Tài liệu ảnh hưởng đạo đức nho giáo đến giáo dục đạo đức trong gia đình ở việt nam hiện nay

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH THÁI DOÃN VIỆT ¶NH H¦ëNG §¹O §øC NHO GI¸O §ÕN GI¸O DôC §¹O §øC TRONG GIA §×NH ë VIÖT NAM HIÖN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2017 HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH THÁI DOÃN VIỆT ¶NH H¦ëNG §¹O §øC NHO GI¸O §ÕN GI¸O DôC §¹O §øC TRONG GIA §×NH ë VIÖT NAM HIÖN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ Mã số: 62 22 03 02 Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. TRẦN NGUYÊN VIỆT 2. PGS.TS. LÊ VĂN LỢI HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo quy định. Tác giả luận án Thái Doãn Việt MỤC LỤC Trang 1 MỞ ĐẦU Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Những nghiên cứu liên quan đến Nho giáo và đạo đức Nho giáo 1.2. Những nghiên cứu liên quan đến gia đình và đạo đức gia đình 1.3. Những nghiên cứu về mối quan hệ giữa đạo đức Nho giáo với giáo dục đạo đức trong gia đình ở Việt Nam 1.4. Khái lược những kết quả đạt được từ các công trình khảo cứu ở trên và những vấn đề luận án cần tiếp tục giải quyết 5 5 14 18 22 Chương 2: QUAN NIỆM CỦA NHO GIÁO VỀ ĐẠO ĐỨC VÀ VAI TRÒ CỦA NÓ ĐỐI VỚI LĨNH VỰC GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC GIA ĐÌNH VIỆT NAM TRONG LỊCH SỬ 2.1. Quan niệm của Nho giáo về đạo đức và đạo đức trong gia đình 2.2. Đạo đức Nho giáo với tư cách nhân tố chủ đạo của giáo dục đạo đức gia đình Việt Nam trong lịch sử 26 26 54 Chương 3: ẢNH HƯỞNG ĐẠO ĐỨC NHO GIÁO ĐẾN GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC TRONG GIA ĐÌNH Ở VIỆT NAM HIỆN NAY - THỰC TRẠNG VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 3.1. Những nhân tố tác động đến ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo trong giáo dục đạo đức trong gia đình ở Việt Nam hiện nay và phương thức ảnh hưởng của nó 3.2. Thực trạng ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đến giáo dục đạo đức trong gia đình ở Việt Nam hiện nay 3.3. Một số vấn đề đặt ra từ ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đến giáo dục đạo đức trong gia đình ở Việt Nam hiện nay 72 72 86 98 Chương 4: PHƯƠNG HƯỚNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU NHẰM PHÁT HUY ẢNH HƯỞNG TÍCH CỰC, HẠN CHẾ ẢNH HƯỞNG TIÊU CỰC CỦA ĐẠO ĐỨC NHO GIÁO TRONG GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC GIA ĐÌNH Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 4.1. Phương hướng chủ yếu nhằm phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của đạo đức Nho giáo đối với việc giáo dục đạo đức trong gia đình ở Việt Nam hiện nay 4.2. Một số giải pháp chủ yếu nhằm phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của đạo đức Nho giáo đối với việc giáo dục đạo đức trong gia đình ở Việt Nam hiện nay KẾT LUẬN DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ Đà CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI CỦA LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 105 105 118 148 151 152 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Xét về mặt ý thức hệ, Việt Nam từng chịu ảnh hưởng sâu đậm của tư tưởng phong kiến Trung Quốc mà nền tảng của nó là Nho giáo. Bên cạnh mặt tiêu cực đã và đang ảnh hưởng không tốt đến đời sống xã hội, Nho giáo vẫn phát huy được những mặt tích cực nhất định của nó. Ở nhiều nước phương Đông như: Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore... Nho giáo vẫn có vị trí nhất định trong đời sống xã hội. Ông Lý Quang Diệu, nguyên Thủ tướng Singapore tại Hội nghị nghiên cứu về Khổng Tử và Đại hội thành lập Hội liên hiệp Nho học quốc tế nhân dịp kỷ niệm 2545 năm ngày sinh của Khổng Tử, đã phát biểu như sau: 76% nhân khẩu của Singapore là người Hoa. Văn hoá dân tộc Hoa chú trọng ngũ luân, cũng tức là: cha con thì có tình thân, vua quan thì có nghĩa, chồng vợ thì có khác biệt, trưởng ấu thì có thứ tự, bạn bè thì có điều tín. Họ xem lợi ích xã hội cao hơn lợi ích cá nhân, do đó không tiếp thu chủ nghĩa cá nhân vô hạn độ của người Mỹ... Từ kinh nghiệm quản lý đất nước của Singapore, đặc biệt trong những ngày gian khổ từ năm 1959- 1969, khiến tôi tin tưởng sâu sắc rằng, nếu không phải là đại bộ phận nhân dân Singapore được hun đúc qua giá trị quan của Nho học, thì chúng tôi không có cách gì khắc phục những khó khăn, trở ngại đã vấp phải [37, tr.281]. Trải qua nhiều bước thăng trầm, song ảnh hưởng cũng như giá trị và sức sống của tư tưởng Nho giáo nói chung, đạo đức Nho giáo nói riêng là điều chúng ta không thể phủ nhận. Tuy ở mức độ khác nhau, nhưng với hơn 2500 năm tồn tại và phát triển, tư tưởng Nho giáo trong đó có học thuyết đạo đức của nó đã thấm sâu trong đời sống tinh thần của nhiều người Việt Nam, thậm chí nó đã trở thành một phần máu thịt của họ. 2 Đạo đức Nho giáo không chỉ ảnh hưởng đến cá nhân con người mà còn ảnh hưởng đến các thiết chế xã hội Việt Nam, trong đó có gia đình - với tư cách là tế bào của xã hội. Với truyền thống nhân ái, thủy chung, trọng nghĩa tình, đạo lý, chúng ta luôn luôn đề cao giáo dục đạo đức trong gia đình và vai trò của gia đình trong việc hình thành và phát triển nhân cách con người. Một trong những định hướng lớn về phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội được Đại hội XII của Đảng đề ra là "Thực hiện chiến lược phát triển gia đình Việt Nam. Phát huy giá trị truyền thống tốt đẹp, xây dựng gia đình ấm no, tiến bộ, hạnh phúc và văn minh" [48, tr.128]. Hiện nay nhiều gia đình Việt Nam vẫn giữ gìn và phát huy được những giá trị tốt đẹp của đạo đức gia đình truyền thống, trở thành giá đỡ, thành chỗ dựa tinh thần không thể thiếu trong suốt hành trình của mỗi con người. Một thực tế không thể phủ nhận là trong những giá trị đó có sự đóng góp nhất định của đạo đức Nho giáo. Tuy nhiên, dù được lựa chọn, sàng lọc qua quá trình tiếp biến văn hóa ở nước ta gần hai ngàn năm, cho đến tận ngày ngay, đạo đức Nho giáo cũng có những mặt hạn chế nhất định và ảnh hưởng không tốt đối với sự hình thành các giá trị đạo đức mới của gia đình Việt Nam, làm cho công cuộc đổi mới toàn diện đất nước bị cản trở. Chính vì vậy, việc kế thừa những giá trị tích cực, khắc phục, hạn chế mặt tiêu cực của đạo đức Nho giáo trên lập trường đạo đức cách mạng của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh; kết hợp với thực tiễn của cách mạng nước ta để xây dựng đạo đức gia đình ở Việt Nam nói riêng, gia đình văn hóa mới nói chung ở nước ta hiện nay là vấn đề mang ý nghĩa cấp thiết. Đề tài: "Ảnh hưởng Đạo đức Nho giáo đến giáo dục đạo đức trong gia đình ở Việt Nam hiện nay" do chúng tôi lựa chọn để làm đề tài luận án của mình chính là sự định hướng tới mục đích nói trên. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đến giáo dục đạo đức trong gia đình ở Việt Nam trong lịch sử và những vấn đề đặt ra từ 3 ảnh hưởng đó đến giáo dục đạo đức trong gia đình Việt Nam hiện nay, luận án đề xuất phương hướng và một số giải pháp chủ yếu nhằm góp phần phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của đạo đức Nho giáo đến giáo dục đạo đức trong gia đình, góp phần vào sự nghiệp xây dựng gia đình văn hóa mới ở nước ta hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, luận án có các nhiệm vụ nghiên cứu sau: Thứ nhất: Nghiên cứu nguồn gốc, nội dung đạo đức Nho giáo. Thứ hai: Đánh giá thực trạng ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đến giáo dục đạo đức trong gia đình ở Việt Nam hiện nay và một số vấn đề đặt ra. Thứ ba: Đề xuất phương hướng và một số giải pháp chủ yếu nhằm phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của đạo đức Nho giáo đến việc giáo dục đạo đức trong gia đình ở Việt Nam hiện nay. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đạo đức Nho giáo và ảnh hưởng đạo đức Nho giáo (cả mặt tích cực lẫn tiêu cực) đến giáo dục đạo đức trong gia đình ở Việt Nam hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu ảnh hưởng đạo đức Nho giáo đến giáo dục đạo đức trong gia đình Việt Nam hiện nay (nhưng số liệu điều tra, khảo sát chủ yếu từ khi đổi mới đất nước đến nay). 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận Luận án dựa trên cơ sở những quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, tư tưởng Hồ Chí Minh, các quan điểm, đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam về vấn đề đạo đức, giáo dục đạo đức gia đình. Đồng thời luận án có kế thừa những thành tựu đạt được của một số công trình khoa học có liên quan đến đề tài. