C¶m nhËn vÒ thêi gian cña ChÕ Lan Viªn qua ba tËp “Di c¶o
th¬”
PhÇn më ®Çu.
1. Lý do chän ®Ò tµi.
1.1
Thêi gian nghÖ thuËt trong th¬ cã ý nghÜa quan
träng gãp phÇ lµm nªn gi¸ trÞ cña t¸c phÈm.
Thêi gian lµ mét ph¹m trï triÕt häc,thêng g¾n víi kh«ng
gian rÊt mËt thiÕt.Mäi sù vËt hiÖn tîng ®Òu tån t¹i ,v©n
®éng vµ ph¸t triÓn trong thÕ giíi tù nhiªn,con ngêi còng
tån t¹i trong kh«ng gian,thêi gian.V× cuéc sèng cña con
ngêi g¾n víi mét thêi gian nhÊt ®Þnh.Kh«ng mét vËt chÊt
nµo cã thÓ tån t¹i ngoµi thêi gian.Mäi d¹ng tån t¹i vËt
chÊt ®Òu cã thêi gian cña m×nh.NghÖ thuËt lµ mét d¹ng
®Æc thï,nã còng cã thêi gian riªng.Nhng trong t¸c phÈm
nghÖ thuËt thêi gian ®îc t¸i t¹o l¹i , mang tÝnh chÊt chñ
quan cña t¸c gi¶.C¶ chiÒu dµi,quy m«,híng vËn ®éng cña
nã ®Òu tuú thuéc vµo t¸c gi¶.Trong t¸c phÈm thêi gian
cã thÓ lµ c¶ mét ®êi ngêi,thËm chÝ lµ nhiÒu ®êi ngêi .
Cã nh÷ng khi t¸c gi¶ ®· ®i ngùoc thêi gian hoÆc chuyÔn
®éng v« híng trong thêi gian . Cã nghÜa lµ thêi gian
trong t¸c phÈm nghÖ thuËt kh«ng tu©n thñ quy luËt mét
chÒu cña thêi gian kh¸ch quan n÷a . §Æc ®Ióm cña thêi
gian nghÖ thuËt lµ nã lu«n lu«n mang tÝnh c¶m xóc vµ
tÝnh quan niÖm , do ®ã nã nã ®Èy tÝnh chÊt chñ quan .
Nã lµ thêi gian cña thÕ giíi h×nh tîng v× thÕ nã lµ h×nh
tîng thêi gian.
Nghiªn cøu vÒ thêi gian trong th¬ ®· cã nhiÒu c«ng
tr×nh bµn vÒ vÊn ®Ò nµy . Cã lÏ kh¸i niÖm ®ùoc sè
®«ng c«ng nhËn ®ã lµ kh¸i niÖm cña gi¸o s TrÇn
§×nh Sö trong cuèn thi ph¸p th¬ Tè H÷u: ”Thêi gian
nghÖ thuËt kh«ng ph¶i chØ lµ quan ®Ióm cña t¸c gi¶
vÒ thêi gian mµ lµ mét h×nh tîng thêi gian sinh ®éng ,
gîi c¶m , lµ sù c¶m thô , ý thøc vÒ thêi gian ®îc dïng
lµ h×nh thøc nghÖ thuËt ®Ó ph¶n ¸nh hiÖn thùc tæ
chøc t¸c phÈm”.
Sù c¶m thô thêi gian g¾n liÒn víi ý thøc vÒ ý
nghÜa cña cuéc ®êi víi quan niÖm vÒ thÕ giíi vµ lÞch
1
sö , víi íc m¬ vµ lý tëng vµ n¨ng lùc ho¹t ®éng cña
con ngêi…ý thøc vÒ thêi gian lµ ý thøc vÒ sù tån t¹i
cña con ngêi , ph¸t hiÖn vÒ thêi gian gióp ngêi ta nhËn
thøc s©u h¬n vÒ cuéc sèng.
Nh vËy sù c¶m thô vÒ thêi gian chiÕm mét vÞ trÝ to lín
trong thêi gian nghÖ thuËt .Song lµ phÇn rÊt quan
träng chi phèi thÕ giíi quan vµ nh©n sinh quan cña
nhµ v¨n , nhµ th¬.
Thêi gian trong v¨n häc ®îc dïng lµm ph¬ng tiÖn nghÖ
thuËt ®Ó ph¶n ¸nh ®êi sèng , thÓ hiÖn c¶m xóc vµ t
tëng . V× thÕ mµ nã ®· rÊt quan träng trong viÖc t¹o
nªn gi¸ trÞ t¸c phÈm.
1.2
ChÕ Lan Viªn lµ mét t¸c gi¶ lín cã nhiÒu tËp th¬
trong ®ã ba tËp “Di c¶o” cã vÞ trÝ ®Æc biÖt ®îc
nhiÒu ngêi quan t©m nghiªn cøu.
Nhµ th¬ ChÕ Lan Viªn lµ mét g¬ng mÆt tiªu biÓu cña th¬ ca ViÖt Nam.Ngêi ®îc ®«ng ®¶o b¹n
®äc c«ng nhËn lµ c©y ®¹i thô cña nÒn V¨n häc ViÖt Nam thÕ kû XX.
ë giai ®o¹n v¨n häc nµo ChÕ Lan Viªn còng gi÷ vai
trß ®¹i diÖn xuÊt s¾c . Bëi «ng cã mét phong c¸ch th¬
rÊt ®éc ®¸o rÊt kh¸c l¹ víi ®ång ngiÖp cïng thêi . §¨c
biÖt lµ vÊn ®Ò thêi gian trong th¬ . Lµ ngêi cã quan
niÖm s¸ng t¸c râ rÖt tõ khi cÇm bót . ChÕ Lan Viªn cã sù
c¶m thô nh¹y bÐn vÒ kh«ng gian còng nh thêi gian . C¶m
thô thêi gian lµ mét qu¸ tr×nh ,tõ c¶m thô thêi gian g¾n
liÒn víi ý thøc míi vÒ ý nghÜa cuéc ®êi , ChÕ Lan Viªn ®·
x©y dùng mét h×nh tîng thêi gian sinh ®éng ®Çy gîi
c¶m giµu suy t . C¶m nhËn vÒ thêi gian cña ChÕ Lan Viªn
lu«n hiÖn lªn trong th¬ nh mét hÖ thèng võa nhÊt qu¸n
võa phong phó ®a d¹ng víi nhng biÓu hiÖn khac biÖt
qua nh÷ng thêi kú s¸ng t¸c lín tríc vµ sau c¸ch m¹ng vµ
tõng giai ®o¹n s¸ng t¸c cô thÓ sau c¸ch m¹ng.
