐKH .............................................. 34 4.3.Năng lực cộng đồng và thực trạng ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng trong nông nghiệp................................................................................................ 41 4.3.1.Kiến thức truyền thống về các hiện tượng khí hậu .................................... 41 4.3.2.Nhận thức của người dân về BĐKH và các nguy cơ từ thiên tai............... 41 4.3.3.Các biện pháp được cộng đồng địa phương sử dụng ................................. 42 4.3.4.Tham gia các hoạt động tập thể................................................................... 43 4.4.Một số mô hình cộng đồng ứng phó với BĐKH trong phát triển nông nghiệp ......................................................................................................... 44 4.4.1.Mô hình “Hệ thống thâm canh lúa cải tiến - SRI” ...................................... 44 4.4.2.Mô hình “Vườn – ao – chuồng” .................................................................. 46 4.4.3.Mô hình “Trồng rừng ngập mặn và phòng ngừa thảm họa dựa vào cộng đồng” ............................................................................................................ 48 4.5.Giải pháp đẩy mạnh sự tham gia của cộng đồng trong phát triển nông nghiệp bền vững ứng phó với BĐKH .............................................................................. 50 4.5.1.Phát huy và nhân rộng những mô hình hiện hữu ........................................ 50 4.5.2.Giải pháp về công cụ tiếp cận cộng đồng .................................................. 50 4.5.3.Tăng cường quản lý tài nguyên thiên nhiên có sự tham gia của cộng đồng nhằm thích ứng với BĐKH trong phát triển nông nghiệp bền vững .................. 52 4.5.4.Các hoạt động thích ứng với BĐKH trong nông nghiệp ........................... 52 4.5.5.Xây dựng mô hình giảm nhẹ rủi ro thiên tai cấp hộ gia đình .................... 53 4.5.6.Nâng cao năng lực cộng đồng trong thích ứng BĐKH .............................. 54 vii 4.5.7.Các giải pháp về mặt chính sách ................................................................ 55 4.5.8.Về mặt quản lý và tài chính: ...................................................................... 55 PHẦN 5. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.............................................................. 56 5.1.Kết luận ..................................................................................................... 56 5.2.Kiến nghị ..................................................................................................... 56 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1 PHẦN 1 MỞ ĐẦU 1.1. Sự cần thiết phải nghiên cứu Biến đổi khí hậu (BĐKH), mà trước hết là sự nóng lên toàn cầu và nước biển dâng, là một trong những thách thức nghiêm trọng nhất đối với loài người trong Thế kỷ 21. Việt Nam được coi là một trong các quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của BĐKH, trong đó Đồng bằng sông Cửu Long và Đồng bằng sông Hồng là những khu vực có tính tổn thương đặc biệt cao do BĐKH và thiên tai. Trong những năm gần đây, tình hình BĐKH ở nước ta diễn ra ngày càng gay gắt, ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực, trên nhiều vùng, đặc biệt nghiêm trọng đối với sản xuất nông nghiệp vùng đồng bằng ven sông, ven