Tài liệu Chất nam bộ trong ngôn ngữ truyện ngắn nguyễn ngọc tư

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM PHẠM THỊ HỒNG NHUNG CHẤT NAM BỘ TRONG NGÔN NGỮ TRUYỆN NGẮN NGUYỄN NGỌC TƢ Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 60.22. 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. HOÀNG CAO CƢƠNG THÁI NGUYÊN - 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, là kết quả lao động nghiêm túc, tìm tòi và kế thừa trong quá trình nghiên cứu của tôi. Các số liệu khảo sát, kết luận trong đề tài là trung thực và chưa từng công bố ở bất kì công trình nào khác. Tác giả Phạm Thị Hồng Nhung Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tôi đã được sự hướng dẫn nhiệt tình của Thầy Hoàng Cao Cương, Viện ngôn ngữ học. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc nhất của mình về những ý kiến quý báu cũng như thời gian mà thầy đã dành cho tôi. Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành của mình đến các Thầy Cô đã giảng dạy các chuyên đề cao học cho lớp Ngôn ngữ K18, khóa 2010 - 2012 tại trường ĐHSP Thái Nguyên. Cuối cùng tôi xin cảm ơn Ban giám hiệu trường THPT Phổ Yên, những người thân trong gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã hết lòng động viên, khuyến khích, giúp đỡ và tạo điều kiện để tôi hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2012 Tác giả Phạm Thị Hồng Nhung Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN.................................................................................................. ii MỤC LỤC ...................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ........................................................... vi MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 2 3. Đối tượng, mục đích, phạm vi nghiên cứu ................................................ 4 4. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 5 6. Cấu trúc luận văn ...................................................................................................... 6 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÍ THUYẾT.................................................................... 7 1.1. Ngôn ngữ văn học ................................................................................... 7 1.2. Phong cách ............................................................................................ 13 1.3. Hình tượng và chi tiết ........................................................................... 14 1.3.1. Hình tượng nghệ thuật ................................................................... 14 1.3.2. Chi tiết nghệ thuật .......................................................................... 16 1.4. Lời thoại ................................................................................................ 17 1.5. Phương ngữ ........................................................................................... 20 1.6. Nguyễn Ngọc Tư và tác phẩm .............................................................. 22 1.6.1. Vài nét về Nguyễn Ngọc Tư ............................................................ 22 1.6.2. Truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư ....................................................... 25 1.7. Tiểu kết ................................................................................................. 27 Chƣơng 2: ĐẶC ĐIỂM NAM BỘ TRONG NGÔN NGỮ TRUYỆN NGẮN NGUYỄN NGỌC TƢ .................................................. 29 2.1. Dẫn nhập ............................................................................................... 29 2.2. Các đặc điểm từ vựng - ngữ nghĩa........................................................ 29 2.2.1. Nhận xét chung ............................................................................... 