ChÕ Lan Viªn ®· lµm th¬ tõ n¨m 17 tæi . TËp th¬
®Çu tay ra m¾t b¹n ®äc lµ tËp ”§iªu Tµn” ®· g©y x«n
xao d luËn trªn v¨n ®µn . Hoµi Thanh gäi ®ã lµ “niÒn
kinh dÞ”. Trong tËp th¬ ®Çu tay nµy ChÕ Lan Viªn ®·
thÓ hiÖn mét phong c¸ch riªng ®éc ®¸o vµ ngay lËp tøc
«ng kh¼ng ®Þnh ®îc chç ®øng cho m×nh . Trong h¬n
50 n¨m s¸ng t¸c «ng ®· cèng hiÕn vµo nÒn th¬ chung
cña d©n téc 14 tËp th¬ trong ®ã cã nh÷ng tËp th¬ ®o¹t
gi¶i thëng lín cña héi nhµ v¨n.D©n téc ViÖt Nam ghi nhËn
2
c«ng lao to lín cña «ng , thµnh c«ng Êy kh«ng ph¶i bÊt cø
nhµ th¬ nµo còng cã ®îc . Nhng ®iÒu kú diÖu vµ kh¸c l¹
h¬n ë nhµ th¬ ChÕ Lan Viªn lµ bëi lÏ ngêi ta kh«ng chØ
biªt ®Õn th¬ «ng víi nh÷ng tËp th¬ ®îc xuÊt b¶n mµ cßn
biÕt ®Õn c¶ nh÷ng tËp th¬ cha ®îc in thµnh s¸ch .Sau
khi «ng qua ®êi ngêi b¹n ®êi , b¹n v¨n cña «ng lµ nhµ
v¨n Vò ThÞ Thêng ®· gãp nhÆt , tuyÓn chän nh÷ng bµi
th¬ r·i r¸c trong c¸c sæ tay , nhËt ký thµnh ba tËp “Di
c¶o th¬”. Ba tËp “Di c¶o th¬” xuÊt hiÖn liªn tiÕp trong
c¸c n¨m 1992 , 1993 , 1996 nh mét tiÕng næ bÊt ngê
lµm x«n xao d luËn , ngêi khen nhiÒu,ngêi chª còng cã .
Nhng chóng ta ®Òu thõa nhËn gi¸ trÞ vît tréi cña “Di c¶o”
trong thêi gian nã ra ®êi so víi hiÖn tr¹ng V¨n hoc ViÖt
Nam lóc bÊy giê , quan träg h¬n lµ thÊy ý thc ®Çy tr¸ch
nhiÖm cña ChÕ Lan Viªn ë chÆng cuèi nµy . V× thÕ mµ
thêi gian trë thµnh ph¹m trï lín trong “Di c¶o th¬” cña
«ng . Qua ®©y ta míi dÔ dµng th«ng c¶m cho mét hån
th¬ cuèi ®êi víi c¸i quü thêi gian sèng gÊp g¸p.
1.3
NÐt ®Æc s¾c cña “Di c¶o th¬” lµ thêi gian nghÖ
thuËt ®· ®îc c¶m nhËn nh mét ®iÓm nh×n bao qu¸t.
C¶m nhËn vÒ thêi gian kh«ng ph¶i lµ c¶m gi¸c míi
mÎ cña con ngêi vµ v¨n häc hiÖn ®¹i . Cã sù nhËn
thøc , ý thøc ®îc vÒ sù tån t¹i cña thêi gian th× cã ®îc
c¶m nhËn vÒ thêi gian . Song ®Ó trë thµnh ®Ò tµi
s¸ng t¸c , trë thµnh nçi ¸m ¶nh giai d½ng trong ý thøc
cña nhµ th¬ th× kh«ng ph¶i ë bÊt cø ai ®iÒu®ã còng
xÈy ra Nh ChÕ Lan Viªn . C¶m nhËn thêi gian trong
th¬ «ng nã kh«ng chØ thÓ hiÖn quan niÖm vÒ cuéc
®êi , ý thøc vÒ b¶n th©n.
Trong “Di c¶o th¬” ChÕ Lan Viªn thÓ hiÖn mét c¸i
nh×n , mét c¶m nhËn vÒ thêi gian rÊt m¹nh mÏ , m·nh
liÖt , tinh tÕ vµ s©u s¾c . Dêng nh lu«n cã mét nçi ¸m
¶nh vÒ thêi gian , vÒ c¸i quü thêi gian ®Ó sèng vµ
viÕt nã cø hao v¬i mét c¸ch ®¸ng sî trong tõng gi©y
tõng phót . Nã chi phèi rÊt lín ®Õn quan niÖm cña
nh©n d©n,®Õn sù øng xö cña «ng truíc nh÷ng mèi
quan hÖ cña gia ®×nh , x· héi , réng h¬n lµ c¶ cuéc
®êi , trong giai ®o¹n Ðo le vµ kh¾c nghiÖt nhÊt mµ
chÝnh ChÕ Lan Viªn ®· gäi ®ã lµ “hµnh tr×nh ®i ®Õn
3
lß thiªu” tøc lµ lóc nhµ th¬ ®èi mÆt víi c¸i chÕt , thÊy
râ sù ®ßi gäi ®· rÊt gÇn cña mét cuéc ra ®i.Thêi gian
trong “Di c¶o” kh«ng nh÷ng lµ c¶m xóc lµ thi høng ,
mµ cßn lµ nh©n tè kiÕn tróc cña t¸c phÈm nghÖ
thuËt . Cã thÓ nãi nh §ç Lai Thuý ®· nãi vÒ nhµ th¬
Xu©n DiÖu “Nh×n ®êi b»ng con m¾t thêi gian” còng
cã thÓ nãi nh thÕ vÒ nhµ th¬ ChÕ Lan Viªn.
