Tài liệu Các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá ở việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN -----------♦----------- PHẠM THỊ DIỆU ANH CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN NĂNG LỰC QUẢN LÝ CỦA NHÀ QUẢN TRỊ CẤP TRUNG TẠI CÁC DOANH NGHIỆP THUỐC LÁ Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH QUẢN TRỊ KINH DOANH HÀ NỘI, 2020 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN -----------♦----------- PHẠM THỊ DIỆU ANH CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN NĂNG LỰC QUẢN LÝ CỦA NHÀ QUẢN TRỊ CẤP TRUNG TẠI CÁC DOANH NGHIỆP THUỐC LÁ Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: QUẢN TRỊ KINH DOANH (KHOA QTKD) Mã số: 9340101 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS Mạc Văn Tiến 2. TS. Trương Đức Lực HÀ NỘI, 2020 i LỜI CAM KẾT Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng Luận án tiến sĩ này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Nghiên cứu sinh Phạm Thị Diệu Anh ii LỜI CẢM ƠN Tác giả xin bày tỏ sự biết ơn tới Giáo viên hướng dẫn khoa học đã nhiệt tình hướng dẫn, chỉ bảo và đồng hành cùng tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tác giả cũng xin cảm ơn các đồng nghiệp của Trường Đại học Kinh tế quốc dân đặc biệt Khoa Quản trị kinh doanh và Viện đào tạo sau đại học đã hỗ trợ trong việc tìm kiếm tài liệu cũng như góp ý cho Tác giả sửa chữa Luận án. Xin trân trọng cảm ơn các Quý Ông/Bà lãnh đạo và các cán bộ nhân viên của các doanh nghiệp trong ngành thuốc lá Việt Nam đã hỗ trợ, giúp đỡ tác giả trong việc thu thập các dữ liệu, thông tin phục vụ cho Luận án . Cuối cùng, Tác giả xin được gửi lòng tri ân sâu sắc tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã luôn quan tâm, động viên và khích lệ cho Tác giả có thêm động lực phấn đấu để hoàn thành Luận án này. Xin trân trọng cảm ơn! Nghiên cứu sinh Phạm Thị Diệu Anh iii MỤC LỤC LỜI CAM KẾT ............................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................ii MỤC LỤC .................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .......................................................................... vi DANH MỤC BẢNG BIỂU, SƠ ĐỒ, HÌNH VẼ ........................................................vii PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT .......................................................................... 9 1.1. Nhà quản trị cấp trung trong doanh nghiệp................................................... 9 1.1.1. Khái niệm về nhà quản trị cấp trung ......................................................... 9 1.1.2. Vai trò của nhà quản trị cấp trung trong doanh nghiệp ................................ 10 1.2. Năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung............................................. 12 1.2.1. Khái niệm về năng lực quản lý doanh nghiệp ....................................... 12 1.2.2. Khái niệm năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung ............................... 13 1.2.3. Khung năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung ............................. 14 1.2.4. Các yếu tố cấu thành năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung trong doanh nghiệp........................................................................................................... 17 1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung trong doanh nghiệp ................................................................................................. 26 1.3.1. Nhóm nhân tố bên trong doanh nghiệp ........................................................ 27 1.3.2. Nhóm nhân tố bên ngoài doanh nghiệp ........................................................ 32 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 .............................................................................................. 34 CHƯƠNG 2. TỔNG QUAN VÀ MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU.................................. 35 2.1. Tổng quan nghiên cứu ..................................................................................... 35 2.1.1. Các công trình nghiên cứu về các yếu tố cấu thành năng lực quản lý doanh nghiệp ..................................................................................................................... 35 2.1.2. Các công trình nghiên cứu về năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung trong doanh nghiệp ................................................................................................. 39 2.1.3. Các công trình nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực quản lý của đội ngũ quản lý doanh nghiệp .......................................................................... 45 2.2. Mô hình nghiên cứu ......................................................................................... 50 2.2.1. Khoảng trống nghiên cứu ............................................................................. 50 2.2.2. Đề xuất mô hình nghiên cứu ........................................................................ 51 2.2.3. Các giả thuyết nghiên cứu ............................................................................ 53 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 .............................................................................................. 