29 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv 2.2.2. Đại từ nhân xưng và từ xưng hô .................................................... 32 2.2.3. Từ ngữ chỉ sản vật địa phương ...................................................... 33 2.2.4. Từ ngữ chỉ tên đất, tên người ......................................................... 35 2.3. Các đặc điểm cú pháp ........................................................................... 38 2.3.1. Cụm từ ............................................................................................ 38 2.3.2. Kết cấu vị từ ................................................................................... 39 2.3.3. Kiểu câu.......................................................................................... 43 2.4. Các đặc điểm diễn ngôn ........................................................................ 46 2.4.1. Tiểu dẫn .......................................................................................... 46 2.4.2. Phong cách khẩu ngữ ..................................................................... 47 2.4.3. Dùng thành ngữ và quán ngữ ......................................................... 50 2.4.4. Ví von so sánh ................................................................................ 52 2.4.5. Khoa trương và khuếch đại ............................................................ 53 2.4.6. Đặc điểm lời thoại .......................................................................... 54 2.5. Phương ngữ Nam với việc phản ánh văn hóa Nam Bộ ........................ 63 2.5.1. Sinh hoạt và phong tục ................................................................... 63 2.5.2. Đồng quê Nam Bộ .......................................................................... 65 2.5.3. Cải lương hóa ................................................................................. 67 2.6. Tiểu kết ................................................................................................. 70 Chƣơng 3: TÁC DỤNG NGHỆ THUẬT CỦA CHẤT NAM BỘ TRONG CÁC TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN NGỌC TƢ .................................................................................. 72 3.1. Ngôn từ và tính cách nhân vật .............................................................. 72 3.1.1. Sự đa dạng của tính cách nhân vật ................................................ 72 3.1.2. Nhân vật tài tử ................................................................................ 74 3.1.3. Nhân vật trí thức ............................................................................ 76 3.1.4. Nhân vật nông dân ......................................................................... 78 3.2. Các giọng điệu trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư ........................... 87 3.2.1. Giọng buồn mênh mang ................................................................. 88 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn v 3.2.2. Giọng trầm tĩnh, đắng đót .............................................................. 90 3.3. Thử phác họa “cái tạng” Nguyễn Ngọc Tư qua truyện ngắn ............... 92 3.3.1. Bức tranh về những thân phận ....................................................... 92 3.3.2. Những kí ức buồn ........................................................................... 94 3.3.3. Tính nhẹ nhàng trong phê phán ..................................................... 96 3.4. Tiểu kết ................................................................................................. 99 KẾT LUẬN .................................................................................................. 100 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC .................................... 