2.
LÞch sö vÊn ®Ò :
Di c¶o th¬ ChÕ Lan Viªn lµ mét di s¶n v¨n häc ®å sé
. Ba tËp th¬ liªn tiÕp ra m¾t b¹n ®äc g©y mét tiÕng
vang vµ sù x¸o trén kh«ng nhá trong d lu©n ®éc gi· vµ
c¸c nhµ phª b×nh V¨n häc , khi ®¸nh gi¸ vÒ con ngêi vµ
sù nghiÖp cña ChÕ Lan Viªn , cã lÏ c¶m xóc chung nhÊt
cña nh÷ng ai khi cÇm trªn tay ba tËp “Di c¶o” th¬ ®ã lµ
sù kinh ng¹c . Bëi cã nh÷ng ®Iòu tõ tríc tíi nay ta cha
nhËn ra ë ChÕ Lan Viªn hoÆc cha nhËn ra mét c¸ch s©u
s¾c th× nay qua “Di c¶o” chóng ta sÏ ngì ngµng nhËn
thÊy ë «ng kh«ng chØ cã nh÷ng ®Iòu mµ chóng ta ®·
biÕt tíi søc viÕt vµ tÇm suy nghÜ , t duy s©u s¾c ë
nhiÒu lÜnh vùc ë «ng khiÕn chóng ta ph¶i kh©m phôc
.Tuy nhiªn ý kiÕn ®¸nh gi¸ vÒ “Di c¶o” lµ cha thèng nhÊt
. Cã hµng lo¹t c¸c bµi viÕt tham luËn , tranh luËn…vÒ “Di
c¶o” trªn c¸c b¸o , t¹p chÝ , s¸ch…cña nh÷ng c©y bót
phª b×nh cã tªn tuæi vµ cña c¸c nhµ nghiªn cøu trÎ.
4
Ngoµi th«ng b¸o gi¶i thëng cña héi nhµ v¨n ®a tin vÒ “Di
c¶o” t¸c phÈm duy nhÊt trong 12 t¸c phÈm ®îc trao gi¶i
cßn cã thÓ kÓ ®Õn mét sè bµi viÕt sau:
1. “ChÕ Lan Viªn vµ Di c¶o th¬” ( NguyÔn Th¸i
S¬n_B¸o v¨n nghÖ sè 4 ngµy 11 /3/1995 ).
2. “§äcChÕ Lan Viªn vµ Di c¶o th¬” ( Ph¹m
Quang Trung_T¹p chÝ v¨n sè 43 th¸ng 5/1995).
3. “§äc hai tËp Di c¶o th¬” (NguyÔn B¸ Thµnh
_T¹p chÝ v¨n nghÖ Qu©n ®éi th¸ng 4 /1994).
4. “Di c¶o th¬ ChÕ Lan Viªn” (Vâ TÊn Cêng_T¹p
chÝ cöa ViÖt sè 12 th¸ng 9/1995).
5. “ChÕ Lan Viªn – Ngêi ®i t×m mÆt” (Ph¹m
Xu©n Nguyªn_B¸o V¨n ho¸ th¸ng 8/1994).
6. “Khuynh híng vËn ®éng th¬ ChÕ Lan Viªn
sau 1975” (§oµn Träng Huy_t¹p chÝ v¨n häc sè 6 /
1993).
7. “ChÕ Lan Viªn víi c¸i nh×n nghÖ thuËt trong
th¬” (Huúnh V¨n Hoa_V¨n nghÖ Thµnh Phè Hå ChÝ
Minh 165 th¸ng 10/1994 , cã nh¾c tíi Di c¶o).
8. “ChÕ Lan Viªn_ ngêi lµm vên vÜnh c÷u”
(TrÇn M¹nh H¶o).
Nh÷ng bµi viÕt trªn ®· tËp hîp thµnh s¸ch trong
cuèn “ChÕ Lan Viªn_Nguêi lµm võ¬n vÜnh c÷u” do
Phong Lan su tÇm , tuyÓn vµ biªn so¹n (NXB Héi nhµ
V¨n 1995).
9. “TrÝ tuÖ , tµi n¨ng,t©m hån” ( ®äc “Di c¶o
th¬” cña ChÕ Lan Viªn_Gi¸o s Lª §×nh Kþ_T¹p chÝ
v¨n häc sè 9 / 1997).
10. “Thêi gian nghÖ thuËt ChÕ Lan Viªn” (T¹p
chÝ v¨n häc sè 11 , cã nh¾c tíi Di c¶o).
11. “§äc nh÷ng trang ®Ó l¹i thªm hiÓu mét hån
th¬ Di c¶o”
( §oµn Träng Huy v¨n nghÖ sè 11 th¸ng 3/1993).
12. “ChÕ Lan viªn vµ c¶m nhËn thêi gian” (§oµn
Träng Huy diÔn ®µn v¨n nghÖ ViÖt nam sè 10-11-12
n¨m 1992 cã nh¾c tíi Di c¶o).
5
13. “TiÕp cËn gi¸ trÞ v¨n ch¬ng cña Di c¶o”
(Thanh niªn 1995-Ph¹m Quang Trung).
14. “Di c¶o th¬ ChÕ Lan Viªn” (NguyÔn Xu©n
Nam –b¸o nh©n d©n chñ nhËt sè 8 ngµy 21 /2/1993).
15. “Nh÷ng vÊn ®Ò th¬ triÕt lý cña ChÕ Lan
Viªn” (TrÇn Thanh §¹m –B¸o v¨n nghÖ sè 36 ngµy
4/9/1993).
16. “B¸o c¸o tham gia héi nghÞ khoa häc : ý
thøc ngêi cÇm bót trong th¬ ChÕ Lan Viªn” (Ng« Th¸i
LÔ_§¹i Häc Vinh).
