Tài liệu Bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi nhà nước thu hồi đất theo pháp luật đất đai từ thực tiễn quận bình tân, thành phố hồ chí minh.

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI THÂN TRỌNG NHÂN BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT THEO PHÁP LUẬT ĐẤT ĐAI TỪ THỰC TIỄN QUẬN BÌNH TÂN, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT KINH TẾ Hà Nội, năm 2020 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI THÂN TRỌNG NHÂN BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT THEO PHÁP LUẬT ĐẤT ĐAI TỪ THỰC TIỄN QUẬN BÌNH TÂN, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Ngành: Luật kinh tế Mã số: 8380107 PGS. TS. NGUYỄN QUANG TUYẾN Hà Nội, năm 2020 LỜI CAM ĐOAN Luận văn này là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi, được thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS. TS. Nguyễn Quang Tuyến. Các số liệu, những kết luận nghiên cứu được trình bày trong luận văn này hoàn toàn trung thực. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Học Viên Thân Trọng Nhân MỤC LỤC MỞ ĐẦU………………………………………………………………….… 1 Chương 1. LÝ LUẬN VỀ BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT VÀ PHÁP LUẬT VỀ BỒI THƯỜNG KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT ………………………..………………..…… 9 1.1. Lý luận về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất ……………. 9 1.1.1. Khái niệm bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất ……..… 9 1.1.2. Ý nghĩa của bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất…….…12 1.1.3. Các phương thức bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất ………………………………………………………………………………….. 14 1.1.4. Cơ sở của việc bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất…… 16 2.2. Lý luận pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất ….…………………………………………………………………………….… 21 2.2.1. Khái niệm pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất…….…………………………………………………………………………..…. 21 2.2.2. Cấu trúc của pháp luật bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất …………………………………………………………………………………………….. 23 2.2.3. Tiêu chí đánh giá pháp luật bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất ………………………………………………………………………………. 26 Kết luận Chương 1 …………………………………………………..……………. 32 Chương 2. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT VÀ THỰC TIỄN THI HÀNH TẠI QUẬN BÌNH TÂN, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ..……………………………....….33 2.1. Thực trạng pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất .…………………………..………………………………………………….…. 33 2.1.1. Về quy định chung về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư về đất khi Nhà nước thu hồi đất…..………………………………………….……………..…………….…… 33 2.1.2. Quy định cụ thể về bồi thường về đất khi Nhà nước thu hồi đất...…………… 38 2.1.3. Quy định về xác định giá đất tính bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất ……………………………………………………………...…………..... 41 2.1.4. Các trường hợp Nhà nước thu hồi đất mà người sử dụng đất được bồi thường, hỗ trợ, tái định cư…………………………………..…….…………………….…… 46 2.1.5. Về thẩm quyền thu hồi đất ….……..……………………………….………… 48 2.1.6. Về trình tự, thủ tục thu hồi đất sử dụng vào mục đích quốc phòng, an ninh; phát triển kinh tế - xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng .…………………………..…… 49 2.2. Thực tiễn thi hành pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất tại Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh ……………………… 51 2.2.1. Khái quát về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của Quận Bình Tân và sự tác động đến việc thi hành pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất ………………………………..……….……………….……………………. 51 2.2.2. Đánh giá thực tiễn thi hành pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất tại Quận Bình Tân - Thành phố Hồ Chí Minh ………...……….… 56 Kết luận Chương 2 …………………………….………………………………….. 66 Chương 3. GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ THI HÀNH TẠI QUẬN BÌNH TÂN, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH …………………………………………………………………………….... 