56 iv CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ....................................................... 57 3.1. Quy trình nghiên cứu của luận án .................................................................. 57 3.2. Các nguồn dữ liệu và phương pháp thu thập dữ liệu ................................... 59 3.2.1. Dữ liệu sơ cấp ............................................................................................... 59 3.2.2. Dữ liệu thứ cấp ............................................................................................. 60 3.3. Phương pháp nghiên cứu định tính ................................................................ 62 3.3.1. Phương pháp chuyên gia .............................................................................. 62 3.3.2. Phương pháp phỏng vấn cá nhân .................................................................. 71 3.4. Phương pháp nghiên cứu định lượng ............................................................. 75 3.4.1. Nghiên cứu định lượng sơ bộ ....................................................................... 75 3.4.2. Nghiên cứu định lượng chính thức ............................................................... 85 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 .............................................................................................. 88 CHƯƠNG 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .................................................................. 89 4.1. Kết quả nghiên cứu về thực trạng năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam .................................................. 89 4.1.1. Khái quát về nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam ........................................................................................................................ 89 4.1.2. Thực trạng năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam ................................................................................................ 94 4.1.3. Đánh giá chung về nhà quản trị cấp trung và năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam ....................................... 101 4.2. Kết quả nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá Việt Nam ..................... 103 4.2.1. Kết quả sàng lọc phiếu điều tra .................................................................. 103 4.2.2. Kết quả phân tích mẫu điều tra ................................................................... 104 4.2.3. Kết quả kiểm định thang đo........................................................................ 107 4.2.4. Kết quả kiểm định mô hình và các giả thuyết nghiên cứu thông qua phân tích mô hình cấu trúc tuyến tính (SEM) ............................................................... 114 4.2.5. Kết quả kiểm định Bootstrap về các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung ................................................................................ 116 TIỂU KẾT CHƯƠNG 4 ............................................................................................ 117 CHƯƠNG 5: THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ ĐỀ XUẤT ............. 118 5.1. Thảo luận kết quả nghiên cứu....................................................................... 118 5.2. Một số đề xuất rút ra từ kết quả nghiên cứu ............................................... 120 5.2.1. Về tố chất quản lý (BE) .............................................................................. 121 v 5.2.2. Về kiến thức quản lý (KNOW) .................................................................. 123 5.2.3. Về hành động quản lý (DO) ....................................................................... 125 5.2.4. Xây dựng “Khung năng lực quản lý” cho nhà quản trị cấp trung của các doanh nghiệp thuốc lá Việt Nam .......................................................................... 127 5.3. Hạn chế của nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo ............................ 129 TIỂU KẾT CHƯƠNG 5 ............................................................................................ 130 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 131 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ.................... 133 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................. 134 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 144 vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Tiếng Anh (nếu có) Tiếng Việt AQ Adversity Quotient Chỉ số vượt khó ASK Attitudes-Skills-Knowledge Mô hình ASK BKD Be - Know - Do Mô hình BKD BGDĐT Ministry of Education and Bộ Giáo dục và Đào tạo Training BTQL BTTTT Bản thân nhà quản lý Ministry of Information and Bộ Thông tin và Truyền thông Communications CEO Senior manager Nhà quản lý cấp cao CFA Confirmatory Factor Analysis Phân tích nhân tố khẳng định CNS Saigon Industry Corporation Tổng công ty công nghiệp Sài Gòn CQ Creative Intelligence Chỉ số sáng tạo DOFICO Dong Nai Food Industry Tổng công ty công nghiệp thực Corporation phẩm Đồng Nai EFA Exploratory Factor Analysis Phân tích nhân tố khám phá EQ Emotional Quotient Chỉ số cảm xúc HDQL KHATOCO Hành động quản lý Khanh Viet Corporation KTQL Tổng công ty Khánh Việt Kiến thức quản lý IQ Intelligence Quotient Chỉ số thông minh MQ Moral Quotient Chỉ số đạo đức PQ Passion Quotient Chỉ số say mê PGS.TS Phó giáo sư. Tiến