Nh÷ng bµi viÕt trªn ,hoÆc trùc tiÕp ®a ra nh÷ng
ý kiÕn vÒ “Di c¶o” hoÆc cã nh¾c tíi “Di c¶o” nh mét
phÇn sù ngiÖp s¸ng t¸c cña ChÕ Lan Viªn . Riªng “C¶m
nhËn vÒ thêi gian trong Di c¶o cña ChÕ lan Viªn” th× cha
cã mét bµi viÕt hay mét c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo ®Ò
cËp tíi mét c¸ch trùc tiÕp , cô thÓ , kÜ lìng . NÕu cã ®Ò
cËp tíi th× míi chØ dõng l¹i ë khu«n khæ mét bµi viÕt
ng¾n , ®©y ®ã r·i r¸c cã nh÷ng ý kiÕn bµn s¬ qua vµ
còng chØ lµ mét phÇn bµi viÕt cïng víi c¸c vÊn ®Ò kh¸c
mµ t¸c gi¶ bµi viÕt nh¾c ®Õn.
Tuy nhiªn cã thÓ tËp hîp mét sè ý kiÕn rÊt ®¸ng
chó ý cña mét sè nhµ nghiªn cøu vµ mét sè t¸c gØa vÒ
vÊn ®Ò nµy . ë ®©y chóng t«i xin ®îc nh¾c tíi nh÷ng
ý kiÕn cña c¸c t¸c gi¶ NguyÔn B¸ Thµnh , Vâ TÊn Cêng
, Huúnh V¨n Hoa vµ ®Æc biÖt lµ mét sè ý kiÕn cña
t¸c gi¶ §oµn Träng Huy.
NguyÔn B¸ Thµnh ®· ®a ra mét sè kh¸i niÖm : “Hµnh
®éng viÕt” , “Thêi gian sèng” trong viÖc kh¼ng ®Þnh
6
sù tån t¹i ý thøc vÒ thêi gian trong “Di c¶o th¬” cña
ChÕ Lan Viªn.
“… Hµnh ®éng viÕt ë ®©y lµ sù chèng chäi víi
“thêi gian níc xiÕt” víi bÖnh tËt vµ buån ®au…”
“…c¶m xóc cña ChÕ Lan Viªn vÒ thêi gian sèng lµ
®Þnh híng lín nhÊt cuèn hót t duy th¬ cña «ng nh÷ng
n¨m cuèi ®êi…”
Cßn Vâ TÊn Cêng th× cho r»ng: “Hµnh tr×nh cña sù
sèng ®èi víi nhµ th¬ võa lµ sù tÜnh t¹i võa lµ sù bÊt an
®Ó ch¹y ®ua víi c¸i chÕt…Nhµ th¬ ChÕ Lan Viªn ®·
®i vµo h v« , nhng niÒm tin m·nh liÖt cña «ng vÒ sù
tån t¹i vµ søc m¹nh cña th¬ ca vÉn sèng m·i trong
chóng ta”.
Ph¶i ch¨ng trong lêi bµn cña m×nh Vâ TÊn Cêng
muèn nãi tíi thêi gian sèng tån t¹i trong ý thøc cña nhµ
th¬ chøa ®äng nhiÒu m©u thuÉn d»ng xÐ mét cuéc
®Êu tranh néi t©m , tù chiÕn ®Êu vµ chiÕn th¾ng?
vµ niÒm tin m·nh liÖt vµo sù tån t¹i vµ vµo søc m¹nh
cña th¬ ca mµ Vâ TÊn Cêng nh¾c tíi Êy , ph¶i ch¨ng lµ
ý thøc vÒ c¸i “ bÕn thêi gian” mµ ChÕ Lan Viªn hay nãi
®Õn trong th¬ «ng c¸i ®iªm
dõng bÊt tö cña mét
cuéc hµnh tr×nh ®Çy gian nan , ®ç m¸u.
ë mét bµi th¬ kh¸c , Huúnh V¨n Hoa l¹i ®Ò cËp
®Õn chiÒu s©u cña c¸i nh×n nghÖ thuËt “…trong c¸i
nh×n chiÒu s©u thêi gian lµ yÕu tè kh¸ quan träng…
nh c¸i trôc cho sù xuÊt hiÖn vµ chiÕm lÜnh , nghÜ suy
vÒ hiÖn thùc , vÒ cuéc ®êi…” trong toµn bé s¸ng t¸c
cña ChÕ Lan Viªn , ta thÊy nhµ th¬ quan niÖm cuéc
®êi nh mét chuçi dµi hµnh tr×nh ®i t×m kiÕm vµ
kh¸m ph¸ ch©n lÝ…”.
Chóng t«i nhËn thÊy ý kiÕn cña Huúnh V¨n Hoa
còng cã nh÷ng ®iªm kh¸ s©u s¾c khi nãi vÒ tÇm quan
träng cña thêi gian trong viÖc chiÕm lÜnh kh¸m ph¸ hiÖn
thùc cuéc ®êi…
7
Tuy nhiªn chóng t«i còng xin lu ý r»ng nh÷ng ý kiÕn
®· lµ tÊt c¶ nh÷ng g× chóng t«i thu lîm ®îc ë c¸c bµi
viÕt vÒ vÊn ®Ò “c¶m nhËn vÒ thêi gian” trong “Di c¶o
th¬” cña ChÕ Lan Viªn . §Ó cã thÓ phôc vô cho luËn v¨n
cña chóng t«i hÇu hÕt c¸c bµi viÕt míi chØ ®a ra nh÷ng
ý kiÕn chung chung thËm chÝ ý kiÕn cña Huúnh V¨n Hoa
mµ chóng t«i võa trÝch dÉn lµ t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh cho
ph¹m vi rÊt réng c¸c s¸ng t¸c cña ChÕ Lan Viªn chø cha
cã ý kiÕn nµo ®i s©u nghiªn cøu mét c¸ch trùc tiÕp vÒ
vÊn ®Ò nµy.
