Tài liệu ý thức pháp luật và giáo dục ý thức pháp luật cho thanh niên huyện bình chánh thành phố hồ chí minh hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HỒNG PHÚC Ý THỨC PHÁP LUẬT VÀ VIỆC GIÁO DỤC Ý THỨC PHÁP LUẬT CHO THANH NIÊN HUYỆN BÌNH CHÁNH, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC HÀ NỘI - 2016 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HỒNG PHÚC Ý THỨC PHÁP LUẬT VÀ VIỆC GIÁO DỤC Ý THỨC PHÁP LUẬT CHO THANH NIÊN HUYỆN BÌNH CHÁNH, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH HIỆN NAY Chuyên ngành: Triết học Mã số: 60 22 03 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS LÊ THANH THẬP HÀ NỘI - 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi được thực hiện dưới sự hướng dẫn của PGS. TS Lê Thanh Thập. Các kết quả của luận văn chưa được công bố trong các công trình nào khác. Các số liệu, tài liệu được sử dụng trong luận văn là trung thực, khách quan và có nguồn gốc rõ ràng. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội dung của luận văn. Hà Nội, ngày tháng năm 2016 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Hồng Phúc MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chƣơng 1. LÝ LUẬN VỀ Ý THỨC PHÁP LUẬT VÀ GIÁO DỤC Ý THỨC PHÁP LUẬT ....................................................................................... 9 1.1. Một số vấn đề lý luận về ý thức pháp luật ........................................... 9 1.2. Giáo dục ý thức pháp luật .................................................................. 20 Chƣơng 2. THỰC TRẠNG VỀ Ý THỨC PHÁP LUẬT, GIÁO DỤC Ý THỨC PHÁP LUẬT CHO THANH NIÊN Ở HUYỆN BÌNH CHÁNH THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA ............. 33 2.1. Khái quát vài nét về thanh niên huyện Bình Chánh thành phố Hồ Chí Minh và thực trạng ý thức pháp luật của họ ............................................. 33 2.2. Thực trạng giáo dục ý thức pháp luật của thanh niên huyện Bình Chánh và những vấn đề đặt ra .................................................................. 42 Chƣơng 3. PHƢƠNG HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP GIÁO DỤC Ý THỨC PHÁP LUẬT CHO THANH NIÊN HUYỆN BÌNH CHÁNH NHẰM NÂNG CAO Ý THỨC PHÁP LUẬT CHO HỌ ......................................... 50 3.1. Phương hướng cơ bản giáo dục và nâng cao ý thức pháp luật cho thanh niên huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh hiện nay ........... 50 3.2. Một số giải pháp cơ bản giáo dục và không ngừng nâng cao ý thức pháp luật cho thanh niên huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh hiện nay ............................................................................................. 67 KẾT LUẬN .................................................................................................... 74 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 75 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thanh niên Việt Nam là đội ngũ có vai trò quan trọng trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, nhất là thời kỳ đổi mới trên đất nước ta hiện nay. Trong lịch sử cách mạng Việt Nam, thanh niên luôn là lực lượng xung kích của mọi phong trào, cho đến nay thanh niên cũng vẫn là nguồn nhân lực quyết định thắng lợi sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Trong quá trình khẳng định và phát huy vai trò của mình, thanh niên đang đứng trước những thời cơ và thách thức từ thực tiễn cuộc sống. Nếu có bản lĩnh chính trị vững vàng, nó sẽ giúp cho thanh niên vượt qua những thử thách của việc thực hiện và giải quyết nhiệm vụ nặng nề, sẽ vượt qua những cám dỗ lợi ích cá nhân, vươn lên trong cuộc sống và sống một cuộc đời có ích cho xã hội. Để có bản lĩnh chính trị vững vàng, ngoài ý thức chính trị, thanh niên phải có ý thức pháp luật, biết sống, làm việc theo hiến pháp và pháp luật. Mặt khác, nâng cao ý thức pháp luật cho nhân dân nói chung và cho thanh niên nói riêng là đòi hỏi khách quan của quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay. Hơn