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Luận án kết hợp sử dụng các phương pháp cụ 4 thể: phân tích tổng hợp, lôgíc - lịch sử, quy nạp và diễn dịch, khái quát hóa, đối chiếu so sánh, thống kê xã hội học... 5. Những đóng góp mới về khoa học - Từ nguồn gốc và nội dung của đạo đức Nho giáo, luận án làm rõ đạo đức Nho giáo Việt Nam và đạo đức trong gia đình theo quan niện Nho giáo Việt Nam. - Làm rõ ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đến đạo đức trong gia đình ở Việt Nam hiện nay. - Đề xuất phương hướng và một số giải pháp chủ yếu nhằm phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của đạo đức Nho giáo đối với việc giáo dục đạo đức trong gia đình ở Việt Nam hiện nay. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Luận án góp phần tìm hiểu ảnh hưởng đạo đức Nho giáo đến đạo đức trong gia đình ở Việt Nam hiện nay. Chỉ ra những khó khăn và thuận lợi trong việc phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của đạo đức Nho giáo đối với việc giáo dục đạo đức trong gia đình, xây dựng gia đình mới ở Việt Nam hiện nay. Luận án góp phần cung cấp những luận cứ khoa học cho việc hoạch định chủ trương, chính sách phát triển văn hóa con người Việt Nam, đặc biệt là việc tiếp thu các giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc góp phần xây dựng gia đình văn hóa mới. Luận án sẽ là tài liệu tham khảo cho nghiên cứu, giảng dạy và học tập môn triết học nói chung và triết học phương Đông nói riêng, cũng như các môn về khoa học xã hội. Luận án cũng là tài liệu quan trọng cho những ai quan tâm đến đạo đức, Nho giáo và giáo dục đạo đức gia đình. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung luận án gồm 4 chương, 11 tiết. 5 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN Nho giáo là học thuyết chính trị - xã hội ra đời cách đây hơn 2500 năm. Sự tồn tại, phát triển của Nho giáo và những giá trị của Nho giáo cũng như những mặt trái của Nho giáo luôn nhận được sự quan tâm của giới nghiên cứu không chỉ ở Việt Nam mà trên toàn thế giới. Cho đến nay, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về Nho giáo từ nhiều góc độ khác nhau. Chúng ta có thể khái quát lại các công trình nghiên cứu và phân chia thành các nhóm sau: 1.1. NHỮNG NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN NHO GIÁO VÀ ĐẠO ĐỨC NHO GIÁO 1.1.1. Những nghiên cứu của các tác giả nước ngoài Vấn đề đạo đức nói chung và đạo đức Nho giáo nói riêng luôn được giới nghiên cứu quan tâm và từ lâu đã thu hút sự quan tâm của nhiều học giả, với nhiều cách tiếp cận khác nhau trên thế giới. Chẳng hạn bộ sách: "20 thế kỷ Nho học nghiên cứu đại hệ 21" của Truyền Vĩnh, Hàn Chung Văn [200], là kết quả nghiên cứu từ Hội thảo khoa học quốc tế với những nội dung chính sau đây: Thứ nhất, nghiên cứu về kinh điển Nho giáo. Đây là chủ đề được hội thảo bàn luận nhiều nhất. Bởi lẽ, trước khi nghiên cứu nội dung cơ bản của Nho học cần phải nắm vững kinh điển của nó. Tuy nhiên, trong giai đoạn hiện nay, việc việc nghiên cứu Nho giáo không chỉ dừng lại ở trích dẫn kinh điển mà còn ở những nhận định khách quan, khoa học và có tính thực tiễn cao hơn. Nội dung chủ yếu của xu hướng này tập trung ở các bài viết về: Nghiên cứu kinh điển Nho gia của Trương Đào, nghiên cứu khái quát và cụ thể từng nội dung của Nho gia thời kỳ đầu và ảnh hưởng của nó đến Kinh học;… Nghiên cứu Khổng Tử của Khổng Phàm Lĩnh đã đánh giá những giá trị, ảnh hưởng của học thuyết Khổng Tử không chỉ ở xã hội Trung Quốc mà còn có một số 6 quốc gia trên thế giới; Nghiên cứu các học phái Nho gia của Lý Chiêu Cường tập trung phân tích, so sánh sự tương đồng và khác biệt giữa 8 phái của Nho giáo và ảnh hưởng của Nho giáo đến văn hoá truyền thống Trung Quốc. Thứ hai, nghiên cứu tư tưởng chính trị, kinh tế của Nho giáo Công trình "Nghiên cứu tư tưởng chính trị Nho gia" của Vương Nhật Mỹ [125] đã trình bày tư tưởng chính trị của Nho gia. Tác giả đã tổng kết và đưa ra những giá trị của Nho giáo đang được ứng dụng trong thực tiễn xã hội đương đại. Dương Âm Lâu chủ biên cuốn "Nghiên cứu tư tưởng kinh tế của Nho gia" tập trung nghiên cứu lịch sử tư tưởng kinh tế của các bậc đại Nho Trung Quốc như Khổng Tử, Mạnh Tử, Tuân Tử, Tư Mã Thiên, Đổng Trọng Thư, Khang Hữu Vi, Lương Khải Siêu... Trong công trình này các tác giả đã có những kiến giải về quản lý xã hội, quản lý giáo dục, quản lý kinh tế, quản lý nghệ thuật, triết học chính trị, hay sự thích ứng của tư tưởng quản lý Nho giáo với nền kinh tế thị trường Thứ ba, những nghiên cứu tư tưởng giáo dục, luân lý đạo đức của Nho giáo Tăng Chấn Vũ với công