Riªng ë nh÷ng bµi viÕt cña bµi viÕt cña t¸c gi¶
§oµn Träng Huy chóng t«i nhËn thÊy ®· cã mét sù
quan t©m nhÊt ®Þnh vµ dµnh cho vÊn ®Ò nhiÒu ph¸t
hiÖn kh¸ s©u s¾c .T¸c gi¶ §oµn Träng Huy kh¼ng
®Þnh “ChÕ Lan Viªn thÊm thÝa h¬n lóc nµo hÕt ý
nghÜa thêi gian ®êi ngêi trong nh÷ng kh¸i niÖm”c¶m
thô thêi gian”, “thêi gian cô thÓ ®êi ngêi ” “thêi gian
vËt chÊt” vµ nhÊn m¹nh cµng gÇn cuéc ®êi ChÕ Lan
Viªn nh cµng dµnh cho thêi gian nhiÒu triÕt luËn.
“Nh vËy lµ trong bµi viÕt cña m×nh t¸c gi¶ §ßan
Träng Huy hÕt søc chó ý ®Õn c¶m nhËn thêi gian
trong Di c¶o vµ ®Æc biÖt nh÷ng bµI th¬ ë giai ®o¹n
cuèi ®êi cña nhµ Th¬ ChÕ Lan Viªn , h¬n thÕ cßn
8
nhÊn m¹nh chÊt triÕt luËn truyÒn thèng trong th¬ ca
ChÕ Lan Viªn vÉn b¾ng b¹c trong nh÷ng s¸ng giai
®o¶n tríc khi nhµ th¬ ra ®i.
DÉn ra nh÷ng ý kiÕn trªn ®©y lµ cña mét sè nhµ
nghiªn có chóng t«i kh«ng cã ý thèng kª l¹i mäi ý kiÕn
cña tÊt c¶ nh÷ng bµi viÕt cña c¸c nhµ phª b×nh quan
t©m ®Õn “Di c¶o” . MÆt kh¸c v× ®iªu kiÖn cha cho
phÐp c¶ kh¸ch quan vµ chñ quan khiÕn chóng t«i rÊt
cã thÓ bá sãt nh÷ng ý kiÕn quý b¸u cña vÊn ®Ò . Dï
sao môc ®Ých cuèi cïng cña chóng t«i trong viÖc t×m
hiÓu lÞch sö cña vÊn ®Ò còng ®i ®Õn mét sù kh¼ng
®Þnh r»ng hiÖn nay trªn thùc tÕ nghiªn cøu cha xuÊt
hiÖn mét bµi viÕt hay mét c«ng tr×nh nµo ®Ò cËp
®Õn ®Ò tµi “c¶m nhËn vÒ thêi gian qua ba tËp “Di c¶o
th¬” cña ChÕ Lan Viªn ®iªu nµy kh«ng Ýt khã kh¨n
cho viÖc tiÕn hµnh LuËn v¨n . Nhng tiÕp cËn víi “Di
c¶o th¬” ë gãc ®é nµo ®Ó ®¹t ®îc hiÖu qu¶ c¶m thô
cao nhÊt vÉn lµ niÒm b¨n kho¨n ®èi víi t«i . Song xuÊt
ph¸t tõ t×nh h×nh cña c¸c t¸c gi¶ ®i tríc lÊy ®ã lµm
c¬ së chÝnh ®Ó tham kh¶o , ®ång thêi tõ t×nh c¶m
yªu quý tr©n träng nhµ th¬ ChÕ Lan Viªn , tõ c¶m
nhËn trùc tiÕp vÒ t¸c phÈm , chóng t«i xin m¹nh d¹n
thùc hiÖn luËn v¨n theo ®Ò tµi “C¶m nhËn thêi gian
qua ba tËp Di c¶o” cña ChÕ Lan Viªn.
3. Môc tiªu vµ giíi h¹n cña ®Ò tµi.
Trong “ Di c¶o th¬” cña ChÕ Lan Viªn , c¶m gi¸c
vÒ thêi gian rÊt râ rÖt , m¹nh mÏ . Tõ nh÷ng bµi th¬
sau “§iªu Tµn” , nh÷ng bµi ®¨ng r¶i r¸c trªn c¸c b¸o
tõ 1937 – 1947 ®Õn nh÷ng bµi th¬ sau nµy ®· hoµn
chØnh , ®¨ng r¶i r¸c hoÆc ë d¹ng ph¸c th¶o … §Òu
næi bËt nh÷ng c¶m nhËn vÒ thêi gian . XuÊt ph¸t tõ
®ã , chóng t«i xin m¹nh d¹n thùc hiÖn luËn v¨n theo
®Ò tµi “ C¶m nhËn vÒ thêi gian cña ChÕ Lan Viªn qua
Di c¶o th¬”. Song v× dung lîng cña mét luËn v¨n tèt
nghiÖp vµ v× tr×nh ®é cã h¹n , nªn chóg t«i kh«ng cã
®ñ ®iªï kiÖn ®Ó ®i s©u nghiªn cøu tÊt c¶ c¸c biÓu
hiÖn thêi gian qua “Di c¶o th¬” mµ chóng t«i xin ®i
S©u t×m hiÓu vÊn ®Ò “ c¶m nhËn thêi gian cña ChÕ
Lan Viªn” trong nh÷ng bµi th¬ s¸ng t¸c vµo nh÷ng
9
n¨m 1986, 1987 ,1988 lµ nh÷ng n¨m th¸ng cuèi cïng
nhµ th¬ ë cái thÕ , ý thøc s©u s¾c vÒ c¸i quü thêi
gian ®ang hao v¬i tõng kho¶ng kh¾c khi «ng ®èi
mÆt víi “ C¸i chÕt ®îc b¸o tríc” . TÊt nhiªn lµ chóng t«i
SÏ ®i kh¶o s¸t , thèng kª trªn c¶ ba tËp th¬. Song viÖc
ph©n tÝch s©u chØ dõng l¹i ë nh÷ng bµi th¬ trªn
( nhng cÇn chó ý lµ viÖc thèng kª chØ lµ t¬ng ®èi v×
cã mét sè bµi kh«ng x¸c ®Þnh ®îc thêi gian ngµy
th¸ng nã ra ®êi ) .