67 3.1. Định hướng hoàn thiện pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất và nâng cao hiệu quả thực hiện tại Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh ………………………………………………………………………. 67 3.2. Giải pháp hoàn thiện pháp luật bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất và nâng cao hiệu quả thực hiện tại Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh …………………………………………….………………………………. 70 3.2.1. Giải pháp hoàn thiện pháp luật bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất …………………………………………………………………………..70 3.2.2 Giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất tại Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh……………..73 Kết luận Chương 3 ……………………………………………...………………... 78 KẾT LUẬN …………………..………………………………………...…….….. 80 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO …………………………………….….. 83 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLDS Bộ Luật Dân Sự SX-KD Sản Xuất - Kinh Doanh GCNQSDĐ Giấy Chứng Nhận Quyền Sử Dụng Đất CNH-HĐH Công Nghiệp Hóa - Hiện Đại Hóa GPMB Giải Phóng Mặt Bằng KT - XH Kinh Tế - Xã Hội BCHTW Ban Chấp Hành Trung Ương TN&MT Tài Nguyên Và Môi Trường HDND Hội Đồng Nhân Dân UBND Ủy Ban Nhân Dân MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ở nước ta, bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất (sau đây gọi chung là bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất) là một chế định cơ bản của pháp luật đất đai. Chế định pháp luật này ra đời với mục đích bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người sử dụng đất khi bị Nhà nước thu hồi đất vào mục đích quốc phòng, an ninh, phát triển kinh tế - xã hội (KT - XH) vì lợi ích quốc gia, cộng cộng. Tuy nhiên, trên thực tế, việc áp dụng chế định này gặp nhiều khó khăn, thách thức; bởi lẽ, nó trực tiếp “đụng chạm” đến lợi ích thiết thực của người dân nói chung và của người sử dụng đất nói riêng. Không phải ở bất cứ lúc nào, ở bất cứ đâu, việc thi hành pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất cũng xử lý và giải quyết hài hoà lợi ích của Nhà nước, nhà đầu tư và lợi ích của người bị thu hồi đất. Sự không đồng thuận của người bị thu hồi đất đối với phương án bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân nhân, trong đó có nguyên nhân cơ bản là các quy định của pháp luật hiện hành về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất chưa phù hợp với đòi hỏi của thực tiễn cho dù chế định này thường xuyên được sửa đổi, bổ sung với việc ra đời các đạo Luật Đất đai năm 1987, Luật Đất đai năm 1993, Luật Đất đai năm 2003, Luật Đất đai năm 2013 và các văn bản hướng dẫn thi hành. Theo Báo cáo của Thanh tra Chính phủ, khiếu nại về đất đai chiếm khoảng 50% các khiếu nại, tố cáo của công dân/ năm; trong đó, chiếm đến khảng 70% các khiếu nại đất đai liên quan đến việc bồi thường hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất. Quận Bình Tân, trên cơ sở tách ra từ Huyện Bình Chánh cũ là một quận mới vừa được thành lập. Đây là quận có tuổi đời còn non trẻ so với nhiều quận, huyện khác của Thành phố Hồ Chí Minh. Để phát triển mọi mặt về KT-XH, trên địa bàn Quận Bình Tân đang triển khai thực hiện nhiều dự án xây dựng hệ thống hạ tầng kỹ thuật và hệ thống hạ tầng xã hội; nên việc thu hồi đất là điều khó tránh khỏi. Vì vậy, một trong những công việc mà các cấp chính quyền của Quận Bình Tân đang phải giải quyết là tiến hành bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất. Trên thực tế, việc áp dụng pháp luật để xử lý vấn đề này gặp nhiều khó khăn, trở ngại do nhiều nguyên nhân; trong đó, có nguyên nhân là một số quy định của pháp luật mặc dù được sửa đổi, bổ sung song vẫn chưa phù hợp với 1 thực tế của địa phương. Để góp phần tháo gỡ khó khăn này và thực hiện thắng lợi các nhiệm vụ phát triển KT-XH của Quận trong nhiệm kỳ 05 năm (2015 - 2020) thì cần có sự nghiên cứu, đánh giá một cách đầy đủ, toàn diện pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất và thực tiễn thực