sĩ SEM Structural Equation Modeling Mô hình cấu trúc tuyến tính SQ Social Quotient Chỉ số xã hội VINATABA VietnamTobacco Corporation Tổng công ty thuốc lá Việt Nam vii DANH MỤC BẢNG BIỂU, SƠ ĐỒ, HÌNH VẼ Bảng 1.1. Khung năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung theo mô hình ASK ......14 Bảng 1.2. Khung năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung theo mô hình BKD....16 Bảng 1.3. Những tố chất đặc trưng của nhà quản trị cấp trung .....................................18 Bảng 1.4. Những kiến thức đặc trưng của nhà quản trị cấp trung…………………….22 Bảng 1.5. Năm thành phần của hành động quản lý trong nghiên cứu của Kouzes & Posner (1993)………………………………………………………………………….25 Bảng 2.1. Bảng tổng hợp các yếu tố cấu thành năng lực quản lý giám đốc DN................... 38 Bảng 2.2. Tổng hợp tiêu chí phản ánh khung năng lực của nhà quản trị cấp trung trong các doanh nghiệp ngoài quốc doanh ở Việt Nam ..........................................................43 Bảng 2.3. Tổng hợp các giả thuyết nghiên cứu của luận án ..........................................53 Bảng 3.1. Tổng hợp các biến nghiên cứu của luận án ...................................................57 Bảng 3.2. Bảng thống kê về mẫu phỏng vấn chuyên gia ..............................................68 Bảng 3.3. Tổng hợp kết quả phỏng vấn chuyên gia ......................................................69 Bảng 3.4. Bảng thống kê về mẫu phỏng vấn cá nhân ...................................................72 Bảng 3.5. Tổng hợp kết quả phỏng vấn cá nhân ...........................................................74 Bảng 3.6. Thang đo của nhân tố “Bản thân nhà quản trị cấp trung” .............................76 Bảng 3.7. Thang đo của nhân tố “Cơ chế, chính sách của doanh nghiệp” ....................77 Bảng 3.8. Thang đo của nhân tố “Quyết định chỉ đạo của nhà quản trị cấp cao” .........77 Bảng 3.9. Thang đo của nhân tố “Năng lực của nhân viên cấp dưới” ..........................78 Bảng 3.10. Thang đo của nhân tố “Sự cạnh tranh trên thị trường” ...............................78 Bảng 3.11. Thang đo của yếu tố “Kiến thức quản lý” ...................................................79 Bảng 3.12. Thang đo của yếu tố “Tố chất quản lý” ......................................................80 Bảng 3.13. Thang đo của yếu tố “Hành động quản lý” .................................................81 Bảng 3.14. Quy mô mẫu cần khảo sát ...........................................................................83 Bảng 4.1. Cơ cấu của nhà quản trị cấp trung theo độ tuổi ............................................89 Bảng 4.2. Cơ cấu của nhà quản trị cấp trung theo giới tính ..........................................91 Bảng 4.3. Trình độ học vấn của nhà quản trị cấp trung ................................................92 Bảng 4.4. Thâm niên làm việc của nhà quản trị cấp trung ............................................93 Bảng 4.5. Tổng hợp kết quả đánh giá thực trạng về Tố chất quản lý............................95 Bảng 4.6. Tổng hợp kết quả đánh giá thực trạng về Kiến thức quản lý ........................97 Bảng 4.7. Tổng hợp kết quả đánh giá thực trạng về Hành động quản lý ......................99 viii Bảng 4.8. Kết quả sàng lọc phiếu điều tra ...................................................................104 Bảng 4.9. Thống kê mô tả về mẫu điều tra ..................................................................105 Bảng 4.10. Tổng hợp kết quả phân tích hệ số Cronbach’s Alpha về các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung..............................................107 Bảng 4.11. Kết quả phân tích nhân tố khám phá EFA về các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung ................................................................109 Bảng 4.12.Tổng hợp kết quả phân tích hệ số Cronbach’s Alpha về các yếu tố cấu thành năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung ................................................................111 Bảng 4.13. Kết quả phân tích nhân tố khám phá EFA về các yếu tố cấu thành năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung...............................................................................112 Bảng 4.14. Kết quả kiểm định sự ảnh hưởng của các nhân tố tới năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung ..................................................................................................115 Bảng 4.15. Kết quả kiểm định Bootstrap các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung ...........................................................................................116 Bảng 5.1. Kết quả kiểm định giả thuyết nghiên cứu về mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá Việt Nam .............................................................................................................................118 Sơ đồ 2.1. Ảnh hưởng của tố chất cá nhân nhà quản trị cấp trung đến kết quả quản trị nội bộ doanh nghiệp ......................................................................................................41 Sơ đồ 2.2. Mô hình nghiên cứu của luận án ..................................................................52 Sơ đồ 3.1. Quy trình nghiên cứu của luận án ................................................................61 Sơ đồ 3.2. Quy trình nghiên cứu