Qua ®ã ®Ó thÊy ®îc phong c¸ch th¬ ChÕ Lan Viªn
giai ®o¹n sau nµy c¶ vÒ t tëng lÉn h×nh thøc nghÖ
thuËt… Thêi gian qu¶ lµ ®· ®i vµo tri gi¸c nhµ th¬ vµ t¹o
thµnh mét nÐt rÊt riªng cho “Di c¶o th¬”. V¶ l¹i XÐt vÒ
hoµn c¶nh riªng cña nhµ th¬ trong nh÷ng n¨m th¸ng ®ã
khi «ng cïng lóc ph¶i chÞu ®ùng nh÷ng ©u lo , ®au ®ín
d»n vÆt c¶ kh¸ch quan ®Õn chñ quan . Vµ chóng ta sÏ
thÊy thêi gian cµng h»n næi trong “Di c¶o th¬” nh mét
®Êu Ên râ rÖt . ®ã lµ môc tiªu cña luËn v¨n híng tíi .
4 . ph¬ng ph¸p nghiªn cøu.
4.1: ph¬ng ph¸p kh¶o s¸t thèng kª ph©n lo¹i.
TiÕn hµnh luËn v¨n chóng t«i b¾t ®Çu tõ viÖc thèng
kª nhòng biÓu hoiÖn cña thêi gian trong “Di c¶o” nh kh¸i
niÖm thêi gian ®îc ph¸t biÓu thµnh lêi.
4.2: ph¬ng ph¸p tiÕp cËn thèng kª.
10
Tríc sau , ChÕ Lan Viªn bao giê còng lµ ngêi cã c¶m
nhËn nh¹y bÐn vµ s©u s¾c vÒ thêi gian . C¶m nhËn ®ã ,
ý niÖm ®ã , nhËn thøc ®ã ®äc biÓu hiÖn díi nhiÒu d¹ng
thøc phong phó mang tÝnh ®a d¹ng , mang c¶ tÝnh s¸ng
t¹o riªng cña nhµ th¬.
Trong “Di c¶o” nã còng trë thµnh mét hÖ thèng hoµn
chØnh mµ chóng ta cÇn tiÕp cËn kh¸m ph¸ ®Ó ®Õn ®îc
nh÷ng kÕt luËn s¬ bé vÒ thÕ giíi quan , nh©n sinh quan
cña t¸c gi¶ hµng ®Çu th¬ ca viÖt nam hiÖn ®¹i , mét
c©y bót tµi hoa søc viÕt dåi dµo , trÝ tuÖ s©u s¾c vµ cã
phÇn kh¸ phøc t¹p . Do ®ã chóng t«i sö dông ph¬ng
ph¸p nµy nh»m kh¸i qu¸t s¬ bé c¶m nhËn vÒ thêi gian
trong “Di c¶o th¬” cña ChÕ Lan Viªn.
4.3 : ph¬ng ph¸p ph©n tÝch miªu t¶.
§©y lµ ph¬ng ph¸p chÝnh mµ chóng t«i sö dông
trong luËn v¨n nµy . Tõ viÖc thèng kª ph©n lo¹i , chóng
t«i SÏ tiÕn hµnh ph©n tÝch miªu t¶ tõng tiÓu lo¹i nh»m
11
chøng minh cô thÓ ®Ó tõ ®ã rót ra nh÷ng kÕt luËn kh¸i
qu¸t.
4.4 : ph¬ng ph¸p so s¸nh.
§Æt sù c¶m nhËn vÒ thêi gian qua “Di c¶o” cña ChÕ
Lan Viªn trong mèi quan hÖ víi sù c¶m nhËn vÒ thêi gian
ë c¸c giai ®o¹n tríc cña th¬ ChÐe Lan Viªn nãi riªng vµ
c¶ mét giai ®o¹n v¨n häc nãi chung . ®©y lµ mét viÖc
lµm rÊt thó vÞ , nhng v× ®iªï kiÖn thêi gian vcµ tr×nh
®é cã h¹n nªn kh«ng thÓ vËn dông ph¬ng ph¸p nµy
nhiÒu nh ý muèn.
5.CÊu tróc luËn v¨n.
phÇn më ®Çu.
Giíi thiÖu luËn v¨n.
PhÇn néi dung.
Ch¬ng1 : vÞ trÝ van häc sö cña ChÕ Lan Viªn trong
tiÕn tr×nh ph¸t
triÓn cña v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i vµ ba tËp “Di c¶o th¬”
.
12
1.1: VÞ trÝ cña ChÕ Lan Viªn trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn
cña v¨n häc ViÖt Nam.
1.2: Ba tËp “Di c¶o th¬”.
Ch¬ng 2: Thêi gian nghÖ thuËt trong th¬ vµ sù hiÖn diÖn
cña yÕu tè thêi gian nghÖ thuËt trong “Di c¶o th¬”.
2.1 : Kh¸i niÖm thêi gian nghÖ thuËt.
2.2 : Thêi gian nghÖ thuËt trong th¬.
2.2 : Sù hiÖn diÖn thêi gian qua “Di c¶o th¬”.
Ch¬ng 3: ¶m nhËn thêi gian nghÖ thuËt trong”Di c¶o
th¬”.
3.1 : ý thøc vÒ sù vËn ®éng cña thêi gian.
3.2 : C¶m nhËn vÒ c¸c chiÒu cña thêi gian.
3.3 : C¸ch óng xö cña ChÕ Lan Viªn vÒ thêi gian.
3.3.1 : ý thóc tr¸ch nhiÖm víi ®êi víi th¬.
3.3.2 : Th¸i ®é víi c¸i chÕt.
3.4 : DÊu Ên cña mét c¸ tÝnh s¸ng t¹o trong viÖc biÓu
hiÖn thêi gian.
PhÇn kÕt luËn.
13
Th môc tham kh¶o.
PhÇn néi dung
Ch¬ng1: VÞ trÝ v¨n häc sö cña ChÕ Lan Viªn trong tiÕn
tr×nh ph¸t triÓn cña v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i vµ ba
tËp “Di c¶o th¬”.
1.1 : VÞ trÝ v¨n häc sö cña ChÕ Lan Viªn trong tiÕn
tr×nh ph¸t triÓn cña v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i.