biển. Vùng Đồng bằng sông Hồng (ĐBSH) là một trong hai vùng trọng điểm nông nghiệp của cả nước, bao gồm 10 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương: Hà Nội, Hải Phòng, Hải Dương, Bắc Ninh, Vĩnh Phúc, Hưng Yên, Thái Bình, Nam Định, Hà Nam và Ninh Bình. Vùng là cửa ngõ ở phía biển Đông với thế giới và là một trong những cầu nối trực tiếp giữa hai khu vực phát triển năng động là khu vực Đông Nam Á và Đông Bắc Á. Với BĐKH và kèm theo nó là sự dâng cao mực nước biển, chắc chắn ảnh hưởng của thiên tai tại khu vực này sẽ gia tăng, là một nguy cơ hiện hữu cho mục tiêu xoá đói giảm nghèo, cho việc thực hiện các mục tiêu thiên niên kỷ và sự phát triển bền vững của đất nước, trở thành thách thức lớn với mọi cộng đồng. Và trong thực tế, cộng đồng địa phương nơi đây vốn hằng ngày phải đối mặt với sự thay đổi thất thường của thời tiết, đã vận dụng những tri thức truyền thống của mình, đưa ra và áp dụng những sáng kiến nhằm giảm thiểu các tác động tiêu cực do hiện tượng tự nhiên mang lại. Có thể thấy, cộng đồng dân cư là lực lượng đông đảo, có khả năng huy động nhanh chóng để ứng phó với những trường hợp cấp bách. Các cộng đồng có sự am hiểu rõ về khu vực, có khả năng đánh giá tác động tại chỗ của biến đổi khí hậu thông qua quan sát hàng ngày và tự tìm 2 biện pháp ứng phó. Tuy nhiên, nhận thức cũng như năng lực ứng phó với thiên tai và BĐKH của người dân vẫn chưa cao. Nhiều người coi thiên tai là những hoạt động của tự nhiên và không thể kiểm soát, không ý thức được vai trò của bản thân. Hơn ai hết, các cộng đồng dân cư phải được trang bị kỹ năng, năng lực ứng phó với những thách thức mang tính toàn cầu này. Các hoạt động phát triển dựa vào cộng đồng (Community-based) được xác định là một định hướng và giải pháp cơ bản, quan trọng trong thực hiện phát triển bền vững. Từ những lý do trên, đề tài “Ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng trong phát triển nông nghiệp bền vững vùng Đồng bằng sông Hồng” đã được lựa chọn để nghiên cứu nhằm tìm hiểu những biện pháp cộng đồng địa phương sử dụng để ứng phó với BĐKH và các hình thức thiên tai khác nhằm đề xuất các giải pháp thích ứng với BĐKH dựa vào cộng đồng trong phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững. 1.2. Mục đích, yêu cầu của đề tài 1.2.1. Mục đích Mục đích chung: Nghiên cứu cơ sở khoa học và thực tiễn địa phương về ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng trong phát triển nông nghiệp vùng Đồng bằng sông Hồng và từ đó đề xuất các giải pháp tăng cường ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng trong phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững tại khu vực nghiên cứu. Mục đích cụ thể: - Nghiên cứu cơ sở lý thuyết, kinh nghiệm quốc tế, Việt Nam và rút ra các bài học kinh nghiệm trong ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng. - Nghiên cứu thực tế ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng trong phát triển nông nghiệp bền vững ở một địa bàn nghiên cứu cụ thể là vùng Đồng bằng sông Hồng. 3 - Đề xuất một số giải pháp tăng cường năng lực và các biện pháp ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng trong phát triển nông nghiệp bền vững khu vực nghiên cứu. 1.2.2. Yêu cầu - Số liệu thu thập phải khách quan, trung thực, chính xác. - Làm rõ hơn vai trò của cộng đồng trong hoạt động ứng phó với biến đổi khí hậu nói riêng và PTBV