định tính ....................................................................62 Biểu đồ 4.1. Thâm niên làm việc của nhà quản trị cấp trung ........................................94 Hình 4.1. Kết quả CFA các nhân tố ảnh hưởng năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung .............................................................................................................................110 Hình 4.2. Kết quả CFA các yếu tố cấu thành năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung .............................................................................................................................113 Hình 4.3. Kết quả kiểm định SEM các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung .........................................................................................................115 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế đã trở thành một xu thế tất yếu khách quan trong thời đại ngày nay. Trong quá trình đó, các doanh nghiệp Việt Nam nói chung, các doanh nghiệp ngành thuốc lá nói riêng đang gặp rất nhiều khó khăn trên tất cả các mặt về khoa học công nghệ, về nguồn nhân lực và cơ sở hạ tầng, đặc biệt là năng lực quản lý…Tình trạng làm ăn thua lỗ, kém hiệu quả dẫn đến việc sáp nhập, phá sản hay mua lại của một loạt các tập đoàn công ty lớn, các Ngân hàng thương mại trong thời gian qua bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân trong đó nguyên nhân chủ yếu là do đội ngũ quản lý (cấp cao và cấp trung) chưa hội tụ đủ năng lực để điều hành, quản lý doanh nghiệp đáp ứng được các yêu cầu của quá trình hội nhập kinh tế quốc tế. Do đó, yêu cầu đặt ra trong quá trình toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế là phải xây dựng một đội ngũ quản lý doanh nghiệp hiện đại, có đầy đủ phẩm chất, kiến thức, hiểu biết và có năng lực quản lý là một yêu cầu hết sức cấp thiết đối với các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay… Đặc biệt ngành thuốc lá là một ngành đặc thù do nhà nước quản lý và cấm quảng cáo dưới mọi hình thức. Hơn nữa, trong bối cảnh cạnh tranh ở quy mô toàn cầu như hiện nay, không phải doanh nghiệp nào cũng thành công. Nguyên nhân thành công hay thất bại có rất nhiều, nhưng không thể không kể đến lực lượng nhân sự quản lý trong doanh nghiệp và đặc biệt là nhân sự quản lý cấp trung, bởi theo Bass (1990) “đội ngũ nhà quản trị cấp trung trong doanh nghiệp chính là những người nắm giữ những vị trí then chốt, cốt yếu và tham gia vào công tác vận hành doanh nghiệp, là bộ máy thừa hành chiến thuật để thực hiện các chiến lược, chính sách quản lý doanh nghiệp, xây dựng quy định, quy trình sản xuất kinh doanh và trực tiếp phụ trách cấp cơ sở và nhân viên phía dưới và là đầu mối tương tác với các nhóm làm việc khác ở trong và ngoài doanh nghiệp, có ảnh hưởng rất lớn đến kết quả hoạt động của doanh nghiệp”. Một minh chứng bằng số liệu điều tra về doanh nghiệp của Tổng cục Thống kê thực hiện năm 2009 ở Việt Nam cho thấy có 63% giám đốc doanh nghiệp là có trình độ từ cao đẳng, đại học trở lên trong đó số giám đốc có trình độ thạc sĩ, tiến sĩ chỉ chiếm 5,8% và trong số các giám đốc doanh nghiệp có trình độ từ cao đẳng, đại học trở lên cũng chỉ có khoảng 40% là được đào tạo về chuyên ngành Quản trị kinh doanh còn 60% là chưa được đào tạo (Tổng cục Thống kê, 2009). Mặt khác, cũng theo Tổng cục Thống kê thì trong các năm 2 2011- 2018 số lượng các doanh nghiệp phá sản không ngừng tăng lên: năm 2011 là 46.013 doanh nghiệp, năm 2012 là 55.308 doanh nghiệp, năm 2013 là 57.221 doanh nghiệp, năm 2014 là 62.520 doanh nghiệp, năm 2015 là hơn 69.680 doanh nghiệp (Lương Thu Hà, 2015) và năm 2018 lên tới 73.014 doanh nghiệp. Con số này có xu hướng ngày càng tăng lên bất chấp rất nhiều chính sách hỗ trợ đã được Chính phủ ban hành và đưa vào áp dụng. Với mục tiêu “Đến năm 2020 cả nước có khoảng từ 2,5 - 3,0 triệu doanh nhân, tỷ lệ doanh nhân có trình độ cử nhân, thạc sỹ và tiến sỹ chiếm khoảng 80% tổng số đội ngũ doanh nhân” nên chúng ta còn nhiều việc phải làm để xây dựng được đội ngũ quản lý doanh nghiệp Việt Nam đáp ứng được yêu cầu đổi mới và hội nhập kinh tế quốc tế cả về số lượng và chất lượng. Ngành thuốc lá không phải là ngành kinh tế mũi nhọn của Việt Nam tuy nhiên đóng góp vào nguồn ngân sách rất lớn cho Việt Nam. Những năm qua, bên cạnh những thời cơ, thuận lợi, nền kinh tế nước ta đã và đang đối mặt những khó khăn nhất định. Tình hình thế giới, khu vực có nhiều diễn biến phức tạp, kinh tế thế giới phục hồi chậm, còn nhiều biến động khó lường; các quốc gia ngày càng tham gia sâu vào mạng sản xuất và chuỗi giá trị toàn cầu; cạnh tranh kinh tế, thương mại, thị trường và công nghệ cùng với một số bất đồng về chính trị song phương và đa phương đã tác động không nhỏ đến hoạt động sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp kinh doanh thuốc lá, đặc biệt là vấn đề xuất, nhập khẩu. Là một lĩnh vực kinh doanh có điều kiện bới các Luật phòng chống tác hại thuốc lá, việc in cảnh báo sức khỏe bằng hình ảnh đã tác động mạnh đến tâm lý và hành vi của người tiêu dùng. Thuốc lá nhập lậu với lợi thế chi phí thấp vì trốn thuế và không có hình ảnh cảnh báo sức khỏe đang gia tăng nhanh chóng, diễn biến phức tạp và gần như không có điểm tới hạn đã ảnh hưởng lớn đến thị trường thuốc lá nội địa, ảnh hưởng rất lớn tới thu nộp ngân sách (con số ước lên đến 10.000 tỷ đồng