nữa, yêu cầu của thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, quá trình hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng và sự tác động của cơ chế kinh tế thị trường, đòi hỏi phải tăng cường công tác giáo dục pháp luật cho thanh niên nhằm chăm lo, bồi dưỡng và phát huy cao nhất vai trò, sức mạnh của thanh niên trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, xây dựng một xã hội ổn định về kinh tế, vững mạnh về an ninh - quốc phòng. Những năm gần đây, công tác phổ biến giáo dục pháp luật ở nước ta được Đảng và Nhà nước đặc biệt quan tâm. Những hoạt động của các cấp, các ngành trong việc tuyên truyền, phổ biến pháp luật đã góp phần nâng cao ý thức pháp luật cho nhân dân, điều đó giúp cho người dân ngày càng hiểu rõ vị 1 trí, ý nghĩa và tầm quan trọng của pháp luật trong đời sống. Đó cũng là lý do cơ bản cho thấy, nhân dân đã nhìn nhận các hiện tượng xã hội, các sự kiện lịch sử một cách đúng đắn và có sự tự giác hơn trong việc chấp hành đường lối, chủ trương của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước. Tuy nhiên, bên cạnh những mặt tích cực về ý thức pháp luật của người dân thì hiện nay vẫn còn tồn tại những hạn chế và nó ảnh hưởng không nhỏ đến đời sống của toàn xã hội. Đó là, vẫn còn một bộ phận nhân dân chưa tôn trọng pháp luật, vẫn có thái độ thờ ơ và lẫn tránh các quy định của pháp luật trong xã hội, đặc biệt là giới trẻ. Thực tế tội phạm, tệ nạn xã hội liên quan đến an toàn giao thông, trộm cắp, ma túy... đa phần là những người trong độ tuổi thanh niên và có xu hướng ngày càng tăng. Trong thời gian qua, công tác giáo dục ý thức pháp luật cho người dân nói chung và cho thanh niên nói riêng trên địa bàn huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh đã có những chuyển biến tích cực, góp phần nâng cao hiệu lực của pháp luật và hiệu quả trong công tác quản lý xã hội. Tuy nhiên, trong giáo dục pháp luật cũng vẫn đang bộc lộ một số hạn chế, khuyết điểm nên ít nhiều có ảnh hưởng đến hiệu quả giáo dục pháp luật. Nhất là, trong giáo dục pháp luật cho thanh niên, chẳng hạn, nhiều thanh niên có những biểu hiện hoặc là coi thường pháp luật, hoặc là chưa thực sự tin tưởng vào sự công bằng, vào lẽ phải, vào sự công minh của pháp luật, vẫn còn nhiều thanh niên có hành vi vi phạm pháp luật. Xuất phát từ thực tế đã nêu trên đây, cần tăng cường hơn nữa công tác giáo dục ý thức pháp luật cho thanh niên Việt Nam nói chung và thanh niên huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh nói riêng, trong giai đoạn hiện nay. Để đóng góp cả về mặt lý luận lẫn thực tiễn cho vấn đề giáo dục pháp luật đã nêu trên đây, tác giả chọn: “Ý thức pháp luật và giáo dục ý thức pháp luật cho thanh niên huyện Bình Chánh thành phố Hồ Chí Minh hiện nay” làm đề tài luận văn thạc sĩ triết học của mình. 2 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Vấn đề ý thức pháp luật, giáo dục ý thức pháp luật nói chung và giáo dục ý thức pháp luật cho thanh niên nói riêng đã được nhiều nhà khoa học trong nhiều lĩnh vực như triết học, xã hội học, luật học, tâm lý học… quan tâm nghiên cứu. Trong đó, có thể kể tên một số công trình nghiên cứu tiêu biểu liên quan đến nội dung đề tài luận văn, cụ thể như sau: Nguyễn Đình Lộc (1995), Ý thức pháp luật và giáo dục pháp luật ở Việt Nam, Luận án tiến sĩ luật học, Hà Nội [24]. Trong đó từ góc độ luật học, tác giả luận án đã nêu và phân tích một số khái niệm cơ bản về ý thức pháp luật, về cơ chế hình thành và tác động đến việc hình thành ý thức pháp luật. Tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa như một giải pháp cơ bản cho quá trình giáo dục ý thức pháp luật xã hội chủ nghĩa trong nhân dân. Nguyễn Thuý Vân (2001), Logic khách quan của quá trình hình thành và phát triển ý thức pháp luật ở việt Nam, Luận án tiến sĩ triết học, Khoa Triết học, Trường Đại học khoa học xã hội & nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội [36]. Tác giả đã phân tích sự tác động của tồn tại xã hội Việt Nam đến quá trình