trình "Nghiên cứu tư tưởng luân lý của Nho gia" [202]. Đây là công trình nghiên cứu những luân lý của Nho gia một cách tổng quát. Từ luận lý tác giả đã nêu bật được những ảnh hưởng của Nho giáo đến toàn xã hội Trung Quốc và ảnh hưởng của luân lý Nho gia đến xã hội Đông Á, vai trò của luân lý Nho gia đối với sự phát triển kinh tế. Lý Đào Tường với công trình "Nghiên cứu luân lý Nho gia" [186] đã tập trung nghiên cứu tư tưởng giáo dục của các nhà Nho giáo. Công trình "Nghiên cứu sự truyền bá Nho học" của tác giả Lưu Đức Tăng [146] đã nghiên cứu các vấn đề: Sự truyền bá và phân hoá hay biến thể của Nho học; Nam học và Bắc học Nho giáo; Văn hoá khu vực và các môn phái Lý học… Thứ tư, những nghiên cứu Nho giáo trong tương quan của trục quan hệ so sánh. Đây là mảng đề tài được rất nhiều tác giả quan tâm. Tiêu biểu là công trình: "Nghiên cứu Nho học Nhật Bản, Hàn Quốc" của Lưu Hậu Cầm [24]. 7 Trong công trình này các tác giả đã nêu bật được những ảnh hưởng của Nho giáo đến Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc. Cùng thể loại công trình này, tác giả Lý Cảnh Minh, Đường Minh Quý đã đồng chủ biên hai công trình về Nho giáo là "Nghiên cứu so sánh Nho giáo và Đạo giáo" [107] và "Nghiên cứu so sánh Nho giáo và Phật giáo" [108]. Ngoài ra còn có các tác phẩm: "Nghiên cứu tư tưởng sử học của Nho gia"; "Nghiên cứu tư tưởng tôn giáo của Nho gia" trong cuốn: "Nghiên cứu tư tưởng triết học của Nho gia" của Tế Kim Giang, Lý Kiến và Trương Tụng Chi [50]... Các công trình này đã nêu được những điểm khác biệt của Nho giáo trên từng lĩnh vực đời sống xã hội so với các học thuyết ngoài nó. Thứ năm, những nghiên cứu về văn hoá trong Nho giáo Về văn hóa trong Nho giáo các tác giả tập trung khai thác ở mảng Khổng Tử và Hiến pháp, Nho giáo và Hiến pháp; Nho giáo với văn hoá truyền thống của Trung Quốc hay tính cách của Nho gia và hạn chế trong cuộc sống hiện đại. Tiêu biểu cho hướng nghiên cứu này là các công trình: "Nghiên cứu tư tưởng văn hoá của Nho gia" của Dương Xuân Mai [106]; "Nghiên cứu tư tưởng văn nghệ của Nho gia" của Triệu Lợi Dân [34]. Thứ sáu, nghiên cứu Nho giáo như là một thành tố chính trong "Giá trị châu Á" tác động tới sự thành công của các nước Đông Á trong việc tổ chức quản lý đời sống xã hội và phát triển kinh tế. Các tác giả Tan Chwee Huat, Heungsik Park, Micheal T Rehg và Donggi Lee đã luận bàn về các vấn đề như: "Nho giáo và việc xây dựng quốc gia ở Singapore", "Sự ảnh hưởng của Đạo đức Nho giáo và Chủ nghĩa tập thể tới mục đích thổi còi" hay "Nho giáo và nền tảng đạo đức của bộ máy quan liêu" của H. Frederickson và nhà nghiên cứu D. Koehn với "Chữ Tín trong Nho giáo và thực tiễn kinh doanh ở Trung Quốc"… Bên cạnh những nghiên cức trên còn có nhiều công trình nghiên cứu về ý nghĩa của Nho giáo đối với xã hội hiện đại. Tác phẩm: "Bình luận và giải thích giá trị hiện đại tư tưởng Nho gia" của tác giả Tào Cương [33] đã đề cập 8 đến phương pháp luận bình luận và giải thích giá trị hiện đại tư tưởng Nho gia ở một số phương diện như tư tưởng nhân học; luân lý lý tưởng Nho gia và kinh tế thị trường hiện đại; quan niệm đạo đức Nho gia và xây dựng đạo đức hiện đại; quyền lợi và nghĩa vụ theo quan điểm Nho giáo… Công trình nghiên cứu: "Văn hoá Nho gia và quản lý kinh tế hiện đại" của của tác giả Đường Nhậm Ngũ [130] đã đề cập đến vai trò của văn hoá Nho giáo đến tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc, Nhật Bản và một số nước Đông Nam Á; Nhân tố trong văn hoá Nho gia phù hợp với sự phát triển kinh tế; Văn hoá Nho gia thích ứng với sự phát triển của đất nước trong thời kỳ mới. Công trình nghiên cứu "Nho gia truyền thống và tư tưởng nhân quyền, dân chủ" của của các tác giả Trần Khải Trí và Trương Thọ Hoa [182]. Đây là công trình tập hợp các bài viết của các tác giả Trung Quốc về tư tưởng Nho gia với các vấn đề triết học chính trị hiện đại: nhân quyền, dân quyền, dân chủ, và so sánh với xã hội phương Tây. Ở đây các tác giả cũng lấy tư tưởng của Mạnh Tử về dân bản (dân vi bản) để phân tích, đề xuất mô hình xã hội đương đại. Tác giả Trương Hưng Phúc với công trình: "Văn hoá Nho gia và nghiên cứu quản lý hiện đại" [135] đã đề cập đến những vấn đề lợi ích, chế độ, đào tạo bồi dưỡng nhân tài, hiệu ứng tâm lý, giá trị hướng thượng... của Nho giáo từ đó đề xuất, áp dụng những giá trị của Nho gia vào quản lý