104 LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN ................................................................ 104 NGUỒN TRÍCH DẪN TRONG LUẬN VĂN .......................................... 105 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 106 PHỤ LỤC ................................................................................................... 110 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CĐBT : Cánh đồng bất tận GT : Giao thừa KTLL : Khói trời lộng lẫy TSXH : tần số xuất hiện Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Từ những năm cuối của thế kỉ trước, Nguyễn Ngọc Tư đã xuất hiện trên văn đàn nước nhà: không chói lòa mà dung dị và đầy kiên nhẫn. Nguyễn Ngọc Tư là một hiện tượng văn chương độc đáo thời hiện đại. Văn Nguyễn Ngọc Tư thấm đẫm chất Nam Bộ: trầm, buồn, da diết yêu thương. Chị tự ví văn mình như trái sầu riêng - một đặc sản đối với người mê nó nhưng cũng khiến nhiều người phải tránh xa. Truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư có sức hấp dẫn riêng đối với người đọc, nhất là với người Nam Bộ. Trong các câu chuyện tác giả này kể lại, từ đề tài đến cách thể hiện, đều chân chất, không cầu kì. Nguyễn Ngọc Tư đi sâu vào mảng đời thường dung dị của cuộc sống con người Nam Bộ. Đó là chuyện ông già đi tìm con, chuyện tình cảm gia đình, tình cảm nam nữ, chuyện về những ước mơ bình dị, chuyện về sự tha hóa ở một lớp người nghèo túng, thất học…Tất cả đều được thể hiện với giọng văn nhẹ nhàng, tự nhiên, với ngôn ngữ đậm màu sắc Nam Bộ. Nhà văn Nguyễn Quang Sáng viết với giọng văn mộc mạc bình dị, với ngôn ngữ đời thường đã tạo nên một không khí rất tự nhiên về màu sắc, hương vị của mảnh đất cuối cùng Tổ quốc- mũi Cà Mau của những con người mà cha ông là người tứ xứ về mũi đất của rừng, của sông nước, của biển cả đã dày công khai phá, đã đứng lên khởi nghĩa. Qua ngòi bút của Nguyễn Ngọc Tư, những con người lam lũ, giản dị, bộc trực ấy chứa bên trong cả một tâm hồn vừa nhân hậu, vừa tinh tế qua đối nhân xử thế. Huỳnh Công Tín trong Cảm nhận bản sắc Nam Bộ cũng đánh giá khá cao về chất ngôn ngữ trong truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư: “Ngôn từ trong tất cả truyện ngắn từ ngôn ngữ dẫn truyện đến ngôn ngữ nhân vật, nhất là ngôn ngữ nhân vật, đều khá thuần chất Nam Bộ. Số lượng từ ngữ Nam Bộ trong tác phẩm của chị khá lớn. Đặc điểm này tạo nên ở truyện của chị một văn phong riêng mà nhiều người cảm thấy ưa thích” [50,310]. Truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư đã đem đến cho người đọc một cái nhìn khá chân thật, sinh động về cảnh vật, con người vùng sông nước miền Tây Nam Bộ. Có được điều đó là do cách sử dụng ngôn ngữ của chị. Truyện ngắn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 của chị không bị gò bó vào các khuôn mẫu ngôn ngữ truyền thống. Chúng có khả năng riêng trong mở rộng, sáng tạo để phù hợp với tính cách con người và cuộc sống ở vùng đất Nam Bộ. Ngôn ngữ trong các tác phẩm của chị, vì vậy, không chỉ dừng lại ở mặt biểu hiện đơn thuần, mà nó đã là yếu tố quan trọng góp phần tạo nên sự thành công của tác phẩm. Nó đã tích cực tạo ra không khí cho tác phẩm, làm nên diện mạo riêng cho từng tính cách nhân vật, và hơn hết, đã tự tạo nên một lối vào riêng, thật quanh co và cũng thật tinh tế, giúp cho người đọc được quan sát thật gần các số phận của những con người thuộc tầng lớp thấp, đặc biệt là người nông dân Nam Bộ. Tìm hiểu ngôn ngữ truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư cũng là một tiếp cận nhằm nhận chân ra sâu sắc hơn nội dung tác phẩm và những gì nhà văn muốn gửi gắm qua tác phẩm của mình. Từ những suy nghĩ trên, chúng tôi đã mạnh dạn chọn hướng nghiên cứu Chất Nam Bộ trong ngôn ngữ truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư làm đề tài cho luận văn cao học của mình. 2. Lịch sử vấn đề Đã có khá nhiều bài viết về