hình thành và phát triển của ý thức pháp luật Việt Nam, qua đó cho ta hiểu rõ hơn nguyên tắc muốn nhận thức đúng về ý thức pháp luật bắt đầu từ điều kiện kinh tế - xã hội và muốn thay đổi ý thức pháp luật suy đến cùng cũng phải tác động đến những điều kiện, hoàn cảnh về kinh tế - xã hội. Công tác giáo dục ý thức pháp luật phải gắn liền với quá trình phát triển kinh tế - xã hội và pháp luật phải phản ánh đúng nhu cầu xã hội mới dễ đi vào lòng dân. Ngọ Văn Nhân (2010), Về cấu trúc, vai trò và chức năng của văn hoá pháp luật, Tạp chí Triết học, số 7/2010 [27]. Trong bài tác giả phân tích rõ vai trò của môi trường pháp luật lành mạnh có tác dụng tích cực đến việc hình thành và phát triển ý thức, hành vi và quan hệ pháp luật. Hơn nữa, trong bài “Giáo dục pháp luật hay giáo dục ý thức pháp luật” đăng trên Tạp chí Nhà 3 nước và pháp luật, số 12, 2012 [28], tác giả Ngọ Văn Nhân đã phân tích, làm rõ sự khác nhau và mối quan hệ giữa hai khái niệm “Giáo dục pháp luật” và “Giáo dục ý thức pháp luật”. Nguyễn Quốc Sửu (2011), Giáo dục pháp luật cho đội ngũ cán bộ công chức hành chính trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội [35]. Tác giả trình bày một cách có hệ thống và phân tích týõng ðối toàn diện về các khái niệm, mục tiêu, phýõng hýớng, phýõng pháp giáo dục pháp luật cho cán bộ công chức hành chính trong ðiều kiện xây dựng Nhà nýớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Nguyễn Như Phát (1993), Chính sách pháp luật và ý thức pháp luật Việt Nam, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, số 4/1993 [30]. Trong bài viết tác giả cho rằng ý thức pháp luật phải xuất phát từ nhu cầu đời sống xã hội, từ đời sống pháp luật; đồng thời tác giả phân tích rõ nguyên nhân thực trạng bất cập, yếu kém của hệ thống pháp luật Việt Nam. Để nâng cao ý thức pháp luật cho người dân Việt Nam, tác giả đã nêu ra một hệ thống các giải pháp tuyên truyền, phổ biến giáo dục pháp luật. Lê Xuân Huy (2010), Ý thức pháp luật và việc thực hiện dân chủ ở nông thôn Việt Nam hiện nay, Luận án tiến sĩ triết học [23]. Luận án không chỉ phân tích rõ các khái niệm ý thức pháp luật, thực hiện dân chủ, mối quan hệ giữa ý thức pháp luật và vấn đề thực hiện dân chủ mà còn đưa ra hệ thống các giải pháp nâng cao ý thức pháp luật nhằm thực hiện dân chủ ở nông thôn Việt Nam hiện nay. Đặng Trần Thanh Ngọc (2010), Tình hình và giải pháp ngăn ngừa tình trạng vi phạm pháp luật của học sinh, sinh viên, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, số 2/2010 [26]. Tác giả nêu thực trạng vi phạm pháp luật và phân tích rõ nguyên nhân của thực trạng đó trong tầng lớp học sinh, sinh viên. Theo tác 4 giả, do lứa tuổi mới lớn, nhân cách đang trong quá trình hình thành, chưa hoàn chỉnh, chưa ổn định, lại bị tác động của môi trường xã hội đầy dẫy các văn hoá phẩm độc hại như phim ảnh bạo lực, dễ có hành vi bột phát bắt chước…dẫn đến việc vi phạm pháp luật. Vì vậy, ngoài việc xây dựng môi trường gia đình, nhà trường, xã hội lành mạnh, bên cạnh công tác giáo dục đạo đức, pháp luật, đồng thời cũng cần phải có các chế tài sử lý vi phạm pháp luật một cách nghiêm minh. Ban Tuyên giáo, Trung ương Đoàn Thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh (2012), Đoàn Thanh niên trong công tác phổ biến, giáo dục pháp luật, Nxb. Thanh niên, Hà Nội [04]. Trong cuốn sách đó, đề cập đến các văn bản của các bộ, ban, ngành, đoàn thể là cẩm nang để tuyên truyền, phổ biến cho cán bộ, đoàn viên thanh niên, học sinh, sinh viên; đồng thời nó còn đề cập đến các mô hình kiểu mẫu, các cơ sở điển hình trong việc phổ biến, tuyên truyên, giáo dục pháp luật và vận động thanh niên gương mẫu chấp hành pháp luật. Nguyễn Đình Đăng Lục (2013), Vai trò của pháp luật trong quá trình hình thành nhân cách, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội [25]. Trên cơ sở phân tích đặc điểm tâm lý ở tuổi vị thành niên và mối quan hệ của tâm lý lứa tuổi đó với ý thức pháp luật, tác giả đã rút ra những vấn đề có tính nguyên tắc trong