nói chung. - Đóng góp tổng kết cách thức, mô hình ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng trong PTNNBV vùng ĐBSH và kiến nghị các giải pháp. 1.3. Ý nghĩa của đề tài 1.3.1. Ý nghĩa trong học tập và nghiên cứu khoa học - Vận dụng và phát huy kiến thức đã học tập và nghiên cứu. - Nâng cao kiến thức, kỹ năng và rút ra kinh nghiệm thực tế phục vụ cho công tác nghiên cứu sau này. - Là báo cáo tốt nghiệp cho sinh viên. - Là cơ sở, tài liệu cho các nghiên cứu khoa học về sau. 1.3.2. Ý nghĩa trong thực tiễn - Thông qua đề tài này mong rằng có thể giúp nhận thấy rõ hơn vai trò của cộng đồng trong hoạt động ứng phó với biến đổi khí hậu nói riêng và PTBV nói chung. Để từ đó rút ra các bài học kinh nghiệm trong ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng. - Đề tài là cơ sở để giúp các nhà quản lý có các giải pháp tối ưu nhất để có những đóng góp tổng kết cách thức, mô hình ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng trong PTNNBV vùng ĐBSH và kiến nghị các giải pháp. 4 PHẦN 2 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 2.1. Cơ sở lý luận về ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng trong phát triển nông nghiệp bền vững vùng ĐBSH 2.1.1. Các định nghĩa Biến đổi khí hậu (Climate Change) Theo IPCC (2007), BĐKH là sự biến đổi về trạng thái của hệ thống khí hậu, có thể được nhận biết qua sự biến đổi về trung bình và biến động của các thuộc tính của nó, được duy trì trong một thời gian dài, điển hình là hàng thập kỷ hoặc dài hơn. BĐKH có thể do các quá trình tự nhiên bên trong hệ thống khí hậu hoặc do tác động thường xuyên của con người, đặc biệt tăng hiệu ứng nhà kính làm thay đổi thành phần cấu tạo của khí quyển. Cộng đồng: Trong bối cảnh của thích ứng với BĐKH, cộng đồng được hiểu là nhóm người sống trong cùng một khu vực địa lý, cùng chịu tác động của BĐKH do vị trí cư trú của họ, và có thể có chung kinh nghiệm thích ứng với BĐKH. Tuy nhiên, họ có thể có những nhận thức và cách nhìn đối với rủi ro do BĐKH gây ra khác nhau. Ngòai ra cộng đồng còn được hiểu như một nhóm người có tổ chức, có mối quan tâm chung, cùng chia sẻ mục tiêu chung, có mối quan hệ chặt chẽ tương tác lẫn nhau. Tính dễ bị tổn thương (Vulnerability) Tính dễ bị tổn thương là mức độ mà BĐKH có thể gây tổn hại hay bất lợi cho hệ thống; khi đó tính dễ bị tổn thương không chỉ phụ thuộc vào độ nhạy của hệ thống mà còn phụ thuộc vào khả năng thích ứng của cộng đồng với điều kiện khí hậu mới [IPCC, 1996]. 5 Ứng phó với biến đổi khí hậu (Response) Ứng phó với biến đổi khí hậu là các hoạt động của con người nhằm thích ứng và giảm nhẹ BĐKH. Như vậy ứng phó với BĐKH gồm hai hợp phần chính là thích ứng với BĐKH và giảm nhẹ BĐKH. Thích ứng (adaptation) với BĐKH là sự điều chỉnh hệ thống tự nhiên hoặc KT - XH đối với hoàn cảnh hoặc môi trường thay đổi, nhằm mục đích giảm khả năng bị tổn thương do dao động và BĐKH hiện hữu hoặc tiềm tàng và tận dụng các cơ hội do nó mang lại. Giảm nhẹ (mitigation) BĐKH là các hoạt động nhằm giảm mức độ hoặc cường độ phát thải khí nhà kính. Thích ứng dựa vào cộng đồng: Thích ứng với BĐKH dựa vào cộng đồng là một quá trình do cộng đồng xây dựng và làm chủ, dựa vào các ưu tiên, nhu cầu, kiến thức và khả năng của cộng đồng. Mục đích của quá trình này là nâng cao khả năng của cộng đồng trong việc lập kế hoạch và thực hiện các biện pháp ứng phó với