Trong tiÕn tr×nh lÞch sö th¬ hiÖn ®¹i ViÖt Nam ë thÕ
kû XX , hiÕm cã nhµ th¬ nµo chiÕm lÜnh ®îc c¶ ba
®Ønh cao ë ba thêi kú tiªu biÓu nhÊt nh nhµ th¬ ChÕ
Lan Viªn . Thêi kú th¬ míi l·ng m¹n ( 1932- 1945 ) víi tËp
“§iªu Tµn”. Thêi kú th¬ c¸ch m¹ng ( 1945 – 1975 ) «ng
cã “¸nh s¸ng vµ phï sa” , “ Hoa ngµy thêng , Chim b¸o
14
b¶o” , “ nh÷ng bµi Th¬ ®¸nh giÆc”…thêi kú ®æi míi
(1986 ®Õn nay) cã c¸c tËp “Di c¶o th¬”. Nh÷ng tËp th¬
Êy thùc sù lµm s«i ®éng v¨n ®µn , lµm x«n xao d luËn
mét thêi.
Cuéc ®êi th¬ cña ChÕ Lan Viªn tr¶i dµi theo tiÕn
tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch s v¨n häc d©n téc , «ng lµ ngêi
®· sèng vµ s¸ng t¸c v¾t ngang qua c¸i mèc lÞch sö cña
cuéc c¸ch m¹ng th¸ng 8/ 1945. N»m trong mét giai ®o¹n
v¨n häc d©n téc cã nh÷ng bíc tiÕn triÓn theo yªu cÇu phï
hîp víi thùc tiÔn cuéc sèng , ®¸p øng yªu cÇu cña thêi
®¹i , nhµ th¬ ChÕ Lan Viªn ®· cã nh÷ng ®ãng gãp
®¸ng kÓ gãp phÇn c¸ch t©n nÒn th¬ d©n téc , t¹o nªn
diÖn m¹o míi cho th¬ ca trong giai ®o¹n trong 15 n¨m
tríc c¸ch m¹ng ®Õn viÖc x©y dùng nÒn v¨n nghÖ míi
sau c¸ch m¹ng.
Tríc c¸ch m¹ng ChÕ Lan Viªn lµ nhµ th¬ næi tiÕng vµ
tiªu biÓu cña phong trµo “th¬ míi” suèt thêi trÎ «ng l¹i
sèng g¾n bã víi m¶nh ®Êt ®îc coi lµ trung t©m cña v¬ng quèc chiªm thµnh xa , nh÷ng dÊu tÝch cña mét quèc
gia phong kiÕn tõng cã thêi huy hoµnh nay ®· tµn vong ,
15
cßn cã thÓ b¾t gÆp ë mäi n¬i mµbiÓu tîng tiªu biÓu
nhÊt lµ th¸p chµm , nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc ®éc
®¸o vµ v÷ng ch¾c… Nh÷ng ®iªu ®ã gîi lªn ë t©m hån
trÎ tuæi vèn giµu trÝ tëng tîng, mét sù ®ång c¶m s©u
s¾c víi sè phËn cña ®Êt níc chiªm thµnh . Tõ t©m tr¹ng
buån ®au cña thÕ hÖ thanh niªn sèng trong c¶nh mÊt níc
®¬ng thêi . TÊt c¶ nh÷ng ®iªu ®ã ®· ®i Vµo th¬ «ng
trong giai ®o¹n tríc c¸ch m¹ng th¸ng 8/ 1945 . víi tËp
th¬ máng manh “§iªu tµn” hÕ Lan Viªn xuÊt hiÖn gi÷a
lµng th¬ ViÖt Nam nh mét niÒm kinh dÞ .
Sau c¸ch m¹ng ChÕ Lan Viªn vÉn nhiÖt thµnh ®Õn
víi c¸ch m¹ng hoµ quyÖn t©m hån th¬ cña m×nh trong
cuéc sèng lín cña nh©n d©n vµ cña thêi ®¹i míi . B»ng ý
chÝ vµ nghÞ lùc cña m×nh «ng ®· tõng bíc t¹o lËp mét
phong c¸ch nghÑ thuËt míi . TËp th¬ “ Göi c¸c anh” ®¸nh
dÊu mét mèc b¶n lÒ cña hai giai ®o¹n nhng ph¶i ®Õn “
¸nh s¸ng vµ phï sa” ChÕ Lan Viªn míi thËt sù næi bËt víi
phong c¸ch míi . ¤ng ®· vît qua nh÷ng “ Næi ®au riªng
®Ó hoµ nhËp víi niÒm vui chung” , ®· thËt sù “ Tõ ch©n
trêi cña mét ngêi ®Õn ch©n trêi cña mäi ngêi”. Nhµ th¬
16
®· hoµn toµn hoµ nhËp víi cuéc sèng , víi thùc t¹i , víi
nh©n d©n , víi ®¶ng . ChÕ Lan Viªn lóc nµy ®· kÕt hîp
®îc xóc c¶m th¬ vµ ý tëng , ®· biÕt hµi hoµ c¸i ®Ñp cña
bªn ngoµi vµ c¸i ®Ñp cña t©m hån ®Ó chÕ t¸c nªn th¬ .
Do vËy tµi n¨ng nghÖ thuËt th¬ cña «ng cã thªm ®iªu
kiÖn ®Ó ph¸t huy . ¶nh hëng cña th¬ «ng ®èi víi c«ng
chóng trong vµ ngoµi níc ®Òu ®îc n©ng cao . ¤ng trë
thµnh trô cét cña nÒn v¨n häc míi trªn nhiÒu ph¬ng diÖn
: s¸ng t¸c , kh¶o cøu , phª b×nh v¨n häc … ChØ tÝnh
riªng vÒ t¸c phÈm th¬ ChÕ Lan Viªn ®· cung cÊp cho
nÒn th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i h¬n 10 tËp th¬ cã gi¸ trÞ vµ
®· ®a «ng lªn vÞ trÝ hµng ®Çu nh÷ng nhµ th¬ tiªu biÓu
cña th¬ ca ViÖt Nam sau 1945.