hiện tại Quận Bình Tân. Với ý nghĩa đó, em lựa chọn đề tài “Bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất theo pháp luật đất đai từ thực tiễn Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh” làm luận văn thạc sĩ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu Bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất trong pháp luật đất đai là một chế định quan trọng. Giới khoa học pháp lý nước ta dành nhiều sự quan tâm nghiên cứu cho chế định này. Thời gian qua đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về lĩnh vực này mà tiêu biểu phải kể đến một số công trình cụ thể sau đây: i) Trịnh Thị Hằng Nga (1999), Chế định pháp luật về đền bù thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất Luận văn Thạc sĩ luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội; ii) Nguyễn Vinh Diện (2006), Pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất - Luận văn Thạc sĩ luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội; iii) Nguyễn Duy Thạch (2007), Pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư, hỗ trợ và tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất (qua thực tiễn thi hành tại thành phố Hà Nội) - Luận văn Thạc sĩ luật học, Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội; iv) Đặng Anh Quân (2005), Bàn về giá đất khi bồi thường Nên cao hay thấp?- Tạp chí Tài nguyên và Môi trường số 8; v) Hoàng Lộc (2005), Nông dân góp vốn bằng …đất - Giải pháp đột phá trong đền bù giải toả - Thời báo Kinh tế Việt Nam số 253, ngày 21/12; vi) Nhóm phóng viên thời sự (2005), Dự án khu đô thị Nam Thăng Long (CIPUTRA): Từ những bất thường trong đền bù, giải phóng mặt bằng của - Báo Pháp luật Việt Nam số 285, ngày 29/11; vii) Trường Đại học Luật Hà Nội (2016), Giáo trình Luật Đất đai, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội; viii) Phạm Thu Thủy (2014), Pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất nông nghiệp, Luận án tiến sĩ luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội; ix) Hoàng Thị Nga (2009), Pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư, giải phóng mặt bằng khi Nhà nước thu hồi đất, Luận văn thạc sĩ luật học - Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội; x) Nguyễn Thị Yến (2010), Pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất 2 qua thực tiễn áp dụng tại địa bàn quận Tây Hồ, thành phố Hà Nội, Luận văn thạc sĩ luật học - Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội; xi) Nguyễn Chí Mỳ và Hoàng Xuân Nghĩa (đồng chủ biên) (2009), Hậu giải phóng mặt bằng ở Hà Nội - Vấn đề và giải pháp, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội; xii) Nguyễn Quang Tuyến (2008), Vấn đề thu hồi đất và bồi thường khi thu hồi đất trong Dự thảo Luật đất đai (sửa đổi, bổ sung) , Tạp chí Luật học, số 12; xiii) Nguyễn Quang Tuyến (2009), Vấn đề lý luận xung quanh khái niệm bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất", Tạp chí Luật học, số 1; xiv) Đặng Đức Long (2009), Giải bài toán lợi ích kinh tế giữa ba chủ thể: Nhà nước, người có đất bị thu hồi và chủ đầu tư khi bị thu hồi đất", Tạp chí Tài nguyên và Môi trường, số 5; xv) Nguyễn Thị Dung (2010), Chính sách đền bù khi thu hồi đất của một số nước trong khu vực và Việt Nam, Tạp chí Cộng sản, số 6; xvi) Trần Quang Huy (2010), Chính sách hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất", Tạp chí Luật học, số 10; xvii) Ngân hàng Thế giới (2011), Cơ chế Nhà nước thu hồi đất và chuyển dịch đất đai tự nguyện ở Việt Nam (Phương pháp tiếp cận; định giá đất và giải quyết khiếu nại của dân), Hà Nội… Các công trình nghiên cứu trên đã giải quyết được một số vấn đề lý luận và thực tiễn cơ bản sau: Một là, phân tích khái niệm, đặc điểm, nguyên tắc, ý nghĩa và kinh nghiệm nước ngoài ... của bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất; Hai là, phân tích cơ sở ra đời, khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa, cấu trúc và các điều kiện bảo đảm thi hành pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất; Ba là, đánh giá thực trạng pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất và thực tiễn thi hành tại Việt Nam; Bốn là, đề xuất định hướng, giải pháp hoàn thiện pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất và nâng cao hiệu quả thi hành. Tuy nhiên, những công trình này chủ yếu nghiên cứu Luật Đất đai năm 2003 và các văn bản hướng dẫn thi hành về các quy định về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất. Hiện nay, những quy định này đã bị thay thế bởi chế định bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất của Luật Đất đai năm 2013 và các văn bản hướng dẫn thi hành. Mặt khác, dường như có ít các công trình được công bố nghiên cứu một cách có hệ thống, đầy đủ, toàn diện về lý luận và thực tiễn pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất tham chiếu 3 từ thực tiễn thi hành tại Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh. Kế thừa những thành quả nghiên cứu của các công trình liên quan đến đề tài đã công bố, Luận văn đi sâu tìm hiểu một cách có hệ thống, toàn diện về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất theo pháp luật đất đai tham chiếu từ thực tiễn Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu tổng quát của luận văn là đưa ra giải pháp tiếp tục hoàn thiện pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất và nâng cao hiệu quả thi hành tại Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh trong thời gian tới. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn xác định các nhiệm vụ nghiên cứu cơ bản như sau nhằm đạt được mục đích nghiên cứu : - Nghiên cứu một số vấn đề lý luận về bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất như lý thuyết về vật quyền, lý thuyết về hài hòa lợi ích trong lĩnh vực đất đai, lý thuyết về quyền sử dụng đất là tài sản … - Tìm hiểu các quan điểm, đường lối của Đảng về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất ở nước ta. - Nghiên cứu một số vấn đề lý luận pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất, bao gồm khái niệm, đặc điểm và cơ sở xây dựng pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất; phân tích các yếu tố tác động đến việc xây dựng pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất ….; - Nghiên cứu nội dung của pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất và đánh giá thực trạng thi hành chế định pháp luật này ở Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh; - Đưa ra định hướng, giải pháp hoàn thiện pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất và nâng cao hiệu quả thực thi ở Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh. 4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn tập trung vào một số nội dung chủ yếu sau đây: - Các quan điểm, đường lối của Đảng về xây dựng, hoàn thiện pháp luật đất đai nói chung và pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất nói riêng trong nền kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay; - Các quy định của Bộ luận dân sự (BLDS) năm 2015 và các văn bản hướng dẫn thi hành về bồi thường; - Các quy định của Luật Đất đai năm 2013 và các văn bản hướng dẫn thi hành về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất đặt trong mối liên hệ, so sánh với Luật Đất đai năm 2003 và các văn bản pháp luật khác có liên quan; - Thực tiễn thi hành pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất ở Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh… 4.2. Phạm vi nghiên cứu Bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất theo pháp luật đất đai là đề tài có phạm vi nghiên cứu rộng, liên quan đến nhiều lĩnh vực pháp luật khác nhau. Trong khuôn khổ của bản luận văn thạc sĩ luật học này tác giả giới hạn phạm vi nghiên cứu cụ thể như sau: - Giới hạn về nội dung Giới hạn luận văn trong phạm vi nghiên cứu ở việc nghiên cứu các quy định về bồi thường về đất mà không tìm hiểu các quy định về hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất. Nghiên cứu, tìm hiểu các quy định về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất vì mục đích phát triển KT - XH vì