Nguyễn Ngọc Tư và những tác phẩm của chị, song cho đến nay vẫn chưa có một công trình khoa học nào đủ sâu cho việc tìm hiểu ngôn ngữ truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư. Hầu hết các công trình này mới chỉ dừng lại lại ở dạng giới thiệu, nhận xét sơ bộ, hay phát biểu cảm xúc về một (số) truyện ngắn của chị. Được xem là hiện tượng của văn học đầu thế kỉ XXI, sáng tác của Nguyễn Ngọc Tư đã thu hút sự chú ý của các nhà văn và đông đảo bạn đọc, trong đó có các ý kiến trái chiều nhau. Với Nguyễn Ngọc Tư, độc giả đặc biệt chú ý đến tập Cánh đồng bất tận, tập truyện làm nên tên tuổi của chị. Có rất nhiều bài xoay quanh tác phẩm này. Trần Hữu Dũng - một độc giả quan tâm và yêu mến tác phẩm của chị đã lập hẳn một trang web http: www. viet- studies. info/NNTu thu thập những bài viết về Nguyễn Ngọc Tư và tác phẩm của chị. Cũng chính tác giả Trần Hữu Dũng đã có bài viết Nguyễn Ngọc Tư, đặc sản miền Nam, cho rằng, mỗi truyện viết của Nguyễn Ngọc Tư là “ một bữa ăn văn chương thịnh soạn, dọn bày chu đáo, gồm toàn đặc sản miệt vườn, với những vật liệu hảo hạng, tươi sống”.Quả vậy,chị đã tạo được một chỗ đứng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 riêng cho mình, không lẫn với bất cứ nhà văn nào,và đã góp phần tạo nên một nhành văn chương đặc biệt, không giống, nhưng chuẩn mực không kém những miền khác. Hoàng Thiên Nga trên báo Văn nghệ số 39 ngày 24 - 9 - 2005 có bài Đọc Nguyễn Ngọc Tư qua Cánh đồng bất tận. Đây là bài viết mang tính chất cảm nhận truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư, đặc biệt là truyện Cánh đông bất tận, theo đó, điểm đáng lưu ý của tác phẩm này là bút pháp giản dị, gọn ghẽ, đầy ắp sức Nam Bộ và ngòi bút rất tinh tế, nhân hậu và trong lành của Nguyễn Ngọc Tư. Liên quan đến Nguyễn Ngọc Tư, có luận văn thạc sĩ khoa học của Lê Thị Tuyết với đề tài Nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Thị Thu Huệ, Nguyễn Ngọc Tư và Đỗ Hoàng Diệu. Ở đề tài này, tác giả của luận văn đã tập trung nghiên cứu hình tượng nhân vật nữ trong truyện ngắn ba tác giả nữ, trong đó có Nguyễn Ngọc Tư. Tác giả Nguyễn Trọng Bình cũng đã có một loạt bài viết về tác phẩm của Nguyễn Ngọc Tư, đáng chú ý phải kể đến Đặc trưng ngôn ngữ truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư. Ở bài viết này tác giả nhận xét về ba khía:sử dụng hiệu quả vốn từ địa phương; khả năng vận dụng sáng tạo lời ăn tiếng nói hàng ngày của người dân vùng đồng bằng sông Cửu Long một cách rất độc đáo và điểm cuối cùng là: sáng tạo và biến ngôn ngữ “đời thường” của người bình dân thành ngôn ngữ văn học. Hay trong bài Phong cách truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư nhìn từ phương diện nghệ thuật con người và Những dạng tình huống thường gặp trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư. Ở hai bài viết, tác giả cho rằng “mô hình” con người hướng thiện chính là một kiểu tư duy nghệ thuật độc đáo của Nguyễn Ngọc Tư … Tác giả Huỳnh Công Tín cũng có một loạt bài viết về tác phẩm Nguyễn Ngọc Tư, đáng chú ý hơn cả là: Nguyễn Ngọc Tư - nhà văn trẻ Nam Bộ. Ở bài viết này, tác giả đề cập đến tình cảnh gia đình nghèo, đến số phận buồn của những con người nhỏ bé, những nông dân chân chất với những ước mơ và cuộc sống hết sức bình dị đời thường rất đáng cảm thông, trân trọng, nhưng đôi khi cuộc đời nghiệt ngã cũng không cho họ được như ý, được toại nguyện. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 Liên quan đến ngôn ngữ truyện ngắn của tác giả, có bài viết Tìm hiểu ngôn ngữ truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư của tác giả Binh’blog - Binh ST Yahoo! Bài viết đã được đăng lại trên Tạp chí Ngôn ngữ và Đời sống năm 2009. Tác giả đã điểm qua những đặc sắc về ngôn ngữ truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư chính là ngữ âm, từ vựng và cú pháp. Tác giả Nguyễn Thị Hoa có bài viết Giọng điệu trần thuật của Nguyễn Ngọc Tư qua tập truyện“Cánh đông bất tận”. Ở bài viết này, tác giả phác họa ấn tượng chung về giọng điệu trần thuật của Nguyễn Ngọc Tư đó là sự dân giã, mộc mạc trong những trang văn tả cảnh thiên nhiên, tả cảnh cuộc sống sinh hoạt của người dân Nam Bộ. Đó là giọng điệu đôn hậu, ấm áp, chân tình và giọng điệu trữ tình sâu lắng…. Ngoài ra còn rất nhiều bài viết của độc giả về tác phẩm của Nguyễn Ngọc Tư, về đặc trưng ngôn ngữ, về nội dung tự sự, không gian - thời gian, thị hiếu thẩm mỹ.v.v…,đặc biệt nhiều ý kiến bình luận trên các trang web. Trong rất nhiều ý kiến, đa phần là sự yêu mến đặc biệt của độc giả, sự đồng cảm, chia sẻ với Nguyễn Ngọc Tư cũng như chất Nam Bộ trong ngôn ngữ truyện ngắn của chị. Một tác phẩm ra đời chỉ nhận được toàn lời khen ngợi thì chưa hẳn đã là một tác phẩm đáng chú ý. Ngược lại, một tác phẩm “bị” nhận nhiều lời chê cũng chưa hẳn là một tác phẩm đáng bỏ đi. Điều đó chỉ chứng tỏ nó thu hút sự quan tâm của đông đảo bạn đọc. Hẳn Nguyễn Ngọc Tư và những tác giả khác đã làm được điều đó khi họ đều đã từng trở thành những hiện tượng của đời sống văn học nước nhà. 3. Đối tƣợng, mục đích, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Chất liệu ngôn ngữ mà Nguyễn Ngọc Tư đã sử dụng trong việc hình thành chủ đề, xây dựng tính cách nhân vật trong các truyện ngắn của chị là đối tượng của luận văn này. Chất liệu này dựa trên các đặc điểm phương ngữ và văn hóa sử dụng nó trong lời ăn tiếng nói người Nam Bộ. Trong một chừng mực nhất định, luận văn cố gắng phát hiện cái hiệu quả của chất liệu này đối với dụng công thi pháp mà chị đã xây dựng nên trong các tác phẩm suốt từ khi lập nghiệp bằng văn chương cho đến nay. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 3.2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu đề tài Chất Nam Bộ trong ngôn ngữ truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư nhằm làm rõ đặc điểm Nam Bộ trong ngôn từ của Nguyễn Ngọc Tư. Đặc điểm này bộc lộ qua: - Vốn từ bình dân được dùng trong các truyện của Nguyễn Ngọc Tư - Đặc điểm ngữ pháp và lối nói thiên về khẩu ngữ của cả người kể lẫn các nhân vật có trong các truyện. - Những thói quen dụng ngôn trong cách mở đầu và kết thúc truyện. - Các mô típ dân gian và giả tựa dân gian trong dựng truyện. Những đặc điểm về cấu trúc này đưa lại hiệu quả và có những tác dụng nghệ thuật riêng, tạo nên cách kể chuyện mà chỉ Nguyễn Ngọc Tư có được. Điều đó cũng đã tạo nên một thi pháp kể chuyện của Nguyễn Ngọc Tư. 3.3. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nghiên cứu: tiếp cận đối tượng từ phương diện chất liệu ngôn ngữ của Nguyễn Ngọc Tư. - Phạm vi tư liệu: Luận văn dựa trên các khảo sát đặc điểm ngôn ngữ của Nguyễn Ngọc Tư trong 3 tập truyện ngắn: 1. Giao thừa, 2003, Nxb. Trẻ (viết tắt: GT). 2. Cánh đồng bất tận, 2008, Nxb. Trẻ (viết tắt: CĐBT). 3. Khói trời lộng lẫy, 2010, Nxb Thời đại và Saigon Media (viết tắt: KTLL). 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng dùng các phương pháp chính sau đây: -Phương pháp thống kê - phân loại Phương pháp này cho phép tìm ra các đặc điểm về sự xuất hiện các đơn vị từ vựng và các hiện tượng ngữ pháp mà Nguyễn Ngọc Tư đã sử dụng trong 36 truyện ngắn. -Phương pháp phân tích diễn ngôn Phương pháp này được sử dụng để tiến hành phân tích tác phẩm của Nguyễn Ngọc Tư như là một văn bản (diễn ngôn), trong đó có các đoạn dẫn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 truyện và các đoạn đối thoại khác nhau. Dựa trên các kết quả tìm được cho phép có những nhận xét bước đầu về kĩ thuật xây dựng lời thoại và cách tạo nên các tình huống đặc trưng trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư. -Phương pháp so sánh - đối chiếu Phương pháp này được sử dụng để thấy rõ được vai trò