việc giáo dục ý thức pháp luật cho lứa tuổi vị thành niên. Theo tác giả, trong thời gian qua do công tác giáo dục ý thức pháp luật chưa quan tâm đúng mức nên dẫn đến tình trạng phạm pháp trong giới trẻ gia tăng. Vì vậy, trong sự hình thành và phát triển nhân cách của thanh niên, sinh viên hiện nay, phải có sự kết hợp các nội dung giáo dục chuyên môn, đạo đức lối sống với giáo dục ý thức pháp luật. Đỗ Thành Đô (2016), Giáo dục ý thức pháp luật cho sinh viên các trường đại học ở các tỉnh Trung Trung Bộ trong giai đoạn hiện nay, Luận án tiến sĩ triết học, Viện hàn lâm khoa học xã hội, Hà Nội [16]. Trong luận án tác 5 giả làm rõ khái niệm ý thức pháp luật và mối quan hệ giữa ý thức pháp luật với các hình thái ý thức xã hội khác, đồng thời làm rõ việc giáo dục ý thức pháp luật và tầm quan trọng của nó đối với sinh viên. Bên cạnh đó tác giả chỉ ra thực trạng, những vấn đề đặt ra, phương hướng, giải pháp nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác giáo dục ý thức pháp luật cho sinh viên các tỉnh miền Trung Trung Bộ. Nhìn chung, các công trình nói trên đã đề cập đến những khía cạnh, những vấn đề nhất định liên quan đến giáo dục ý thức pháp luật cho thanh niên. Luận văn này sẽ tập trung nghiên cứu đến việc giáo dục ý thức pháp luật và đề ra một số giải pháp xây dựng, giáo dục ý thức pháp luật cho đối tượng là thanh niên trên địa bàn huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh hiện nay. Trong quá trình nghiên cứu, luận văn kế thừa có chọn lọc kết quả nghiên cứu của các công trình, tài liệu khoa học nói trên và các tài liệu khác có liên quan. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn - Mục đích nghiên cứu của luận văn Làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng của ý thức pháp luật, giáo dục ý thức pháp luật của thanh niên huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh hiện nay. Thông qua đó, đề ra phương hướng và giải pháp giáo dục nhằm nâng cao ý thức pháp luật để họ có những thay đổi tích cực hơn, xây dựng xã hội tốt đẹp hơn. - Nhiệm vụ của luận văn Để thực hiện mục đích đặt ra trên đây, luận văn phải thực hiện các nhiệm vụ: Một là, dựa trên quan điểm triết học Mác – Lênin về ý thức xã hội để phân tích, luận giải các khái niệm về ý thức pháp luật, giáo dục ý thức pháp luật và giáo dục ý thức pháp luật cho thanh niên; những yếu tố tác động đến ý thức pháp luật và việc giáo dục ý thức pháp luật. 6 Hai là, làm rõ thực trạng ý thức pháp luật và việc giáo dục ý thức pháp luật của thanh niên trên địa bàn huyện Bình Chánh thành phố Hồ Chí Minh. Ba là, đề xuất một số phương hướng, giải pháp giáo dục nhằm khắc phục những hạn chế, tồn tại và không ngừng nâng cao ý thức pháp luật cho thanh niên huyện Bình Chánh thành phố Hồ Chí Minh trong giai đoạn hiện nay. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tƣợng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu ý thức pháp luật và giáo dục ý thức pháp luật của thanh niên huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh trong giai đoạn hiện nay. - Phạm vi nghiên cứu Luận văn khảo sát nghiên cứu ý thức pháp luật và giáo dục ý thức pháp luật của thanh niên huyện Bình Chánh thành phố Hồ Chí Minh từ năm 2010 trở lại đây. 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu của luận văn - Cơ sở lý luận của luận văn Luận văn dựa trên lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng cộng sản Việt Nam về ý thức pháp luật, về giáo dục và giáo dục ý thức pháp luật. - Phƣơng pháp nghiên cứu của luận văn Luận văn sử dụng các phương pháp của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, phương pháp xã hội học để thu thập - xử lý thông tin, đồng thời với kết hợp các phương pháp khác như phân tích – tổng hợp, diễn dịch – quy nạp, trừu tượng hoá, khái quát hoá. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Ý nghĩa lý luận Luận văn góp phần làm sâu sắc và phong phú lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng cộng sản Việt 7 Nam về vấn đề giáo dục, giáo dục thanh niên; về ý thức xã hội, ý thức pháp luật và giáo dục ý thức pháp luật, giáo dục ý thức pháp luật cho thanh niên. - Ý nghĩa thực tiễn của luận văn Phương hướng và giải pháp do luận văn đề xuất có thể áp dụng vào thực tiễn ở địa phương là huyện Bình Chánh thành phố Hồ Chí Minh, góp phần khắc phục những hạn chế tồn tại hiện nay, đồng thời xây dựng, nâng cao ý thức pháp luật trong nhân dân nói chung và lực lượng thanh niên nói riêng. Từ đó có thể nhân rộng, triển khai áp dụng sâu rộng đến các địa phương khác. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương 6 tiết. Chương 1: Lý luận về ý thức pháp luật và giáo dục ý thức pháp luật. Chương 2: Thực trạng về ý thức pháp luật, giáo dục ý thức pháp luật cho thanh niên huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh và những vấn đề đặt ra. Chương 3: Phương hướng và giải pháp giáo dục nhằm nâng cao ý thức pháp luật cho thanh niên huyện Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh. 8 Chƣơng 1 LÝ LUẬN VỀ Ý THỨC PHÁP LUẬT VÀ GIÁO DỤC Ý THỨC PHÁP LUẬT 1.1. Một số vấn đề lý luận về ý thức pháp luật 1.1.1. Khái niệm về ý thức pháp luật Ý thức pháp luật phản ánh sâu sắc đời sống pháp luật, trước hết là phản ánh quá trình nhận thức và ý thức chấp hành pháp luật của các chủ thể và việc điều chỉnh hành vi của con người nhằm duy trì trật tự, kỷ cương pháp luật. Nó là một trong những nhân tố tinh thần có ý nghĩa quan trọng trong việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân ở Việt Nam hiện nay. Ý thức pháp luật là nhân tố không thể thiếu trong đời sống pháp luật của xã hội ở tất cả các giai đoạn phát triển của nó, nhất là từ khi xuất hiện nhà nước pháp quyền. Ý thức pháp luật có vai trò quan trọng trong quá trình xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật; đồng thời quyết định hiệu quả của việc thực hiện pháp luật, góp phần đưa pháp luật vào cuộc sống. Hiện nay, nước ta đang trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, để pháp luật ngày càng trở thành phương tiện mà thông qua đó Ðảng lãnh đạo xã hội, trở thành cơ sở pháp lý để bộ máy nhà nước tổ chức và hoạt động quản lý có hiệu quả các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội, thì chúng ta cần phát huy vai trò ý thức pháp luật của con người trong xã hội. Việc đánh giá vai trò của ý thức pháp luật đối với đời sống xã hội nói chung, đối với các quá trình kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội nói riêng là hết sức cần thiết nhằm định hướng cho việc đưa ra những giải pháp nâng cao ý thức pháp luật của các nhóm đối tượng xã hội. Ý thức pháp luật là dạng ý thức xã hội – sản phẩm của sự tiến hóa mà con người có được thông qua quá trình lao động, sáng tạo và hình thành ngôn 9 ngữ. Ý thức pháp luật xuất hiện muộn hơn với các dạng ý thức xã hội khác, đó là khi xuất hiện giai cấp và nhà nước. Nó là nhân tố quyết định trong đời sống pháp lý. Trên thực tế có nhiều quan niệm khác nhau về ý thức pháp luật, đó là khi nó được nghiên cứu dưới những góc độ, những cách tiếp cận khác nhau của những ngành khoa học khác nhau, như triết học, luật học hay xã hội học pháp luật. Từ góc độ triết học, ý thức pháp luật thường được tiếp cận với tư cách: Thứ nhất, ý thức pháp luật là một trong những hình thái ý thức xã hội (ý thức chính trị, ý thức pháp luật, ý thức đạo đức, ý thức thẩm mỹ, ý thức tôn giáo, ý thức khoa học). Ý thức pháp luật là một bộ phận của ý thức xã hội ra đời từ thực tiễn đời sống xã hội và phản ánh tồn tại xã hội trong những giai đoạn lịch sử nhất định. Ý thức pháp luật xuất hiện cùng với sự ra đời của nhà nước, phản ánh trực tiếp các quan hệ kinh tế - xã hội mà trước hết là những quan hệ sản xuất và được thể hiện trong các bộ luật, đạo luật do nhà nước ban hành. Ý thức pháp luật xuất hiện cùng với sự xuất hiện của pháp luật. Nó là sản phẩm của quá trình phát triển xã hội, chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi các hệ tư tưởng, quan điểm, quan niệm trong xã hội. Thứ hai, ý thức pháp luật