tác động của BĐKH. Phát triển bền vững Phát triển bền vững có nhiều khái niệm, tổng hợp những quan điểm khác nhau có thể hiểu rằng “phát triển bền vững là sự phát triển trong đó kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hòa giữa 3 mặt của sự phát triển là kinh tế, xã hội và môi trường nhằm thỏa mãn được nhu cầu của xã hội hiện tại nhưng không tổn hại tới sự thỏa mãn các nhu cầu của thế hệ tương lai”. Nông nghiệp Nông nghiệp nếu hiểu theo nghĩa hẹp chỉ có trồng trọt và chăn nuôi. Nông nghiệp hiểu theo nghĩa rộng còn bao gồm cả lâm nghiệp và thủy sản. Phát triển bền vững nông nghiệp Phát triển bền vững nông nghiệp là việc quản lý có hiệu quả các nguồn lực để thỏa mãn nhu cầu ngày càng tăng của con người mà vẫn duy trì hay 6 làm tăng thêm chất lượng của môi trường và bảo tồn tài nguyên thiên nhiên (FAO). 2.1.2. Vai trò của cộng đồng trong ứng phó với BĐKH a. Cộng đồng đóng vai trò trung tâm trong quá trình thích ứng. Trọng tâm chú ý trong thích ứng dựa vào cộng đồng là cộng đồng địa phương. Phương pháp thích ứng dựa vào cộng đồng thừa nhận khả năng khởi xướng và duy trì sự phát triển của chính người dân địa phương. Trách nhiệm thay đổi tùy thuộc vào những người sống trong cộng đồng địa phương. b. Cộng đồng là nguồn lực chủ yếu trong thích ứng với BĐKH. Cộng đồng là người hành động chính cũng là người hưởng lợi trước tiên của quá trình thích ứng. Thật vậy, cộng đồng là chủ nhân nhưng cũng là nạn nhân nhận lãnh hậu quả BĐKH, do đó, từ việc xác định vai trò của cộng đồng trong ứng phó với biến đổi khí hậu cho thấy cần phải có sự tham gia tốt của cộng đồng, xem cộng đồng như là một đối tác cùng với chính quyền, tạo nên sức mạnh tại chỗ. Theo nhiều chuyên gia, cộng đồng dân cư là chìa khóa giải quyết những vấn đề cơ bản của BĐKH. Người dân không hề biết đến khái niệm “biến đổi khí hậu” nhưng vốn tri thức bản địa của họ kịp thời có sự điều chỉnh, bổ sung để thích ứng một cách hợp lý trước mọi sự thay đổi, biến động của điều kiện tự nhiên, có hành vi thân thiện môi trường và khí hậu. Vì vậy, cần phát huy tốt vai trò của cộng đồng, học hỏi từ tri thức, kinh nghiệm tuyên truyền giáo dục nâng cao ý thức bảo vệ môi trường, xây dựng lối sống xanh cho cả cộng đồng nhằm làm chậm lại tần suất của BĐKH. Tiếp cận dựa vào cộng đồng (CBA) dựa trên nguyên tắc "Thực hiện từ cộng đồng, dựa vào cộng đồng và làm lợi cho cộng đồng nhằm nâng cao tính chủ động, tích cực của người dân vào các giải pháp ứng phó với thiên tai và BĐKH. CBA còn tạo ra sự linh hoạt, nhạy bén trong thích ứng với BĐKH, tận dụng lực lượng đông đảo cũng như huy động những phương tiện sẵn có 7 trong cộng đồng. Ngoài ra, CBA còn giúp cho cộng đồng địa phương tăng cường năng lực thích ứng sẵn có, xây dựng một môi trường sống có tính đàn hồi, giảm thiểu khả năng dễ bị tổn thương và rủi ro do thiên tai... Cũng chính vì cơ chế hoạt động và định hướng của phương pháp này phù hợp với điều kiện văn hóa của địa phương nên sẽ thúc đẩy khả năng thích nghi và góp phần vào sự phát triển của cộng đồng rất lớn. Hình 2.1: Lồng ghép những tri thức bản địa với kiến thức khoa học trong thích ứng với BĐKH dựa vào cộng đồng 2.2. Kinh nghiệm thực tiễn về thích ứng với BĐKH dựa vào cộng đồng 2.2.1. Kinh nghiệm thực tiễn trên thế giới Theo Công ước khung của Liên Hợp Quốc về biến đổi khí hậu (United Nations Framework Convention on Climate Change - UNFCCC), “Biến đổi khí hậu là sự thay đổi của khí hậu do tác động trực tiếp hoặc gián tiếp của hoạt động con người dẫn đến thay đổi thành phần khí quyển toàn cầu, được quan sát trên một chu kỳ thời gian dài”. Báo cáo năm 2013 của Uỷ ban liên Chính phủ về biến đổi khí hậu (International on Climate Change - IPCC) nhận định: biến đổi khí hậu diễn ra 8 nhanh hơn so với dự báo. Báo cáo cũng chứng minh rằng, nhiệt độ bề mặt trái đất và mặt nước biển tăng lên hơn 0,480C so với thời kỳ 1961-1990; mực nước biển toàn cầu cũng dâng cao kỷ lục, đạt mức 3,2mm/năm, cao gấp đôi so với 1,6mm/năm của thế kỷ 20. Song song với những diễn biến “nhanh hơn” đó là do những tác nhân của biến đối khí hậu cũng mạnh hơn. Cũng theo IPCC, lượng phát thải khí nhà kính trên phạm vi toàn cầu (hơn 50 tỷ tấn CO2 tương đương) đã vượt mức dự báo cho năm 2030, lớn hơn 15% so với dự báo cho năm 2020, bỏ xa mốc kịch bản dự báo xấu nhất từng đưa ra. Trong khi đó, Tổ chức năng lượng thế giới (International Energy Agency - IEA) đưa ra các con số kỷ lục: phát thải khí nhà kính từ đốt nhiên liệu hoá thạch đã đạt mức kỷ lục (31,6 tỷ tấn) trong năm 2011, tăng 3,2% so với năm 2010. Rõ ràng, biến đổi khí hậu là một trong những thách thức lớn nhất đối với nhân loại, sẽ tác động nghiêm trọng đến sản xuất, đời sống và môi trường trên phạm vi toàn thế giới. Theo đó là các hệ lụy đến an ninh toàn cầu trên các mặt như: năng lượng, lương thực, xã hội, việc làm, ngoại giao, văn hóa, kinh tế, thương mại, đời sống, sức khỏe con người... Điều đáng báo động là những tác động nghiêm trọng đó diễn ra trong bối cảnh loài người đã nỗ lực rất lớn để ứng phó với nó ngay từ khi nó hiện hữu - gần 20 năm qua. Bắt đầu từ năm 1992, nguyên thủ quốc gia đến từ hơn 150 nước đã ký một Công ước khung của Liên hiệp quốc về biến đổi khí hậu, gọi tắt là UNFCCC. Từ đó, đã gần 20 năm qua, hằng năm, hàng trăm quốc gia lại tham gia Hội nghị của UNFCCC để bàn thảo, thống nhất các cam kết về nỗ lực ứng phó với biến đổi khí hậu toàn cầu. Tuy nhiên, một thực tế đáng buồn là dường như nỗ lực của Liên hiệp quốc cũng như tất cả các quốc gia trên thế giới phần nào đó bị định trệ vì những bất đồng về quyền lợi và nghĩa vụ khi tham gia ký kết các văn kiện UNFCCC. 9 Đầu tiên là sự bất phê chuẩn Nghị định thư Kyoto 1997 của Mỹ (nước có tổng lượng phát thải khí nhà kính lớn thứ 2 thế giới, sau Trung quốc) đã khiến Nghị định này bị đình trệ - kéo dài không hiệu lực trong suốt 8 năm sau đó. Mặc dù được ký kết – có hiệu lực từ năm 2008, nhưng cho đến thời điểm Nghị định thư Kyoto hết hiệu lực – năm 2012, nó vẫn chưa được thực thi vì tiếp tục có một số bất đồng căn bản – sự nhìn nhau của các nước phát thải lớn, điển hình như Mỹ, Trung quốc và Ấn độ. Trong khó khăn đó, nỗ lực của các nước được tiếp tục được ghi nhận, đạt được những bước tiến khả quan. Hội nghị gần đây tại Doha (Qatar) năm 2012, Nghị định thư Kyoto được tất cả các nước trên thế giới đồng thuận – gia hạn thêm đến năm 2020. Mặc dù Hội nghị này chưa có tính khả thi cao – khi chưa đưa rat được mức cam kết cụ thể của từng quốc gia, song nó cũng đã cho thấy về nỗ lực ứng phó với biến đổi khí hậu toàn càu của loài người. a. Thích ứng với BĐKH dựa vào cộng đồng Theo tuyên bố của Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi khí hậu (Intergovermental Panel on Climate Change – IPCC) năm 2007, “Sự ấm lên