trong năm 2016). Tính đến thời điểm hiện tại, ngành thuốc lá Việt Nam mà điển hình là 4 Tổng công ty (Tổng công ty thuốc lá Việt Nam (VINATABA) thuộc Ủy ban quản lý vốn nhà nước tại doanh nghiệp, Tổng công ty Khánh Việt (Khatoco) thuộc tỉnh Khánh Hòa, Tổng công ty công nghiệp Sài Gòn (CNS) thuộc Tp. Hồ Chí Minh, Tổng công ty công nghiệp thực phẩm Đồng Nai (DOFICO) thuộc tỉnh Đồng Nai) với tổng số 122 công ty trải dài từ Bắc vào Nam gồm các công ty phụ thuộc, nhóm công ty mẹ con, các công ty thành viên, công ty cổ phần, công ty liên doanh, công ty liên kết. Bốn Tổng công ty có tổng số cán bộ quản lý cấp trung khoảng 232 người với độ tuổi bình quân là 40 tuổi. Các Tổng công ty đã thực hiện công tác quy hoạch cán bộ hàng năm theo quy định. Với việc bám sát tiêu chuẩn trong quy chế bổ nhiệm nhân lực quản lý, chất lượng cán bộ trong diện quy hoạch của tổng công ty, về 3 cơ bản đáp ứng được yêu cầu của các Tổng công ty trong thời gian qua. Trong quy hoạch cán bộ quản lý, đã thực hiện theo lộ trình chức danh của cán bộ gắn với mục tiêu sắp xếp tổ chức nhân sự trong giai đoạn 5 năm, 10 năm. Điều này giúp cho các tổng công ty trong việc chuẩn bị tốt nguồn nhân lực cấp trung kế cận trong tương lai một cách chủ động và có định hướng. Tuy nhiên cho đến nay, các tổng công ty chưa xây dựng được tiêu chuẩn chức danh cho cán bộ quản lý. Việc tuyển dụng và bổ nhiệm cán bộ quản lý chủ yếu vẫn dựa vào tiêu chuẩn bổ nhiệm cán bộ chung quy định trong quy chế bổ nhiệm cán bộ, phần nhiều còn mang tính định tính. Vì thế mà đội ngũ quản lý của các doanh nghiệp thuốc lá nói chung vẫn còn quen với lề lối quản lý bao cấp, chưa thực sự bứt phá, hòa nhập với cơ chế thị trường. Theo khảo sát của Trung tâm hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa thuộc VCCI tại 30 tỉnh thành phía Bắc cho thấy thực trạng về năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp ở Việt Nam nói chung trong đó có các doanh nghiệp thuốc lá còn rất nhiều hạn chế. Nhiều cán bộ chưa được đào tạo bài bản về lãnh đạo quản lý, vẫn còn yếu về năng lực quản lý, thiếu những kiến thức kỹ năng về quản trị, đặc biệt là một số tố chất quản lý đang dần có chiều hướng chuyển sang tiêu cực. Thực tế này đã dẫn tới tình trạng nhiều quyết định quản lý từ nhà quản trị cấp cao đưa xuống nhưng nhà quản trị cấp trung lại chỉ đạo triển khai theo một chiều hướng khác khiến nhân viên dưới quyền không thực hiện theo, tình trạng này được gọi là “Trên nóng dưới lạnh”. Điều này đã ảnh hưởng rất lớn đến hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp thuốc lá trong thời gian qua. Chính điều này đòi hỏi phải không ngừng nâng cao năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung trong ngành thuốc lá hiện này. Do vậy, bài toán đặt ra hiện nay là năng lực quản lý của đội ngũ nhà quản trị cấp trung của các doanh nghiệp thuốc lá Việt Nam đang ở mức độ nào và có thể đáp ứng được bao nhiêu so với nhu cầu của quá trình toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế. Với những lý do trên, tác giả đã lựa chọn đề tài “Các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam" cho luận án của mình. Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp cho các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam có thêm tư liệu để có cách nhìn nhận, so sánh, đánh giá đúng thực trạng và có phương hướng nâng cao hơn nữa năng lực quản lý cho nhà quản trị cấp trung của doanh nghiệp mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu của luận án là nhằm lượng hóa mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến các yếu tố cấu thành năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam, trên cơ sở đó đưa ra những khuyến nghị nhằm nâng cao hơn nữa 4 năng lực quản lý cho nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam trong thời gian tới. Để thực hiện được mục tiêu nghiên cứu đó, luận án hướng đến các mục tiêu nghiên cứu cụ thể sau:
Hệ thống hóa các vấn đề lý luận cơ bản về nhà quản trị cấp trung, năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung, các yếu tố cấu thành năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung và các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp nói chung.
Phân tích và đánh giá thực trạng về năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam thông qua các yếu tố cấu thành năng lực quản lý theo mô hình BKD (Be-Know-Do) của Donald J. Campbell & Gregory J. Dardis (2004).
Xác định các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung, trên cơ sở đó lượng hóa mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố đó đến các yếu tố cấu thành năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam.
Đề xuất một số khuyến nghị nhằm nâng cao năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung cho các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam trong thời kỳ hội nhập kinh tế quốc tế. 2.2. Câu hỏi nghiên cứu Nhằm đạt được các mục tiêu nghiên cứu trên, tác giả đặt ra các câu hỏi nghiên cứu như sau:
Thực trạng hiện nay về năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam như thế nào?
Những tnhân ttố “Bản thân nhà quản trị cấp trung; Cơ chế, chính sách của doanh nghiệp; Quyết định chỉ đạo của nhà quản trị cấp cao; Năng lực của nhân viên cấp dưới; Sự cạnh tranh trên thị trường” tảnh thưởng tđến tnăng tlực tquản tlý tcủa nhà quản trị tcấp ttrung ttại tcác tdoanh tnghiệp tthuốc tlá tở tViệt tNam như thế nào?