là toàn bộ những học thuyết, tư tưởng, quan điểm, quan niệm của một giai cấp về bản chất và vai trò của pháp luật; mang lại cái nhìn sâu sắc và khái quát về bản chất và vai trò của pháp luật trong ý thức xã hội nói chung. Đây là cơ sở lý luận để tiếp cận nghiên cứu ý thức pháp luật dưới góc nhìn của các khoa học cụ thể. Thứ ba, ý thức pháp luật là thái độ đối với pháp luật, về tính hợp pháp hay không hợp pháp của hành vi con người trong xã hội. Đó là, ý thức tôn trọng hay coi thường pháp luật, đó là thái độ đối với hành vi phạm pháp luật và phạm tội. Quan niệm này thiên về việc xác định chủ thể của ý thức 10 pháp luật, chỉ ra những biểu hiện cụ thể của ý thức pháp luật: trình độ hiểu biết pháp luật, thái độ đối với pháp luật, thái độ đối với hành vi phạm pháp, phạm tội. Dù có nhiều quan niệm khác nhau nhưng chung quy lại “Ý thức pháp luật – một hình thái ý thức xã hội, gồm những quan điểm, khái niệm, học thuyết pháp lý, tình cảm của con người (cá nhân, giai cấp, tầng lớp) thể hiện thái độ, sự đánh giá của họ đối với pháp luật hiện hành, trật tự pháp luật, pháp chế, về tính công bằng, hay không công bằng đúng đắn hay không đúng đắn của pháp luật hiện hành, pháp luật đã qua và pháp luật trong tương lai, về hành vi hợp pháp, hành vi vi phạm pháp luật của cá nhân, các cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội, tổ chức kinh tế...” [19, tr.371]. Như vậy, có thể hiểu ý thức pháp luật được xem là điều kiện quan trọng, là tiền đề tư tưởng trực tiếp cho việc xây dựng, phát triển và hoàn thiện hệ thống pháp luật; là cơ sở hình thành văn hoá pháp lý của các chủ thể pháp luật, tạo cho chủ thể có khả năng và kỹ năng sử dụng có hiệu quả cơ chế điều chỉnh pháp luật để bảo vệ lợi ích cho bản thân mình, cho nhà nước và cho xã hội, xử sự đúng đắn, phù hợp trong các mối quan hệ xã hội. Các tư tưởng, quan điểm, học thuyết và tình cảm pháp luật là hình thức thể hiện đặc thù của ý thức pháp luật, chúng có vai trò đặc biệt trong hoạt động sáng tạo pháp luật, áp dụng pháp luật và củng cố pháp chế, trật tự pháp luật. Là một bộ phận, một hình thái ý thức xã hội, ý thức pháp luật có quan hệ mật thiết và tác động qua lại với các hình thái ý thức khác – ý thức chính trị, ý thức đạo đức... Trong cơ cấu hình thái ý thức xã hội, ý thức pháp luật như một bộ phận trung tâm, nó như là cầu nối giữa các bộ phận ý thức xã hội còn lại với đời sống pháp luật, thông qua ý thức pháp luật mà các yếu tố khác của đời sống xã hội tác động ảnh hưởng đối với pháp luật. Ý thức pháp luật là một yếu tố 11 rất quan trọng, nếu không có ý thức pháp luật thì sẽ không có hành động tự giác tuân theo pháp luật. “Ý thức pháp luật là một hình thái ý thức xã hội, nó phản ánh tồn tại xã hội, chịu sự quy định của tồn tại xã hội, nhưng nó vẫn có tính độc lập tương đối” [19, tr.99]. Điều này được thể hiện thông qua mối quan hệ biện chứng giữa ý thức pháp luật và tồn tại xã hội. Thứ nhất, sự lệ thuộc của ý thức pháp luật vào tồn tại pháp luật thể hiện ở chỗ nó phản ánh tồn tai xã hội của một thời đại nào đó. Các quan hệ kinh tế xã hội quyết định nội dung, hình thức, cơ cấu pháp luật thông qua ý thức pháp luật, thông qua tri thức, nhận thức của con người đối với pháp luật. Có nghĩa là các quan hệ của tồn tại xã hội quyết định ý thức pháp luật. Thứ hai, tính độc lập tương đối của ý thức pháp luật với tồn tại xã hội thể hiện ở những điểm sau: Một, ý thức pháp luật thường lạc hậu so với tồn tại xã hội. Các quan hệ kinh tế luôn vận động, phát triển năng động một cách khách quan, còn ý thức của con người mang tính ý chí, tính bảo thủ, trì trệ. Tồn tại xã hội cũ có thể đã mất đi nhưng ý thức pháp luật do nó sinh ra vẫn còn tồn tại dai dẳng trong một thời gian dài, nhất là trong lĩnh vực tâm lý pháp luật. Đây là do xuất phát từ thói quen của con người kéo dài trong một thời gian dài, dẫn đến chưa thay đổi kịp cùng với tồn tại xã hội. Hai, ý thức pháp luật trong những điều kiện nhất định (hệ tư tưởng pháp luật, đặc biệt là những quan điểm, tư