của hệ khí hậu là điều không còn phải hoài nghi”. BĐKH, tác động và ứng phó với nó là một quá trình phức tạp và được chia thành 7 pha (phase) kế tiếp nhau bao gồm: i) Pha 1: Hoạt động kinh tế xã hội và phát thải khí nhà kính; Pha 2: Chu kỳ cácbon và nồng độ cácbon trong khí quyển; Pha 3: Ấm lên toàn cầu; Pha 4: Tác động tới các HST và xã hội; Pha 5: Thích ứng; Pha 6: Giảm nhẹ; và Pha 7: Hệ thống xã hội. Cơ sở khoa học để hiểu biết tường tận các pha này, nhất là pha 4, 5, 6 và 7 còn rất hạn chế [IPCC, 2007; Sumi và nnk., 2011]. 10 Nguồn: IPCC, 2007. Hình 2.2: Sơ đồ mối tương tác của BĐKH và các hợp phần của hệ sinh thái-nhân văn(A); và Khung các vấn đề của BĐKH (B) Có nhiều cách tiếp cận thích ứng với BĐKH như: Thích ứng dựa trên hệ sinh thái, cộng đồng và quyền lợi….Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu về cộng đồng thường sử dụng cách tiếp cận dựa trên cộng đồng để nghiên cứu khả năng thích ứng của cộng đồng với biến đổi khí hậu. Cách tiếp cận thích ứng với BĐKH dựa trên cộng đồng là một phương pháp luận để thu thập, tổ chức và phân tích thông tin về khả năng bị tổn thương và năng lực thích ứng của cộng đồng, hộ gia đình và cá nhân. Nó cung cấp những hướng dẫn và công cụ cho nghiên cứu, phân tích và học hỏi có sự tham gia. Nó cũng tính đến vai trò của các cơ quan và chính sách quốc gia và địa phương trong thực hiện hoạt động thích ứng. (CARE International, 2010). Ngoài ra, Hannah Reid và cộng sự (2009) cũng sử dụng phương pháp tiếp cận dựa vào cộng đồng để nghiên cứu tính dễ bị tổn thương và năng lực thích ứng với BĐKH. Phương pháp này tập trung vào việc thích ứng với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng giúp cộng đồng phân tích nguyên nhân và ảnh hưởng của biến đổi khí hậu trong việc tích hợp các kiến thức khoa học và kiến thức cộng đồng để lập kế hoạch thích ứng. 11 Trên thế giới, việc xây dựng mô hình cộng đồng thích ứng với BĐKH được đánh giá có hiệu quả cao. Mô hình có thể kể đến là: Dự án Ứng phó dựa vào cộng đồng (Community Based Adaptation Project – CBA) được thực hiện bởi UNDP và GEF tại 10 quốc gia, bao gồm Bangladesh, Bolivia, Guatemala, Jamaica, Kazacstan, Morocco, Namibia, Niger, Samoa và Việt Nam. Bảng 2.1: Khái quát chương trình Thích ứng dựa vào cộng đồng của UNDP - GEF Chương trình thích ứng dựa vào cộng đồng ( CBA ) là một chương trình phát triển 5 năm của Liên Hiệp Quốc ( UNDP ) được tài trợ bởi Quỹ Môi trường Toàn cầu ( GEF ) trong Chương trình Tài trợ nhỏ ( SGP ). Triển khai : Từ 2008 - 2012 Mục tiêu của CBA : Để tăng cường khả năng phục hồi của cộng đồng để giải quyết tác động của biến đổi khí hậu. Kinh phí : Được cung cấp bởi Chính phủ Nhật Bản, Chính phủ Thụy Sĩ, và AusAID. Quốc gia tham gia : 10 quốc gia, gồm Bangladesh, Bolivia, Guatemala, Jamaica, Kazacstan, Morocco, Namibia, Niger, Samoa và Việt Nam. Tổng số dự án thực hiện : 90 dự án Các tình nguyện viên Liên hợp quốc hợp tác với UNDP và GEF/SGP để tăng cường huy động cộng đồng, công nhận đóng góp của các tình nguyện viên và đảm bảo sự tham gia toàn diện xung quanh dự án, cũng như tạo điều kiện thuận lợi cho xây dựng năng lực của các tổ chức phi chính phủ đối tác và tổ chức cộng đồng. b. Tác động của BĐKH đến nông nghiệp. Do sự nóng lên của khí hậu toàn cầu nên các lớp băng tuyết sẽ bị tan nhanh trong những thập niên tới. Trong thế kỷ XX, mực nước biển tại châu Á