lợi ích quốc gia, công cộng, quốc phòng, an ninh của Luật Đất đai năm 2013 và các văn bản hướng dẫn thi hành. Ba là, bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất vì mục đích quốc phòng, an ninh; phát triển KT - XH vì lợi ích quốc gia, công cộng có nội hàm bao gồm 5 các nội dung bồi thường về đất, bồi thường thiệt hại về tài sản gắn liền với đất; hỗ trợ, tái định cư v.v. Tuy nhiên, trong khuôn khổ của bản luận văn thạc sĩ này, tác giả đi sâu nghiên cứu, đánh giá thực trạng pháp luật bồi thường về đất khi Nhà nước thu hồi đất mà không đề cập đến vấn đề bồi thường thiệt hại về tài sản gắn liền với đất; vấn đề hỗ trợ, tái định cư. Những vấn đề này sẽ được nghiên cứu ở các công trình tiếp theo v.v. - Giới hạn về không gian: Luận văn nghiên cứu thực tiễn thi hành pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất trong phạm vi Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh. - Giới hạn về thời gian: Luận văn nghiên cứu pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất giới hạn về thời gian từ năm 2013 (năm ban hành Luật Đất đai 2013) đến nay. 5. Phương pháp nghiên cứu Các phương pháp nghiên cứu cơ bản được tác giả sử dụng trong quá trình làm luận văn sau đây: - Phương pháp luận nghiên cứu khoa học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của Chủ nghĩa Mác - Lê Nin trong việc nghiên cứu nguồn gốc, bản chất của sự vật, hiện tượng; nghiên cứu quá trình hình thành và phát triển của sự vật, hiện tượng đặt trong mối quan hệ tương tác với các sự vật, hiện tượng khác; - Ngoài ra, luận văn còn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu cụ thể sau: i) Phương pháp phân tích, phương pháp lịch sử, phương pháp đối chiếu, phương pháp diễn giải v.v được sử dụng tại Chương 1 khi nghiên cứu một số vấn đề lý luận về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất và pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất; ii) Phương pháp đánh giá, phương pháp so sánh, phương pháp thống kê, phương pháp tổng hợp v.v được sử dụng tại Chương 2 khi nghiên cứu thực trạng pháp luật bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất và thực tiễn thi hành tại Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chi Minh; 6 iii) Phương pháp bình luận, phương pháp quy nạp, phương pháp diễn giải v.v được sử dụng tại Chương 3 khi nghiên cứu định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất và nâng cao hiệu thực thi tại Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chi Minh. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án - Về phương diện lý luận: Luận văn góp phần làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận liên quan đến thu hồi đất và pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất dựa trên lý thuyết về vật quyền, lý thuyết về hài hòa lợi ích trong lĩnh vực đất đai, lý thuyết về quyền sử dụng đất là tài sản …. Trên cơ sở đó, luận văn góp phần củng cố và hoàn thiện hệ thống cơ sở lý luận về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất và pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất ở Việt Nam. - Về phương diện thực tiễn: Những bất cập được chỉ ra trong các quy định hiện hành về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất tham chiếu từ thực tiễn Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chi Minh và những kiến nghị của luận văn có thể được xem xét, tham khảo trong việc sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện Luật Đất đai năm 2013 trong thời gian tới. Luận văn là tài liệu tham khảo bổ ích không chỉ đối với các nhà lập pháp, đối với đội ngũ cán bộ quản lý nhà nước về đất đai nói chung và các cán bộ, công chức Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chi Minh nói riêng mà còn là tài liệu tham khảo có giá trị cho các cơ sở đào tạo luật học ở nước ta. 7. Kết cấu của luận văn Gồm lời cam đoan, danh mục các từ viết tắt, mục lục, mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và ba chương luận văn cụ thể như sau: - Chương 1. Lý luận về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất và pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất ở Việt Nam. - Chương 2. Thực trạng pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất và thực tiễn thi hành tại Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh. 7 - Chương 3. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất và nâng cao hiệu quả thực thi tại Quận Bình Tân, Thành phố Hồ Chí Minh. Chương 1 8 LÝ LUẬN VỀ BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT VÀ PHÁP LUẬT VỀ BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT Ở VIỆT NAM 1.1. Lý luận về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất 1.1.1. Khái niệm bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất i) Khái niệm bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất Khái niệm bồi thường được sử dụng phổ biến trong các quy định của pháp luật và trên nhiều lĩnh vực pháp luật khác nhau, như pháp luật dân sự, pháp luật lao động, pháp luật hình sự, bồi thường nhà nước, pháp luật đất đai … Trong lĩnh vực pháp luật đất đai thì bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất được quan niệm: “Bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất là việc Nhà nước trả lại giá trị quyền sử dụng đất đối với diện tích đất bị thu hồi cho người sử dụng đất” theo Khoản 6 Điều 4 Luật Đất đai năm 2003. “Bồi thường thiệt hại do thu hồi đất: Quyền của chủ thể đang sử dụng đất bị thu hồi nhằm bù đắp thiệt hại về vật chất cho người sử dụng đất trong trường hợp bị thu hồi đất để chuyển sang sử dụng vào mục đích khác hoặc vì nhu cầu của Nhà nước và xã hội”1 v.v. Theo Từ điển Luật học do Viện Khoa học Pháp lý - Bộ Tư pháp xuất bản. Từ các khái niệm trên đây có thể hiểu nội hàm của bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất trên một số khái cạnh cơ bản sau đây: Một là, bồi thường là hậu quả trực tiếp của việc Nhà nước thu hồi đất. Có nghĩa là bồi thường chỉ được thực hiện sau khi có quyết định thu hồi đất của Nhà nước; Hai là, không phải người nào bị thu hồi đất cũng được Nhà nước bồi thường mà chỉ người sử dụng đất bị thu hồi vì lợi ích của Nhà nước, của xã hội mới được bồi thường; Ba là, bồi thường là việc Nhà nước bù đắp lại những thiệt hại cho người sử dụng đất do việc bị thu hồi đất gây ra … Như vậy, theo tác giả, bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất được hiểu như sau: Bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất là việc Nhà nước trả lại giá trị quyền sử dụng đất, Viện Khoa học Pháp lý - Bộ Tư pháp (2006), Từ điển Luật học, Nxb Từ điển Bách khoa & Nxb Tư pháp, Hà Nội, tr. 84 1 9 bù đắp những thiệt hại về tài sản gắn liền với đất và thiệt hại khác cho người có đất bị thu hồi để sử dụng vào mục đích quốc phòng, an ninh, phát triển kinh tế - xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng theo quy định của pháp luật. Bên cạnh các đặc điểm chung của bồi thường thì bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất còn có một số đặc điểm chủ yếu sau đây: Thứ nhất, cơ sở làm phát sinh việc bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất là việc Nhà nước thu hồi đất của người đang sử dụng đất để sử dụng vào mục đích quốc phòng, an ninh; phát triển KT - XH vì lợi ích quốc gia, công cộng. Điều này có nghĩa là việc bồi thường cho người bị thu hồi đất chỉ được thực hiện khi đất bị thu hồi để sử dụng vào các mục đích chung của Nhà nước và xã hội mà không do lỗi của người sử dụng đất gây ra; Thứ hai, về đối tượng được bồi thường thiệt hại. Không phải bất cứ người sử dụng đất nào khi bị Nhà nước thu hồi đất sử dụng vào mục đích quốc phòng, an ninh, phát triển KT - XH vì lợi ích quốc gia, công cộng cũng đều được bồi thường mà chỉ những người sử dụng đất đủ điều kiện để được bồi thường theo quy định của pháp luật. Thứ ba, về giá đất bồi thường. Giá đất bồi thường phụ thuộc vào ý chí của Nhà nước. Có nghĩa là người sử dụng đất không có quyền thỏa thuận với Nhà nước hoặc đưa ra đòi hỏi về giá đất bồi thường mà họ phải chấp nhận việc bồi thường theo giá đất cụ thể do Nhà nước quy định tại thời