xã hội hiện đại. Như vậy, có thể nói cho đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu đề cập đến hầu hết các lĩnh vực tư tưởng của Nho giáo và ảnh hưởng của nó đến đời sống con người phương Đông trong lịch sử cũng như hiện tại. Đồng thời nó phản ánh tính thời sự khoa học cấp bách mà ở mỗi nước đồng văn Trung Hoa ngày nay phải tính đến trên con đường hội nhập và phát triển của mình. Việc tìm hiểu những nội dung thiết thực liên quan đến đề tài luận án chắc chắn giúp chúng tôi ngoài việc tham khảo những đánh giá của các học giả về đạo đức gia đình, xã hội của Nho giáo, thiết nghĩ cũng cần có quan điểm riêng của mình đối với việc nghiên cứu các vấn đề đó ở Việt Nam. 9 Về vấn đề đạo đức Nho giáo đã có một số công trình nghiên cứu như: "Đạo Hiếu trong Nho gia" của tác giả Cao Vọng Chi [27] đã có những khảo cứu, so sánh khá chi tiết về nội dung của Hiếu Kinh với đạo Hiếu trong Nho gia, từ đó chỉ ra cơ sở xác lập, hoàn cảnh lịch sử và sự kế thừa tư tưởng đó trong quá trình hình thành tư tưởng đạo Hiếu của Nho giáo. Tác giả còn phân tích một cách sâu sắc những lời răn dạy của Nho giáo về đạo Hiếu đối với dân chúng với giới tri thức và đặc biệt đối với phụ nữ. Đặc biệt trong chương 8 về Đạo Hiếu trong Nho gia, tác giả đã nêu lên tầm ảnh hưởng của Nho giáo và đạo đức Nho giáo đối với các nước láng giềng như Triều Tiên, Nhật Bản và Việt Nam. Đối với Việt Nam, tác giả đã có sự hiểu biết rất sâu sắc về lịch sử và phân tích những ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với Việt Nam như: các sắc lệnh của vua ban về đạo Hiếu, về sự bắt buộc phải tuân thủ tục để tang ba năm do Khổng Tử đề xuất, v.v. Phần cuối của cuốn sách, tác giả đã có những nghiên cứu và so sánh đạo Hiếu trong Nho gia với Phật giáo, Đạo giáo và Thiên Chúa giáo. Đây là công trình giúp chúng tôi tham khảo nhiều vấn đề liên quan đến quá trình thực hiện đề tài, đặc biệt ở cách lý giải đạo Hiếu trong Nho gia. 1.1.2. Những nghiên cứu của các tác giả trong nước Vấn đề đạo đức Nho giáo được bàn rất nhiều qua các lăng kính khác nhau: Tác giả Trần Trọng Kim trong tác phẩm Nho giáo, được Nxb Thông tin, Hà Nội xuất bản năm 2003, đã trình bày và phân tích những tư tưởng cơ bản của Nho giáo trong quá trình hình thành và phát triển. Đặc biệt nêu cao những giá trị tích cực của Nho giáo trong việc đào tạo con người và ổn định trật tự xã hội. Khi nói về cuốn Luận ngữ của Khổng Tử, ông đã viết: Trong sách ấy, cùng một chữ nhân, chữ hiếu, chữ chính mà mỗi nơi nói một khác, là vì cách lập giáo của Khổng Tử cứ tùy tư cách, hoặc tùy sở đắc, sở thất của từng người mà dạy bảo, cho nên nghĩa không đồng. Tuy hình thức thì không có trật tự, phân minh, nhưng văn từ thì thật rõ, thật đúng, ý tứ rất sáng, rất gọn, mà câu nào cũng hàm súc ung dung, đích đáng là lời dạy của thánh nhân [84, tr.171]. 10 Tác phẩm "Không học đăng" của Phan Bội Châu [25] đã trình bày về sự hình thành và phát triển Nho giáo từ Khổng Tử đến Khổng học thời Minh Thanh, tác phẩm đề cập sâu rộng một số phạm trù trong học thuyết của Khổng Tử như Nhân, Trí, Dũng... và bàn về Khổng học thời Lưỡng Hán Lục triều, thời Tống và Minh Thanh. Các tác giả của Nho giáo và Khổng học đăng đều có điểm chung là: thông qua cách trình bày một số phạm trù, nguyên lý cơ bản của Nho giáo. Trong tiến trình lịch sử của nó, nhìn nhận Nho giáo từ góc độ giá trị, cho rằng Nho giáo không chỉ là một học thuyết triết học, mà còn là học thuyết chính trị xã hội, đạo đức, ở đó dường như thâu thái đầy đủ những nội dung triết học của toàn thế giới. Trong điều kiện thực dân Pháp bãi bỏ nền cổ học trên toàn cõi An Nam (1919), sự bành trướng của văn hóa phương Tây vào Việt Nam đương thời đã làm xuất hiện các quan điểm coi thường giá trị của các học thuyết truyền thống, trong đó có Nho giáo. Hai ông đã trình bày khá hệ thống nội dung tư tưởng của học thuyết này nhằm chứng minh sức sống trường tồn của Nho giáo, đặc biệt là lĩnh vực đạo đức. Tuy nhiên có nhiều đánh giá, nhiều ý kiến mang yếu tố chủ quan, cá nhân. Bộ sách về "Đại cương triết học Trung Quốc" của Giản Chi, Nguyễn Hiến Lê [26] đã đề cập đến các phạm trù đạo đức cơ bản của Nho giáo qua một số phạm trù đạo đức như: nhân, trí, dũng, lễ, nghĩa, v.v. Đây là công trình với dung lượng trang lớn, các tác giả đã tập trung phân tích các phạm trù đó ở phương diện hệ thống để làm rõ mối