Các giải pháp nào cần triển khai để nâng cao năng lực quản lý cho nhà quản trị cấp trung trong các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam? 5 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: năng lực quản lý được phân thành 3 cấp độ là năng lực, tài năng và thiên tài. Trong khuôn khổ luận án này, tác giả chỉ giới hạn nghiên cứu ở cấp độ năng lực bởi đó là cấp độ của hầu hết các nhà quản trị trong thực tế. Hơn nữa, nhà quản trị trong doanh nghiệp gồm 3 cấp độ là nhà quản trị cấp cao, nhà quản trị cấp trung và nhà quản trị cấp cơ sở/cấp thấp. Trong khuôn khổ luận án này, tác giả chỉ tập trung nghiên cứu năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam. - Về không gian: nghiên cứu 4 Tổng công ty hoạt động trong lĩnh vực thuốc lá ở Việt Nam đó là: Tổng công ty thuốc lá Việt Nam (VINATABA) thuộc Ủy ban quản lý vốn nhà nước tại doanh nghiệp, Tổng công ty Khánh Việt (KHATOCO) thuộc tỉnh Khánh Hòa, Tổng công ty công nghiệp Sài Gòn (CNS) thuộc Tp. Hồ Chí Minh, Tổng công ty công nghiệp thực phẩm Đồng Nai (DOFICO) thuộc tỉnh Đồng Nai. Sở dĩ, tác giả lựa chọn 4 Tổng công ty trên (Vinataba, Khatoco, CNS, Dofico) bởi vì các công ty, doanh nghiệp thuộc ngành thuốc lá ở Việt Nam hiện nay hầu hết là các công ty phụ thuộc, công ty con, công ty thành viên, công ty cổ phần, công ty liên doanh, công ty liên kết trực thuộc 4 Tổng công ty đó bao gồm 122 công ty trong đó Vinataba gồm 32 công ty, Khatoco gồm 39 công ty, CNS gồm 23 công ty, Dofico gồm 28 công ty. - Về thời gian: số liệu thứ cấp được thu thập đến 30/06/2019, số liệu sơ cấp thu thập từ tháng 10/2018 đến tháng 05/2019 và giải pháp đề xuất đến năm 2025. 4. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng kết hợp cả phương pháp nghiên cứu định tính và nghiên cứu định lượng. Trong đó: Phương pháp nghiên cứu định tính: được tiến hành trong 2 giai đoạn đó là: giai t t t t t t t t t t t t t t t t đoạn đầu nhằm xác định mô hình nghiên cứu của luận án thông qua tổng quan các công t t t t t t t t t t t t t t t trình nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến đề tài; giai đoạn 2 nhằm xây dựng hệ 6 thống thang đo cho các biến của mô hình phù hợp với bối cảnh nghiên cứu thông qua phương pháp chuyên gia và phương pháp phỏng vấn cá nhân. Phương pháp nghiên cứu định lượng: Trong luận án, các số liệu thứ cấptđược tác giả thu thập từ các tài liệu của Tổng cục thống kê, Bộ Công thương, Ủy ban quản lý vốn nhà nước tại doanh nghiệp và từ chính 4 doanh nghiệp thuốc lá điển hình ở Việt Nam (Vinataba, Khatoco, CNS, Dofico) tính đến 30/06/2019 để phân tích thực trạng về đội ngũ nhà quản trị cấp trung tại 4 doanh nghiệp này. Ngoài những tài liệu được cung cấp từ các cơ quan có liên quan còn có các tài liệu thứ cấp khác được tác giả thu thập từ sách báo, tạp chí chuyên ngành, mạng Internet và các cuộc hội thảo. Các tài liệu này được tổng hợp, phân tích và so sánh chủ yếu nhằm tìm ra những đặc điểm, điểm mạnh và điểm yếu của nhà quản trị cấp trung trong các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam. Các dữ liệu sơ cấp được tác giả điều tra khảo sát trong vòng 8 tháng từ tháng 10/2018 đến tháng 5/2019 thông qua Bảng hỏi/Phiếu khảo sát, sau đó sử dụng phương pháp nghiên cứu định lượng chạy dữ liệu trên phần mềm hỗ trợ SPSS25.0 dựa trên giá trị trung bình MEAN để phân tích thực trạng về năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại 4 doanh nghiệp thuốc lá điển hình ở Việt Nam (Vinataba, Khatoco, CNS, Dofico). Đồng thời sử dụng mô hình cấu trúc tuyến tính (SEM) chạy dữ liệu trên phần mềm hỗ trợ AMOS 22.0 để lượng hóa mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam. 5. Những đóng góp mới của luận án 5.1. Về mặt lý luận Thứ nhất, Luận án đã hệ thống hóa những vấn đề lý luận về năng lực quản lý doanh nghiệp, trong đó làm rõ khái niệm nội hàm về năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung trong doanh nghiệp với 3 yếu tố cấu thành theo mô hình BKD của Donald J. Campbell & Gregory J. Dardis (2004) là: tố chất quản lý, kiến thức quản lý và hành động quản lý. Đây là cơ sở luận cứ quan trọng cho quá trình nghiên cứu luận án và là cơ sở để đề xuất “Khung năng lực quản lý” cho nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam. Thứ hai, luận án đã áp dụng và chuyển đổi thành công bộ công cụ thang đo về năng lực