của việc sử dụng ngôn từ mang chất Nam Bộ và làm nổi bật tài năng nghệ thuật, phong cách riêng biệt đặc sắc của tác giả. 5. Đóng góp của luận văn 5.1. Về lí luận Chất Nam Bộ trong ngôn ngữ truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư và ảnh hưởng của nó tới thi pháp kể chuyện của chị cho đến nay chưa được nghiên cứu kĩ. Luận văn hi vọng cung cấp thêm một cách nhìn mới cho vùng giáp ranh giữa ngôn ngữ học và nghiên cứu văn chương: nghiên cứu theo hướng thi pháp học. 5.2. Về thực tiễn,kết quả luận văn có thể giúp: - Hiểu sâu sắc hơn đặc điểm Nam Bộ trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư. - Tìm hiểu mối quan hệ qua lại giữa các đặc điểm ngôn ngữ và thi pháp kể chuyện trong các truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư. - Bằng các ví dụ cụ thể qua phân tích đặc điểm ngôn ngữ của tác phẩm Nguyễn Ngọc Tư mong muốn có những đóng góp thiết thực cho việc dạy tác phẩm văn chương trong trường phổ thông hiện nay. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu và phần Kết luận, luận văn được triển khai thành 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí thuyết. Chương 2: Đặc điểm Nam Bộ trong ngôn ngữ truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư. Chương 3: Tác dụng nghệ thuật của chất Nam Bộ trong các truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÍ THUYẾT 1.1. Ngôn ngữ văn học 1.1.1. Đối với tác phẩm văn học, ngôn ngữ chính là chất liệu, là phương tiện biểu hiện mang tính đặc trưng. Nhờ có ngôn ngữ mà nhà văn mới có thể cụ thể hóa, vật chất hóa sự biểu hiện của chủ đề và tư tưởng, tính cách và cốt truyện…Nhà văn trong quá trình chuẩn bị và sáng tạo nên tác phẩm đã sử dụng yếu tố đầu tiên là ngôn ngữ. Ngôn ngữ chính là yếu tố đầu tiên trong sự tiếp xúc của người đọc với tác phẩm. Có lẽ vì thế mà M. Gorki đã nhận định: “Yếu tố đầu tiên của văn học là ngôn ngữ, công cụ chủ yếu của nó và cùng với các sự kiện, các hiện tượng của cuộc sống là chất liệu văn học”. Theo nghĩa rộng, “Ngôn ngữ văn học là ngôn ngữ mẫu mực đã được chuẩn hóa, phục vụ cho tất cả các lĩnh vực giao tiếp giữa người với người, và giữ vai trò to lớn trong việc hình thành và phát triển tư duy, phát triển tâm lí, trí tuệ và toàn bộ các hoạt động tinh thần của con người; còn gọi là ngôn ngữ chuẩn, ngôn ngữ tiêu chuẩn” [53,127]. Điều này có nghĩa, ngôn ngữ văn học đã được xem là một trong những hình thức tồn tại chủ yếu của ngôn ngữ, một trạng thái tồn tại của ngôn ngữ tiêu biểu. Ngôn ngữ văn học trở thành ngôn ngữ thống nhất- ngôn ngữ toàn dân với việc lấy chất liệu từ trong đời sống các phương ngữ và đồng hóa các phương ngữ đó. Điều này cũng đồng nghĩa với việc ngôn ngữ văn học trở thành công cụ thiết yếu của nền văn minh và phục vụ cho mọi nhu cầu của xã hội và quốc gia. Theo nghĩa hẹp, ngôn ngữ văn học là ngôn ngữ mang tính nghệ thuật được dùng trong văn học.Vì vậy,văn học được gọi là loại hình nghệ thuật ngôn từ. Nói văn học là nghệ thuật ngôn từ thực chất là: văn học là nghệ thuật sử dụng lời văn, bài văn (nói, viết) vào mục đích nghệ thuật. Như vậy, ngôn ngữ của tác phẩm văn học chính là ngôn ngữ của đời sống, ngôn ngữ toàn dân đã được nâng lên đến trình độ nghệ thuật. Nói cách khác là ngôn ngữ toàn dân đã được trau dồi, mài giũa, tinh luyện kết tinh. Nói như Nhữ Bá Sĩ từng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 nghiền ngẫm, trăn trở không hiểu tại sao mà người xưa dụng công dồn hết tâm sức khó nhọc ba năm mới nghĩ được một chữ, mười năm mới nghĩ được một bài mà vẫn không tự thỏa lòng được. Hay như Nguyễn Đình Thi cho rằng dòng nào trang nào cũng làm đi, làm lại, xóa, kéo mooc, thêm bớt chi chít như mắc cửi trên giấy… Nói đến điều này để thấy, trong tác phẩm văn chương, ngôn ngữ là một trong những yếu tố quan trọng thể hiện cá tính sáng tạo, phong cách, tài năng