quan hệ đạo đức gia đình - làng - nước. Công trình "Nho giáo Trung Quốc" của Nguyễn Tôn Nhan [132], là bộ sách nghiên cứu lịch sử Nho giáo một cách chi tiết, độ dày của cuốn sách lên đến hơn 1600 trang. Đây là tác phẩm mà tác giả đã dành tâm huyết và có cách nhìn mới mẻ, hệ thống về Nho giáo. Trên cơ sở trình bày lịch sử phát triển của Nho giáo, tác giả đã phân chia sự hình thành phát triển Nho giáo thành sáu giai đoạn từ Nho giáo sơ kỳ (hay còn gọi là Nho gia để phân biệt với các phái ("gia") khác cho đến Nho giáo thời Minh Thanh. Đây là cách tiếp cận về 11 phân chia Nho giáo theo nghĩa phân biệt nó với Nho gia, một trong những học thuyết chính trị - xã hội ra đời ở Trung Quốc thời cổ đại. Tuy nhiên, tác giả không nói rõ Nho giáo là một tôn giáo trong sự phân biệt với Nho gia. Đây là vấn đề được tranh luận từ lâu, song theo chúng tôi, Nho giáo với Nho gia về thực chất là một, và nghĩa chữ "giáo" ở đây chỉ chủ yếu mang nội dung giáo huấn, dù sau này Đổng Trọng Thư có đưa một số yếu tố tôn giáo thần bí vào học thuyết Nho gia, rốt cục Nho giáo vẫn chưa đủ những tiếu chí cấu thành tôn giáo. Công trình "Lịch sử triết học phương Đông" của Doãn Chính [29] đã trình bày một cách khá hệ thống nội dung tư tưởng của các học thuyết triết học Ấn Độ và Trung Quốc cổ đại, Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam, trong đó phần giới thiệu Nho giáo chiếm một dung lượng đáng kể. Tuy nhiên, dù số lượng trang viết khá lớn, song với nội dung vô cùng phong phú của triết học phương Đông, cuốn sách này cũng chỉ mang tính lược khảo những vấn đề cơ bản của nền triết học này. Một số tác giả khác đã làm rõ những ảnh hưởng của Nho giáo trên các mặt: Chính trị, xã hội, tư tưởng, văn hóa... Cao Xuân Huy với cuốn: "Tư tưởng phương Đông gợi những điểm nhìn tham chiếu" [65] đã luận giải khá sâu sắc về chữ Nhân của Khổng Tử; "Khổng Tử và Luận ngữ" của Nguyễn Hiến Lê [90]; "Nho giáo và đạo đức" của Vũ Khiêu [76]; "Nho học và Nho học Việt Nam" của Nguyễn Tài Thư [174], "Khổng giáo phê bình tiểu luận" của Đào Duy Anh [1]... là những tác phẩm đã chỉ ra những yếu tố tiêu cực trong Nho giáo cần phải khắc phục, cũng như những ảnh hưởng tích cực của Nho giáo cần được tiếp thu góp phần xây dựng đất nước trong giai đoạn hiện nay. Các tác giả đi sâu vào việc luận giải nguồn gốc của Nho giáo và những chuẩn mực đạo đức của Nho giáo, từ đó làm rõ những ảnh hưởng của Nho giáo ở nước ta trong lịch sử cũng như hiện tại. Cuốn: "Ảnh hưởng của Đạo đức phong kiến trong cán bộ lãnh đạo quản lý của Việt Nam hiện nay" của Nguyễn Thế Kiệt [82] đã tập hợp các bài viết 12 bàn về đạo đức Nho giáo, ở đó các tác giả đi sâu phân tích nguồn gốc, bản chất, đặc trưng của Nho giáo và ảnh hưởng của nó đối với đạo đức cán bộ lãnh đạo quản lý nói riêng. Bài viết trong công trình này nhan đề: "Nho giáo Cơ sở của đạo đức phong kiến Trung Quốc" của tác giả Nguyễn Bằng Tường [185] đã nhận định Nho giáo là cơ sở của đạo đức phong kiến và tư tưởng đạo đức Nho giáo được đặt trên cơ sở của chủ nghĩa tiên nghiệm; quan điểm duy tâm chủ quan về đạo đức, sự thống nhất tuyệt đối giữ "tâm" và "tính"; mục đích tu dưỡng đạo đức không hướng vào cuộc sống đời thường; phương pháp tu dưỡng có tính chất siêu hình, thoát ly cuộc đời. Bài viết khác nhan đề "Đạo đức phong kiến Việt Nam - nguồn gốc và đặc trưng cơ bản" của tác giả Nguyễn Tài Thư [175] đã bàn về nguồn gốc của chế độ phong kiến Việt Nam và đạo đức, đặc trưng phong kiến Việt Nam. Còn bài viết: "Từ tư tưởng "tu thân" trong Nho giáo suy nghĩ về vấn đề giáo dục cán bộ lãnh đạo quản lý hiện nay ở nước ta" của tác giả Nguyễn Thế Kiệt [83] đã đưa ra những nhận xét đúng về giá trị của Nho giáo. Trong bài viết này, vấn đề Tu thân được tác giả xác nhận như một biện pháp tu dưỡng đạo đức hiệu quả của Nho giáo với nhiều giá trị tích cực có thể vận dụng và phát huy trong giai đoạn hiện nay. Theo đó, từ quan điểm tu thân, tác giả đưa ra những kinh nghiệm giáo dục đạo đức của Nho giáo để rèn luyện bồi dưỡng đạo đức cách mạng, động viên tinh thần học tập của cán bộ, đảng viên và nhân dân thực hiện mục tiêu chung của đất nước. Bên cạnh các tác giả bàn về những ảnh hưởng có tính chất tích cực, lại có những tác giả có quan điểm ngược lại, nhấn mạnh mặt tiêu cực của đạo đức Nho giáo, chẳng hạn cuốn "Nho giáo xưa và nay" của Quang Đạm [40]; "Nho giáo