quản lý đã được sử dụng ở Việt Nam và trên thế giới vào nghiên cứu đối với các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam. Trong đó, luận án cũng đã đề xuất thêm một số thang đo mới phù hợp với đặc thù của các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam. Thứ ba, luận án đã xây dựng được mô hình nghiên cứu về sự ảnh hưởng của các nhân tố đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung tại các doanh nghiệp thuốc lá 7 ở Việt Nam và lượng hóa được mối quan hệ ảnh hưởng đó; từ đó một lần nữa khẳng định vai trò quan trọng của nhà quản trị cấp trung trong doanh nghiệp và sự cần thiết phải nâng cao năng lực quản lý cho nhà quản trị này nhằm giúp các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam phát triển bền vững. 5.2. Về mặt thực tiễn Thứ nhất, từ kết quả phân tích thực trạng về năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung và kết quả đo lường mô hình nghiên cứu tại 4 doanh nghiệp sản xuất kinh doanh thuốc lá điển hình ở Việt Nam (Vinataba, Khatoco, CNS, Dofico), xuất phát từ đặc thù riêng của các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam, luận án đã xây dựng mới được “Khung năng lực quản lý” phù hợp cho nhà quản trị cấp trung đối với các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam. Thứ hai, khung năng lực quản lý được xây dựng trong luận án đã cung cấp thêm cơ sở để nhà quản trị cấp trung của các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam có thể đối chiếu với năng lực quản lý của mình, kết hợp với việc tham khảo các khuyến nghị được trình bày trong luận án để nhằm hoàn thiện hơn về Tố chất - Kiến thức - Hành động quản lý của mình, từ đó nâng cao được kết quả hoạt động cho doanh nghiệp mình. Thứ ba, từ kết quả khảo sát với quy mô mẫu là 668 người gồm 4 đối tượng là nhà quản trị cấp trung, nhà quản trị cấp cao, nhà quản trị cấp cơ sở và nhân viên cấp dưới tại 4 doanh nghiệp thuốc lá điển hình ở Việt Nam (Vinataba, Khatoco, CNS, Dofico) về các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung; tác giả đã sử dụng phương pháp phân tích hồi quy Linear Regression Analysis thông qua việc sử dụng phần mềm SPSS 25.0 để đưa ra phương trình hồi quy chuẩn hóa như sau: NLQL = 0.306*BTQL + 0.248*CCCS + 0.239*QTCC + 0.181* NVCD + 0.091*CTTT Kết quả này cho thấy, năng lực quản lý của nhà quản trị cấp trung chịu ảnh hưởng mạnh nhất bởi nhân tố “Bản thân nhà quản trị cấp trung” với hệ số là 0.306, tiếp theo là nhân tố “Cơ chế chính sách của doanh nghiệp” với hệ số 0.248, sau đó là ảnh hưởng của nhân tố “Quyết định chỉ đạo của nhà quản trị cấp cao” với hệ số là 0.239, nhân tố ”Năng lực của nhân viên cấp dưới” có ảnh hưởng thấp hơn với hệ số là 0.181, nhân tố ảnh hưởng thấp nhất là “Sự cạnh tranh trên thị trường” với hệ số là 0.091. Thứ tư, kết quả nghiên cứu sẽ là cơ sở để các cơ quan quản lý, hoạch định chính sách có liên quan đến các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam hoàn thiện các chính sách phát triển nguồn nhân lực đối với nhà quản trị cấp trung. Kết quả nghiên cứu này là cơ 8 sở để các doanh nghiệp trong ngành thuốc lá xây dựng các tiêu chuẩn phục vụ công tác tuyển dụng, đánh giá thực hiện công việc và đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ quản lý kế cận của các doanh nghiệp thuốc lá ở Việt Nam. 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận án được kết cấu thành 5 chương như sau: Chương 1: Cơ sở lý thuyết Chương 2: Tổng quan và mô hình nghiên cứu Chương 3: Phương pháp nghiên cứu Chương 4: Kết quả nghiên cứu Chương 5: Thảo luận kết quả nghiên cứu và đề xuất 9 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT 1.1. Nhà quản trị cấp trung trong doanh nghiệp 1.1.1. Khái niệm về nhà quản trị cấp trung Nhà quản trị giữ vai trò quan trọng nhất quyết định sự vận hành thành bại của doanh nghiệp. Nhưng, nhà quản trị doanh nghiệp không thể quản lý hết đội ngũ nhân viên của mình mà họ cần những cánh tay hỗ trợ đắc lực, đó là cầu nối trung gian giữa đội ngũ nhân viên và nhà quản trị cấp cao hay còn gọi là nhà quản trị cấp trung. Trong một doanh nghiệp, đội ngũ này ít hoặc nhiều phụ thuộc vào quy mô nhân sự, cách phân tầng quản lý và cách thức hoạt động của doanh nghiệp. Đối với những doanh nghiệp có quy mô lớn tầm cỡ Tổng công ty thì nhà quản trị cấp trung là các giám đốc chức năng trong doanh nghiệp