điểm thu hồi đất. Tuy nhiên, để đảm bảo sự đồng thuận của người dân thì khi xây dựng phương án bồi thường, hỗ trợ, tái định cư thì tổ chức làm nhiệm vụ bồi thường, giải phóng mặt bằng (GPMB) lấy ý kiến góp ý của người bị thu hồi đất về phương án bồi thường. Thứ tư, về phạm vi bồi thường. Người sử dụng đất không chỉ được bồi thường về đất và bồi thường thiệt hại về tài sản trên đất mà còn được Nhà nước giải quyết các vấn đề mang tính xã hội như giải quyết chỗ ở mới, đào tạo chuyển đổi nghề nghiệp, bố trí sắp xếp công ăn việc làm…. để ổn định cuộc sống và sản xuất. Thứ năm, trong nền kinh tế thị trường dưới tác động của các quy luật khách quan, việc bồi thường thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất không thể giải quyết dựa trên các biện pháp chính trị - hành chính thuần túy mà phải sử dụng các biện pháp kinh tế. Hơn 10 nữa, đất đai là vấn đề phức tạp, nhạy cảm có ý nghĩa trên các khía cạnh chính trị, kinh tế, xã hội. Vì vậy, cần giải quyết hài hòa mối quan hệ về lợi ích kinh tế giữa Nhà nước, nhà đầu tư, người bị thu hồi đất và người được hưởng lợi từ việc thu hồi đất thông qua việc sử dụng tổng hợp các biện pháp như vận động, giáo dục, thuyết phục, biện pháp kinh tế … ii) Khái niệm hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất Tinh thần đoàn kết "tương thân, tương ái" trong thực tiễn đời sống, cộng đồng thường thể hiện thông qua sự hỗ trợ về mọi mặt để giúp những người trong xã hội có thể vượt qua những khó khăn như thiên tai, lũ lụt, hỏa hoạn,… hay những rủi ro mà họ gặp phải để sớm ổn định cuộc sống. Thể hiện sự nhân văn “tương thân, tương ái” với đồng loại trong truyền thống văn hóa tốt đẹp của người Việt Nam . Hoạt động này được gọi là hỗ trợ. “Hỗ trợ: Giúp thêm, góp thêm vào”2 theo Từ điển Tiếng Việt thông dụng. Như vậy, hỗ trợ là sự trợ giúp, giúp đỡ của cộng đồng nhằm san sẻ để giảm bớt một phần khó khăn, rủi ro mà một thành viên hoặc một nhóm người gặp phải trong cuộc sống, dưới góc độ ngôn ngữ . Hoạt động này bao gồm 2 hình thức: hỗ trợ về tinh thần (quan tâm, động viên) và hỗ trợ về vật chất (gồm các hiện vật hoặc tiền) . Thuật ngữ hỗ trợ được sử dụng trong đời sống xã hội và còn được sử dụng trong lĩnh vực pháp luật nói chung. Sở dĩ pháp luật đất đai đề cập đến việc hỗ trợ là vì đất đai vừa là tư liệu sản xuất (TLSX) đặc biệt trong sản xuất nông, lâm nghiệp; vừa là tư liệu tiêu dùng đối với con người. Do vậy, khi Nhà nước thu hồi đất thì người sử dụng đất bị mất TLSX hoặc tư liệu tiêu dùng; họ lâm vào hoàn cảnh khó khăn như mất công ăn, việc làm hoặc mất nơi ở v.v. Để giúp họ vượt qua khó khăn ổn định sản xuất và đời sống thì bên cạnh việc bồi thường, Nhà nước phải thực hiện việc hỗ trợ. Với ý nghĩa đó, Luật Đất đai năm 2013 quan niệm: “Hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất là việc Nhà nước trợ giúp cho người có đất thu hồi để ổn định đời sống, sản xuất và phát triển” (khoản 14 Điều 3). iii) Khái niệm tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất 2 Từ điển tiếng Việt thông dụng (2001), Sdd, tr.332 11 Hiến pháp năm 2013 quy định một trong những quyền cơ bản của công dân là quyền có chỗ ở. Nhà nước phải có trách nhiệm thực hiện việc tái định cư cho người sử dụng đất khi thu hồi đất của họ. Vậy nghĩa của tái định cư là gì?. Tái định cư được hiểu theo Từ điển Tiếng Việt là: Đến một nơi nhất định để sinh sống lại một lần nữa. Dù đã được pháp luật đất đai đề cập về thuật ngữ tái định cư nhưng lại chưa giải thích cụ thể nội hàm của thuật ngữ này. Luật Đất đai năm 2013 quy định: “1. Ủy ban nhân dân cấp tỉnh, Ủy ban nhân dân cấp huyện có trách nhiệm tổ chức lập và thực hiện dự án tái định cư trước khi thu hồi đất; 2. Khu tái định cư tập trung phải xây dựng cơ sở hạ tầng đồng bộ, bảo đảm tiêu chuẩn, quy chuẩn xây dựng, phù hợp với điều kiện, phong tục, tập quán của từng vùng, miền; 3. Việc thu hồi đất ở chỉ được thực hiện sau khi hoàn thành xây dựng nhà ở hoặc cơ sở hạ tầng của khu tái định cư; 4. Chính phủ quy định chi tiết điều này” (Điều 85). Căn cứ nội dung