tại Việt Nam" của Lê Sĩ Thắng [151]... Mặc dù có những kiến giải mới về đạo đức Nho giáo như Tam cương, Ngũ thường, Ngũ luân... nhưng các tác giả nặng về phê phán đạo đức Nho giáo, cho nó là khắt khe, một chiều, coi khinh phụ nữ, phân biệt đẳng cấp, v.v. Hội thảo "Nho học ở Việt Nam" của Viện Nghiên cứu Hán Nôm và Viện Harvard - Yenching (Mỹ) [194] đã bàn thảo nhiều vấn đề như: Ảnh hưởng 13 của Nho giáo trong đời sống hiện đại, quy trình du nhập của Nho giáo vào Việt Nam; tư tưởng Nho giáo trong thời phong kiến và ảnh hưởng của nó trong xã hội đương đại, v.v. Trong Hội thảo này, các bản tham luận tập trung vào việc làm rõ giá trị của Nho giáo và ảnh hưởng của nó trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay. Bên cạnh đó, một số luận án cũng đề cập đến đạo đức Nho giáo, vấn đề con người trong Nho giáo và ảnh hưởng của nó đối với Việt Nam như: "Ảnh hưởng của Nho giáo đối với chủ nghĩa yêu nước Việt Nam truyền thống" của Trần Thị Hồng Thúy [168]; "Vấn đề con người trong Nho học sơ kỳ" của Nguyễn Tài Thư [172]; "Quan niệm của Nho giáo nguyên thủy về con người và ý nghĩa của nó đối với việc giáo dục con người Việt Nam trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa" của Nguyễn Thị Nga [126]... Các luận án này đều tập trung bàn về vấn đề con người với tư cách là đối tượng của một học thuyết với mục đích làm rõ cách thức thực hiện mục tiêu chính trị bằng đạo đức, tức là lấy đạo đức để cảm hóa con người trong việc thiết lập và duy trì trật tự xã hội. Luận án tiến sĩ của Nguyễn Thanh Bình: "Học thuyết chính trị xã hội của Nho giáo và sự thể hiện của nó ở Việt Nam (từ thế kỷ XI đến nửa đầu thế kỷ XIX)" [14] đã phân tích về các phạm trù nhân, lễ, chính danh, đến xã hội lý tưởng, đến chuẩn mực đạo đức... Từ đó tác giả đề cập những chuẩn mực đạo đức đó của chế độ phong kiến ở Việt Nam. Luận án tiến sĩ của Nguyễn Thị Thanh Mai: "Ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với đạo đức người cán bộ lãnh đạo, quản lý ở Việt Nam hiện nay" [105] đã trình bày được nội dung cơ bản của đạo đức Nho giáo và nét riêng của đạo đức Nho giáo Việt Nam. Phân tích thực trạng ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với đạo đức cán bộ quản lý hiện nay ở nước ta, tác giả đã đưa ra một số giải pháp cơ bản để phát huy những mặt tích cực và hạn chế mặt tiêu cực của đạo đức Nho giáo trong việc xây dựng đạo đức cho cán bộ lãnh đạo, quản lý ở nước ta hiện nay. 14 Luận án tiến sĩ Triết học về: "Đạo đức trung hiếu trong Nho giáo và ý nghĩa của nó đối với việc giáo dục ý thức trách nhiệm ở Việt Nam hiện nay" của Trần Thị Lan Hương [66] đã nêu lên nguồn gốc hình thành tư tưởng đạo đức trung hiếu, sự phát triển của trung hiếu trong tiến trình lịch sử phát triển của Nho giáo để từ đó tác giả nêu lên ý nghĩa của nó đến việc giáo dục ý thức trách nhiệm ở Việt Nam hiện nay. Một số luận văn Thạc sĩ liên quan đến đề tài của luận án chúng tôi như: "Tư tưởng Nhân, Lễ, Chính, Danh, trong tác phẩm Luận Ngữ của Khổng Tử và vận dụng vào giáo dục đạo đức cho sinh viên Việt Nam hiện nay" của Nguyễn Thị Bình [15]; "Từ Trung - Hiếu của Khổng Tử đến tư tưởng Trung Hiếu của Hồ Chí Minh" của Trần Thị Hồng Minh [120]; "Quan niệm của Nho giáo về trung-hiếu-lễ. Ảnh hưởng của nó đối với đời sống đạo đức con người Việt Nam" của Phạm Mạnh Toàn [177] đã trình bày phạm trù trung, hiếu, lễ của Nho giáo, ảnh hưởng của nó đến đời sống tinh thần của con người Việt Nam trong lịch sử và hiện tại, từ đó đề xuất những giải pháp cơ bản nhằm khai thác có hiệu quả yếu tố tích cực loại bỏ những yếu tố tiêu cực trong điều kiện nước ta hiện nay. Ngoài ra có rất nhiều các bài viết, bài báo đăng tải trên các tạp chí, sách, đã đề cập sâu và rộng về Nho giáo chủ yếu trên bình diện chính trị, đạo đức, xã hội, triết lý... 1.2. NHỮNG NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN GIA ĐÌNH VÀ ĐẠO ĐỨC GIA ĐÌNH Đây là mảng đề tài hết sức quan trọng trong đời sống xã hội nói chung và mỗi cá nhân nói riêng được đề cập dưới nhiều góc độ nghiên cứu liên ngành và chuyên ngành như: Triết học, xã hội học, tâm lý học, giáo dục học... Trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường hiện nay thì chủ đề này được nhiều tác giả đặc biệt quan tâm nghiên cứu, cụ thể: Tác giả Trần Thị Kim Xuyến: "Gia đình và những vấn đề của gia đình hiện đại" [205] đã chỉ rõ vai