như: giám đốc tài chính, giám đốc nhân sự, giám đốc kinh doanh, giám đốc marketing, giám đốc bán hàng, giám đốc sản xuất, giám đốc kỹ thuật, giám đốc dự án, giám đốc IT, giám đốc các phân xưởng sản xuất,… hay là các giám đốc của các chi nhánh đơn vị thành viên. Đối với những doanh nghiệp quy mô vừa và nhỏ thì nhà quản trị cấp trung là trưởng, phó các phòng ban như kế toán trưởng, trưởng phòng hành chính tổng hợp, trưởng phòng Marketing, trưởng phòng kỹ thuật, trưởng phòng kinh doanh…. Chung quy lại thì nhà quản trị cấp trung chịu trách nhiệm quản lý hệ thống nhân viên dưới quyền mình dựa trên tư tưởng của nhà quản trị cấp trên. Khi nói đến nhà quản trị cấp trung, đã có nhiều quan điểm tranh cãi khác nhau trong đó Bower (1970) là một trong những học giả đầu tiên chú ý đến tầm quan trọng của nhà quản trị cấp trung và ông cho rằng “Các nhà quản trị cấp trung với vai trò là trung gian trong doanh nghiệp sẽ là nhân tố tạo ra thay đổi rất nhiều trong các doanh nghiệp”. Còn Hugo Uyterhoeven (1989) cho rằng “Nhà quản trị cấp trung là cấp lãnh đạo trung gian, ít thẩm quyền hơn những nhà quản trị cấp cao và ở trên những nhà quản trị cấp thấp nhất trong đội ngũ điều hành”. Theo Mair và Thurner (2008) thì “Nhà quản trị cấp trung là nhà quản trị ở cấp trung gian trong hệ thống cấp bậc của công ty và chịu trách nhiệm về kết quả hoạt động của một bộ phận kinh doanh nhất định”. Wooldrige và cộng sự (2008) cho rằng “Nhà quản trị cấp trung là nhà quản trị cấp trung gian giữa quản trị cấp cao và quản trị cấp dưới. Họ chịu trách nhiệm báo cáo công việc với nhà quản trị cấp trên và triển khai, phân công công việc với các quản trị cấp dưới”. 10 Tóm lại, tác giả đề xuất sử dụng khái niệm “Nhà quản trị cấp trung trong doanh nghiệp là các nhà quản trị thực hiện các hoạt động quản lý ở phía dưới các nhà quản trị cấp cao nhưng ở phía trên các nhà quản trị cấp cơ sở hay đội ngũ nhân viên thừa hành”. Hiểu một cách đơn giản thì nhà quản trị cấp trung là nhà quản trị ở bên dưới nhà quản trị cấp cao và ở trên nhà quản trị cấp cơ sở/cấp thấp và nhân viên cấp dưới. Theo cách hiểu này thì trong bất cứ một tổ chức sẽ bao gồm 4 đối tượng là: nhà quản trị cấp cao, quản trị cấp trung, quản trị cấp cơ sở/cấp thấp và nhân viên cấp dưới. Đối với các doanh nghiệp thuộc ngành thuốc lá Việt Nam thì sự phân cấp quản lý sẽ tùy thuộc vào quy mô của mỗi loại hình doanh nghiệp. Trong phạm vi nghiên cứu của luận án tập trung vào 4 doanh nghiệp sản xuất kinh doanh thuốc lá điển hình ở Việt Nam thì sự phân cấp quản lý sẽ như sau: - Nhà quản trị cấp cao bao gồm: hội đồng thành viên của tổng công ty (Chủ tịch và các thành viên); Ban tổng Giám đốc của tổng công ty (tổng Giám đốc và các phó tổng Giám đốc); Ban kiểm soát của tổng công ty (trưởng ban và các kiểm soát viên). - Nhà quản trị cấp trung bao gồm: trưởng các phòng, ban chức năng tham mưu của tổng công ty; Hội đồng quản trị/Hội đồng thành viên của các công ty con, công ty thành viên, công ty liên kết; Giám đốc của các công ty con, công ty thành viên, công ty phụ thuộc, công ty liên doanh, công ty liên kết, công ty con của công ty thành viên. - Nhà quản trị cấp cơ sở: hay còn gọi là nhà quản trị cấp thấp, là những người tương tác trực tiếp với nhà quản trị cấp trung bao gồm: Phó trưởng phòng, ban chức năng tham mưu của tổng công ty; phó Giám đốc của các công ty con, công ty thành viên, công ty phụ thuộc, công ty liên doanh, công ty liên kết, công ty con của công ty thành viên. - Nhân viên cấp dưới: là những người làm việc trực tiếp dưới sự quản lý của nhà quản trị cấp trung bao gồm: chuyên viên, cán bộ, nhân viên của các phòng, ban chức năng tham mưu của tổng công ty; trưởng, phó các phòng, ban chức năng của các công ty con, công ty thành viên, công ty phụ thuộc, công ty liên doanh, công ty liên kết, công ty con của công ty thành viên. 1.1.2. Vai trò của nhà quản trị cấp trung trong doanh nghiệp Nhà quản trị cấp trung là cầu nối trung gian giữa nhà quản trị cấp cao và đội ngũ nhân viên cấp dưới, họ là mắt xích quan trọng trong việc triển khai các chiến thuật và chiến lược của doanh nghiệp một cách hiệu quả. Họ là cánh tay đắc lực của nhà quản trị cấp cao trong việc thực hiện các chiến lược và chiến thuật kinh doanh, là trụ cột và là đội ngũ kế cận đảm bảo cho sự vận hành hiệu quả của toàn bộ hệ thống quản lý doanh