§Õn thêi kú sau 1975 ChÕ Lan Viªn lµ ®¹i biÓu u tó
cho dßng v¨n häc c¸ch m¹ng sau 1975 víi c¸c tËp th¬ “
H¸i Theo mïa” ( 1977) , “Hoa trªn ®¸” ( 1984 ) , “Ta göi
cho m×nh” ( 1986 ) …Vµ ®Æc biÖt lµ nh÷ng bµi th¬ in
trong ba tËp “Di c¶o th¬” ( 1992 ,1993 ,1996 ) . ¤ng l¹i
thÓ hiÖn thªm sù phong phó trong phong c¸ch nghÖ
thuËt cña m×nh . Tuy nhiªn «ng vÈn viÕt vÒ cuéc chiÕn
17
tranh chèng Mü nhng chñ yÕu lµ l¾ng s©u vµo næi suy
t , vÒ cuéc ®êi thÕ sù con ngêi . Víi mét phong c¸ch th¬
ngµy cµng mang ®Ëm tÝnh chÊt triÕt luËn , h×nh thøc
c©u th¬ v¨n xu«i , trÝ tëng tîng phong phó , c¶m xóc
m¶nh liÖt . Vµ sau nµy ChÕ Lan Viªn vÉn nhÊt qu¸n mét
hån th¬ triÕt luËn nhng chÊt tr÷ t×nh ®· hoµ quyÖn
®Ëm nÐt h¬n . Th¬ «ng ë giai ®o¹n nµy mang chiÒu
s©u cña mét t©m hån tõng tr¶i , chiÒu s©u cña mét
nh©n c¸ch ngµy cµng tha thiÕt víi cuéc ®êi , víi nghÖ
thô©t . Do ®ã th¬ ChÕ Lan Viªn sau 1975 mang vÎ ®Ñp
thÈm mü míi , th¬ «ng giai ®o¹n nµy ®¹i diÖn cho giµn
®ång ca vÒ thÕ sù cña th¬ ca ViÖt Nam sau 1975.B»ng
mét t©m hån tr¸c tuyÖt ChÕ Lan Viªn ®· ®ãng gãp ®îc
mét diÖn tÝch kh«ng nhá , lµm cho “ Tr¸i ®Êt réng thªm
ra” . Nh÷ng cèng hiÕn ®ã cña «ng vµo tiÕn tr×nh v¨n
häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i h¬n nòa thÕ kû qua ®· ®îc ®¶ng
vµ nh©n d©n ta tr©n träng ®¸nh gi¸ cao.
1.2 : Ba tËp “Di c¶o th¬” cña ChÐ Lan Viªn.
ChÕ Lan Viªn lµ mét nhµ th¬ lín cña d©n téc . Sù
nghiÖp th¬ cña «ng ®· tr¶i qua nh÷ng bíc th¨ng
18
trÇm , nh÷ng vinh quang vµ cay ®¾ng cña chÆng
®êng th¬ hiÖn ®¹i ViÖt Nam suèt gÇn thÕ kû XX.
Ngoµi nh÷ng tËp th¬ ®· xuÊt b¶n réng r¶i víi
b¹n ®äc ChÕ Lan Viªn sau khi mÊt , cßn ®Ó l¹i mét
di s¶n v¨n häc ®å sé gåm hµng ngh×n bµi th¬ ®îc
chÐp trong hµng chôc cuèn sæ tay nghÒ nghiÖp
kh¸c nhau . §ã lµ “Di c¶o th¬” do ngêi b¹n ®êi , b¹n
v¨n th©n thiÕt Vò ThÞ Thêng gãp nhÆt , tuyÓn
chän vµ ®îc nhµ xuÊt b¶n ThuËn Ho¸ Ên hµnh
thµnh 3 tËp : tËp 1- 1992 , tËp 2 – 1993 , tËp 3 –
1996 . Ba tËp “Di c¶o” víi 567 bµi th¬ ë d¹ng hoµn
chØnh vµ d¹ng ph¸c th¶o mµ phÇn lín ®îc s¸ng t¸c
trong 2 n¨m 1987- 1988 ( 287 bµi ) ®©y lµ nh÷ng
n¨m cuèi ®êi , nh÷ng n¨m nhµ th¬ ph¶i ®èi diÖn
trùc tiÕp víi thêi gian gÊp g¸p cña mét cái trÇn thÕ .
Ba tËp “Di c¶o”ra ®êi t¹o nªn mét d luËn s«i næi .
Tuy nhiªn sù xuÊt hiÖn cña “Di c¶o th¬” cña ChÕ
Lan Viªn ®· t¹o ra mét sù thËt kh«ng thÓ chèi c·i lµ
“Di c¶o th¬” “t¹o nªn gi¸ trÞ tæng thÓ vît tréi cña
tËp th¬ trong n¨m 1993 nãi lªn tÝnh nhÊt qu¸n
19
trong toµn boä sù nghiÖp th¬ ca cña nhµ th¬ lín
ChÕ Lan Viªn , do ®ã cÇn ®îc ®¸nh dÊu b»ng gi¶i
thëng quèc gia” ( trÝch “ th«ng b¸o vÒ giaØ thëng
héi nhµ v¨n VÖt Nam 1994” cña ban chÊp hµnh héi
nhµ v¨n ViÖt Nam ngµy 25/9/1994) .
Cã nhiÒu ngêi b¨n kho¨n v× sao mét khèi lîng
th¬ “Di c¶o” ®å sé nh vËy mµ kh«ng ®îc in ra lóc
nhµ th¬ cßn sèng . ®iªï nµy chóng t«i ®· nhÊt trÝ
víi ý kiÕn cña ph¹m Quang Trung cho r»ng do 3
nguyªn nh©n sau:
+ Ngêi viÕt cha cã ®iªï kiÖn hoµn thiÖn.
+ Ngêi viÕt cßn do dù v× ý nghÜa kh¸ch quan cña
s¸ng t¸c.
+Ngêi viÕt coi ®ã lµ nh÷ng s¸ng t¸c cña riªng
m×nh hoÆc nh÷ng ngêi gÇn gñi víi riªng m×nh.
“Di c¶o th¬” xÐt cho cïng vÉn chØ n»m trong m¹ch
thèng nhÊt cña ®êi th¬, hån th¬ ChÕ Lan Viªn. Tuy
nhiªn “cã nh÷ng t×nh c¶m , nh÷ng næi niÒm ,
nhu÷ng gi¸ trÞ nh©n v¨n vµ nghiÖ thuËt mµ chØ
20
- Xem thêm -