trò, vị trí của gia đình trong xã hội và đối với 15 mỗi cá nhân, đặc biệt là mặt đạo đức. Trong công trình này tác giả đã đi sâu phân tích sự biến đổi của gia đình cùng với sự biến đổi của xã hội đương đại. Đề tài: "Vai trò của gia đình trong sự hình thành và phát triển nhân cách con người Việt Nam" của tác giả Lê Thi [158] từ việc phân tích giá trị to lớn của gia đình các tác giả đã đi đến khẳng định vai trò của gia đình trong việc hình thành nhân cách đạo đức của con người. Đây là công trình tham khảo tốt đối với việc thực hiện đề tài của luận án này. Luận án tiến sĩ: "Vai trò đạo đức đối với nhân cách con người Việt Nam trong điều kiện đổi mới hiện nay" của tác giả Lê Thị Thủy [169] đã phân tích vai trò to lớn của đạo đức đối với sự hình thành nhân cách con người Việt Nam. Tuy nhiên, sự tác động của đạo đức tới sự hình thành nhân cách theo cơ chế nào, cần phải vận dụng những phương pháp nào, đạo đức học hay tâm lý học thì chưa thấy tác giả đề cập. Luận án tiến sĩ: "Vai trò của gia đình trong việc giáo dục thế hệ trẻ" của tác giả Nghiêm Sĩ Liêm [92] đã làm rõ các khái niệm, đặc điểm, nội dung, của việc giáo dục gia đình cho thế hệ trẻ hiện nay, đồng thời xác định những yếu tố ảnh hưởng đến đạo đức gia đình và nêu lên thực trạng của giáo dục gia đình đối với thế hệ trẻ hiện nay. Theo chúng tôi, luận án cần phải đề cập nhiều hơn đến mô hình gia đình truyền thống, ở đó các yếu tố đạo đức chịu ảnh hưởng khá đậm nét của Nho giáo. Công trình: "Gia đình Việt Nam trong bối cảnh đất nước đổi mới" của tác giả Lê Thi [155] đã nghiên cứu vấn đề gia đình và sự biến đổi của nó theo các xu hướng khác nhau, cả những mặt tích cực cũng như tiêu cực. Khẳng định gia đình là tế bào của xã hội, nơi ươm mầm của một đời người, cho nên theo tác giả công trình, dù bất luận trong trường hợp nào thì việc phát huy những mặt tích cực và hạn chế tiêu cực là hết sức cần thiết đối với việc giáo dục thế hệ trẻ ngay từ trong môi trường gia đình. Đó là nhận định hết sức đúng đắn, bởi lẽ Nho giáo lấy việc giáo dục đạo đức từ tế bào xã hội là gia đình, sau đó mới mở rộng ra ngoài xã hội với tư cách là gia đình lớn. 16 Công trình: "Đạo đức xã hội ở nước ta hiện nay - vấn đề và giải pháp" của tác giả Nguyễn Duy Quý [141] đã nghiên cứu về vấn đề đạo đức xã hội, đức trị và pháp trị... Đặc biệt, tác giả dành hẳn một chương bàn về đạo đức trong gia đình, về những biến đổi của đạo đức gia đình trong điều kiện kinh tế thị trường và đưa ra giải pháp xây dựng đạo đức hiện nay. Trong công trình này, theo chúng tôi vấn đề biện chứng giữa đạo đức và cơ chế của nền kinh tế thị trường cần được quan tâm phân tích sâu hơn. Công trình: "Văn hóa gia đình và sự hình thành xã hội" của nhiều tác giả [133], các tác giả đã phân tích làm rõ gia đình và đạo đức gia đình trong điều kiện nền kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay. Tác phẩm: "Cuộc sống và biến động của hôn nhân, gia đình Việt Nam hiện nay" của tác giả Lê Thi [157] đã làm rõ văn hóa ứng xử, tổ chức cuộc sống gia đình cũng như gia đình trẻ và quan niệm về tự do và trách nhiệm trong hôn nhân thời hiện đại. Tác giả cho rằng cùng với sự phát triển của nền kinh tế thị trường, đất nước hội nhập với thế giới, bên cạnh những hiện tượng tiêu cực phát sinh thâm nhập vào đời sống người dân như đề cao sức mạnh của đồng tiền, của quyền lực, chủ nghĩa ích kỷ cá nhân, chủ nghĩa tự do tuyệt đối phát triển, nhiều tệ nạn xã hội làm nhức nhối dư luận xã hội. Từ đó tác giả đã đưa ra một số nội dung nhằm thích ứng gia đình trong điều kiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Công trình: "Gia đình học" của Đặng Cảnh Khanh, Lê Thị Quý [72] được biên soạn công phu có hệ thống gồm 5 phần và 22 chương dưới dạng giáo trình giảng dạy. Các tác giả đã làm rõ khái niệm gia đình, vị trí vai trò và chức năng của gia đình, gia đình truyền thống, gia đình Việt Nam trước những thách thức của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa của đất nước. Từ đó các tác giả cũng đưa ra những giải pháp nhằm nâng cao vai trò của gia đình trong xã hội hiện đại. Đây là công trình tham khảo có giá trị đối với đề tài chúng tôi khi đề cập đến những vấn đề lý luận cơ bản về gia đình. Công trình: "Văn hóa gia đình Việt Nam" của tác giả Vũ Ngọc Khánh [73] đã khẳng định gia đình là vấn đề lớn, phạm vi nghiên cứu rộng: Đạo đức