tưởng pháp luật khoa học) có tính vượt trước so với sự phát triển của tồn tại xã hội. Ba, sự tác động của ý thức pháp luật đối với tồn tại xã hội theo hai xu hướng đối lập. Ý thức pháp luật tiến bộ, phù hợp với quy luật phát triển khách quan của tồn tại xã hội, sẽ thúc đẩy sự phát triển của tồn tại xã hội, ngược lại, nếu là ý thức lạc hậu, sẽ kìm hãm sự phát triển của tồn tại xã hội. 12 Ý thức pháp luật mang tính giai cấp sâu sắc. Ý thức pháp luật của các giai cấp, tập đoàn, tầng lớp người tùy thuộc vào vị trí chính trị, kinh tế của họ trong xã hội. Trong xã hội có giai cấp chỉ tồn tại một hệ thống pháp luật phản ánh ý chí của giai cấp thống trị xã hội. Nhưng trong xã hội tồn tại nhiều hệ ý thức pháp luật như: hệ ý thức pháp luật của giai cấp thống trị, hệ ý thức của giai cấp bị trị, của các tầng lớp khác trong xã hội. Về nguyên tắc, chỉ ý thức pháp luật của giai cấp thống trị mới được phản ánh vào trong pháp luật. Ý thức pháp luật của các giai cấp bị trị mâu thuẫn với ý thức pháp luật của giai cấp thống trị trong xã hội. Trong xã hội có đối kháng giai cấp, do xu hướng phát triển tiến bộ của xã hộ, trong những hoàn cảnh lịch sử cụ thể, ý thức pháp luật của giai cấp thống trị tuy không thay đổi về bản chất giai cấp, nhưng để bảo vệ lợi ích lâu dài của mình, giai cấp thống trị vẫn có những nhượng bộ nào đó khi ban hành pháp luật. Trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta vẫn tồn tại những hệ ý thức pháp luật khác nhau của giai cấp, tầng lớp khác nhau. Giữa giai cấp công nhân, nông dân, tầng lớp trí thức và các tầng lớp lao động xã hội khác có lợi ích cơ bản thống nhất với nau, do đó hệ ý thức pháp luật của họ về căn bản là thống nhất. Khoa học luật quan niệm ý thức pháp luật có ba chức năng cơ bản gồm chức năng nhận thức, chức năng mô hình hóa pháp lý và chức năng điều chỉnh hành vi của con người. Điều đó được thể hiện ở những điểm sau: Thứ nhất, để hình thành các tư tưởng, quan điểm, quan niệm về pháp luật, niềm tin vào pháp luật, cần phải phân tích hiện thực khách quan và nhận thức được hiện thực đó. Từ quá trình nhận thức các quá trình kinh tế - xã hội, các giá trị đạo đức đi đến thể chế hóa hoặc sẽ được thể chế hóa thành pháp luật. Ngoài ra thông qua nội dung của pháp luật có thể nhận thức được các giá trị xã hội đã và sẽ được phản ảnh vào pháp luật. 13 Thứ hai, nhờ có ý thức pháp luật mà đánh giá được các mô hình nào cần thiết và tất yếu để định hướng hành vi, cách xử sự, các quan hệ xã hội phát triển có kết quả. Đó chính là chức năng mô hình hóa pháp lý của ý thức pháp luật. Thứ ba, ý thức pháp luật định hướng cho hành vi của con người phù hợp hay không phù hợp với yêu cầu của pháp luật hiện hành, hoặc làm cho hành vi của con người trở nên không phù hợp với các yêu cầu đó. Như vậy, ý thức pháp luật quyết định hành vi hợp pháp hay hành vi vi phạm pháp luật. Đó chính là chức năng điều chỉnh hành vi của con người. Ý thức pháp luật là nhân tố quan trọng của hoạt động sáng tạo pháp luật, hoàn thiện, thực hiện pháp luật của hoạt động bảo vệ pháp luật, ngăn chặn vi phạm pháp luật và củng cố pháp chế. Ý thức pháp luật tác động tới pháp luật, pháp luật tùy thuộc vào ý thức pháp luật của chủ thể mang ý thức. Muốn có được pháp luật tốt phù hợp với cuộc sống thì chủ thể sáng tạo pháp luật phải có ý thức pháp luật cao. Ý thức pháp luật tác động tới hoạt động sáng tạo pháp luật thông qua hoạt động của quần chúng nhân dân lao động trong việc thảo luận các dự thảo luật quan trọng, cũng như dự tảo quyết định có ý nghĩa toàn quốc. Pháp luật như là sản phẩm trực tiếp của hoạt động sáng tạo pháp luật, do đó nó phản ánh ý thức pháp luật của cơ quan làm luật, của nhân dân và được hình thành trên cơ sở ý thức pháp luật. Ý thức pháp luật là tiền đề của pháp luật, nó là nguồn gốc tư tưởng, trực tiếp của pháp luật, vì trước khi ban hành một văn bản pháp luật thì cần phải có nhận thức, suy nghĩ trước về nội dung của văn bản đó, có nghĩa phải xác định trước những quan hệ xã hội nào cần