quy định của pháp luật đất đai hiện hành, có thể hiểu về tái định cư như sau: Tái định cư là việc người có đất bị Nhà nước thu hồi đất ở được cơ quan nhà nước có thẩm quyền chuẩn bị nơi ở mới đáp ứng đầy đủ các điều kiện do pháp luật quy định để giúp họ nhanh chóng ổn định cuộc sống. 1.1.2. Ý nghĩa của bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất i) Bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất trước hết là nhằm bảo đảm lợi ích quốc gia, công cộng Thu hồi đất là biện pháp nhằm chấm dứt quan hệ pháp luật của Nhà nước về sử dụng đất giữa các bên là tổ chức, hộ gia đình, cá nhân được giao đất, cho thuê đất và một bên là Nhà nước đại diện cho chủ sở hữu về đất đai. Nhờ vào việc thu hồi đất mà Nhà nước có được một quỹ đất cần thiết để đáp ứng nhu cầu xây dựng, phát triển cơ sở hạ tầng KT - XH đồng bộ; v.v... Làm tăng thêm tính hấp dẫn của môi trường đầu tư nhằm kêu gọi sự đầu tư của các nhà đầu tư trong và ngoài nước để xây dựng phục vụ cho sự nghiệp công nghiệp hóa -hiện đại hóa (CNH-HĐH) của đất nước. Bên cạnh đó thì ở một mức độ nhất định việc bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất cũng gián tiếp góp phần vào việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng phát triển tăng tỷ trọng sản xuất công nghiệp, dịch vụ và giảm tỷ trọng sản xuất nông nghiệp. Như vậy diện tích đất nông nghiệp sẽ ngày càng bị thu hẹp, Nhà nước sẽ thực hiện các biện pháp hỗ 12 trợ trong việc đào tạo chuyển đổi nghề nghiệp cũng như giúp tìm kiếm việc làm mới cho người nông dân bị mất đất sản xuất. Nhằm góp phần giúp cho lực lượng lao động ở nông thôn chuyển sang làm việc trong các khu vực sản xuất phi nông nghiệp và dịch vụ. ii) Bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất nhằm bảo đảm giải quyết hài hòa lợi ích của Nhà nước, lợi ích của người bị thu hồi đất và lợi ích của nhà đầu tư Vì lợi ích chung của cả cộng đồng, vì mục đích quốc phòng, an ninh và các mục đích khác như phát triển KT-XH vì lợi ích quốc gia, công cộng mà Nhà nước thực hiện việc thu hồi đất của người sử dụng đất . Điều này sẽ gây ra thiệt hại và ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống của những người bị thu hồi đất. Cần thực hiện tốt việc bồi thường, hỗ trợ và tái định cư cho người có đất bị thu hồi, nếu không tốt sẽ dẫn đến tình trạng là những diện tích đất bị thu hồi đó chỉ mang lại lợi ích cho số đông dân chúng trong xã hội nhờ vào các công trình phúc lợi công cộng mà lại gây khó khăn, bất lợi cho người bị thu hồi đất, rơi vào tình trạng khó khăn trong đời sống do bị mất nơi sinh sống, mất nhà ở, mất đất sản xuất. Vì vậy, vấn đề bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất cần phải được giải quyết hài hòa các mối quan hệ về lợi ích của người bị thu hồi đất với lợi ích của Nhà nước, của xã hội để nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người sử dụng đất, bảo đảm sử dụng đất phục vụ cho nhu cầu quốc phòng, an ninh; phát triển KT - XH của đất nước, cũng như bồi hoàn cho họ những thiệt hại do việc thu hồi đất gây ra. Ở một khía cạnh khác, nếu việc bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất thực hiện không có hiệu quả hoặc không công khai, minh bạch, dân chủ và đúng pháp luật khiến người bị thu hồi đất không đồng thuận dẫn đến việc chậm bàn giao đất để thực hiện dự án; phát sinh tranh chấp, khiếu kiện kéo dài v.v... Gây ảnh hưởng trực tiếp đến lợi ích của nhà đầu tư do tiến độ trong việc triển khai dự án bị chậm trễ và làm lỡ cơ hội kinh doanh gây trở ngại đến chất lượng và tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế. Tuy nhiên, chúng ta cũng không thể coi trọng phát triển kinh tế, dành nhiều ưu đãi, thuận lợi cho doanh nghiệp, các nhà đầu tư mà coi nhẹ, không quan tâm đúng mức đến vấn đề bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của người sử dụng đất mà phải giải quyết hài hòa giữa lợi ích của doanh nghiệp, chủ đầu tư với lợi ích của người bị thu hồi đất. Từ đó mà đảm bảo được việc phát triển mang tính bền vững, có thể giải quyết các vấn đề 13