được điều chỉnh và điều chỉnh như thế nào. Mặt khác, ý thức pháp luật đảm bảo cho pháp luật được thực hiện trong thực tế, khi các công dân, cán bộ, công chức có nhận thức đầy đủ 14 về quy phạm pháp luật, thì sẽ tôn trọng hơn và sử dụng một cách có hiệu quả. Ngoài ra, ý thức pháp luật tác động tới mọi hình thức thực hiện pháp luật. Vì vậy, đẩy mạnh công tác tuyên truyền giáo dục pháp luật, giải thích pháp luật nhằm nâng cao ý thức pháp luật có tác dụng loại trừ dần những vi phạm pháp luật là một vấn đề cần phải thực hiện thường xuyên và lâu dài. Ý thức pháp luật giúp con người có khả năng nhận thức, đánh giá về đời sống pháp luật với các vấn đề, như thực trạng của đời sống pháp luật hiện hành; các tài liệu, ấn phẩm thông tin pháp lý; tình trạng pháp chế; công tác tổ chức, áp dụng và thi hành luật pháp của các cơ quan nhà nước; hoạt động thực hiện pháp luật của các tổ chức xã hội, thái độ và hành vi của các tầng lớp nhân dân với pháp luật; tính hợp pháp hay không hợp pháp trong hành vi của bản thân, của người khác; sự công bằng hay chưa trong việc áp dụng pháp luật đối với hoạt động của các cơ quan, tổ chức xã hội. Ý thức pháp luật quyết định hiệu quả của việc thực hiện pháp luật, đưa pháp luật vào cuộc sống. Ý thức pháp luật cao là cơ sở cho những ứng xử có văn hóa của con người khi con người có ý thức tôn trọng nhau thông qua việc nghiêm chỉnh chấp hành, tuân thủ pháp luật. Ý thức pháp luật luôn chứa đựng sự đánh giá hiện thực khách quan, đánh giá hành vi xử sự, ý thức thức pháp luật dự báo xu hướng phát triển của các quan hệ xã hội, các hiện tượng pháp lý và kết quả tác động của các quy phạm pháp luật. 1.1.2. Những thành tố của ý thức pháp luật Ý thức pháp luật là một hiện tượng chính trị - pháp lý phức tạp vậy nên có nhiều cách phân chia bộ phận cấu thành của ý thức pháp luật. Trong đó có 2 loại phân chia cơ bản. Loại thứ nhất cho rằng ý thức pháp luật gồm hai bộ phận cấu thành là hệ tư tưởng pháp luật và tâm lý pháp luật. Loại thứ hai coi ý thức pháp luật gồm ba bộ phận là hệ tư tưởng pháp luật, tâm lý pháp luật và 15 yếu tố hành vi. Về cơ bản theo loại thứ nhất tương đối đúng đắn hơn vì xuất phát từ quan điểm triết học thì ý thức bao giờ cũng là cái đối lập với tồn tại, ý thức phản ánh tồn tại và ý thức của con người được biểu hiện thông qua hành vi cụ thể của con người, không thể đồng nhất hình thức thể hiện hay kết quả của ý thức với nội dung của ý thức, chỉ có thể đánh giá được ý thức của con người thông qua những hành vi của họ. Thứ nhất, về hệ tư tưởng pháp luật. “Hệ tư tưởng pháp luật là những tư tưởng, quan điểm, các khái niệm, ý niệm và học thuyết về pháp luật có tính chất lý luận và khoa học về pháp luật, phản ánh ý chí, quyền lợi và nguyện vọng của con người, giai cấp (trong chủ nghĩa xã hội nó phản ánh ý chí, quyền lợi và nguyện vọng của giai cấp công nhân và nhân dân lao động) trong lĩnh vực pháp lý, phản ánh về pháp luật và các hiện tượng pháp luật một cách sâu sắc, tự giác dưới dạng các khái niệm, các phạm trù khoa học. Đó chính là sự hiểu biết về pháp luật, trình độ pháp luật” [19, tr.375-376]. Hoạt động thực tiễn của các cơ quan Nhà nước trong lĩnh vực pháp luật, bảo vệ pháp luật có ý nghĩa quan trọng tạo ra những khả năng, điều kiện cần thiết cho sự hình thành ý thức pháp luật. Hệ tư tưởng pháp luật phản ánh trình độ nhận thức cao, có tính hệ thống về các vấn đề mang tính bản chất của pháp luật và các hiện tượng pháp luật trên lập trường của một giai cấp nhất định. Nó là cơ sở để sáng tạo các giá trị pháp luật, phổ biến các tư tưởng, quan điểm pháp luật tiến bộ, nhân văn trong xã hội. Thứ hai, về tâm lý pháp luật. Tâm lý pháp luật là một trong hai yếu tố cấu thành nên ý thức pháp luật của mỗi người. Tâm lý pháp luật là sự phản ánh những tâm trạng, cảm xúc, thái độ, tình cảm của con người với pháp luật và quá trình điều chỉnh pháp luật, tinh thần và hành vi thực hiện pháp luật một cách tự phát. Yếu tố tâm lý pháp luật bao gồm những rung cảm pháp luật, tình 16