nhà văn. Mỗi nhà văn lớn bao giờ cũng là những tấm gương sáng về mặt hiểu biết ngôn ngữ nhân dân, cần cù lao động để trau dồi ngôn ngữ trong quá trình sáng tác. Như vậy có thể nói: lấy ngôn từ làm chất liệu, văn học có thể phản ánh bất kì phương diện nào của đời sống hiện thực, có khả năng thực hiện chức năng nhận thức, biểu hiện tư tưởng một cách trực tiếp và toàn vẹn nhất. Nhờ những khả năng to lớn như vậy, văn học đã trở thành một “Bách khoa toàn thư”về cuộc sống, trở thành một phương tiện giao tiếp tình cảm, tư tưởng thẩm mĩ thông dụng nhất của con người. Ngôn ngữ là yếu tố thứ nhất của văn học, như màu sắc đối với hội họa, âm thanh đối với âm nhạc, hình khối đối với kiến trúc. Nói cho cùng, văn học là nghệ thuật của ngôn ngữ. Những nhà văn lớn đều là những nhà ngôn ngữ trác tuyệt. Trong sự sáng tạo của nhà văn, sự sáng tạo về ngôn ngữ đóng vai trò quan trọng. Trong sự lao động nghệ thuật của nhà văn có một sự lao tâm khổ tứ về ngôn ngữ. Nhà văn đã sử dụng ngôn ngữ toàn dân để sáng tác tác phẩm văn học, để sáng tạo ra ngôn ngữ văn học. Giữa ngôn ngữ đời sống và ngôn ngữ văn học có sự khác biệt. Theo M.Gorki, ngôn ngữ nhân dân là tiếng nói “nguyên liệu”, còn ngôn ngữ văn học là tiếng nói đã được những người thợ tinh xảo nhào luyện. Mỗi một tác phẩm văn chương đều lấy thực tế làm khuôn mẫu để phản ánh. Thực tế là muôn màu, lớp lớp những cảnh huống và con người thuộc nhiều nhóm xã hội khác nhau, nhiều mục đích và phương thức sống khác nhau. Do vậy, nói đến ngôn ngữ trong một tác phẩm văn chương là nói đến tính đa chức năng về mặt biểu đạt.Trong một phương thức phản ánh đặc thù, ngôn ngữ văn chương là kết quả của một quá trình lao động và học tập Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 không mệt mỏi của nhà văn. Nó vừa là kết tinh của truyền thống sử dụng ngôn từ của cả dân tộc lại vừa là kết quả sáng tạo cá nhân của nhà văn trong sử dụng ngôn ngữ. Vì vậy nói đến chất lượng của ngôn ngữ tác phẩm là nói đến tính tinh luyện và chuẩn mực về cấu trúc và xuất xứ phương ngữ của ngôn ngữ văn học. Trong so sánh với các phong cách ngôn ngữ khác của tiếng Việt, ngôn ngữ văn học có những đặc điểm nổi trội sau đây: Thứ nhất, ngôn ngữ văn học mang tính chính xác và tinh luyện. Thường thì một khái niệm có nhiều từ để diễn tả, nhưng chỉ một từ là đúng, là chính xác với điều nhà văn muốn nói. Trong khi viết văn, nhà văn phải lựa chọn từ ngữ nào chính xác nhất. Các nhà văn cổ điển đã giác ngộ về ngôn ngữ sâu sắc. Vì vậy, tác phẩm của họ có giá trị lâu bền. Nói đến đặc điểm này, chúng ta cũng nên nhớ đến một ý kiến của V. Huy gô: “Trong tiếng Pháp không có từ nào hay, từ nào dở, từ nào đặt đúng chỗ là từ đó hay”.Hoặc như Maiakopxki đã nói:“làm thơ là cân từ 1/1000mg quặng chữ”. Thứ hai là ngôn ngữ văn học mang tính hình tượng. Ngôn ngữ văn học không trừu tượng như ngôn ngữ triết học, chính trị, cũng không phải ngôn ngữ kí hiệu hóa như một số môn khoa học. Ngôn ngữ văn học trực tiếp xây dựng hình tượng trong tác phẩm nên nó không trừu tượng mà mang tính chất cảm tính cụ thể. Nó có thể gợi nên màu sắc: “Vườn ai mướt quá xanh như ngọc” (Hàn Mặc Tử) “Trong vườn sắc đỏ rủa màu xanh” (Xuân Diệu) “Đầu tường lửa lựu lập lòe đơm bông” (Nguyễn Du) hay đường nét: “Lơ thơ tơ liễu buông mành”. Ba âm “ơ” (trong lơ, thơ, tơ) gợi đường nét thưa thớt của những chiếc lá liễu buông mành. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 “Súng bên súng đầu sát bên đầu”(Chính Hữu). Hình ảnh của tình đồng chí: nét thẳng (súng) của ý chí hòa hợp với nét cong (đầu) của tình cảm. hoặc hình khối: “Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa” (Hồ Chí Minh). Nhà thơ Tố Hữu đã diễn tả tâm trạng của ông khi trở về thăm người mẹ nuôi xưa với ngôn ngữ thơ giàu hình ảnh và nhạc tính. “Tôi lại về quê mẹ nuôi xưa Một buổi trưa nắng dài bãi cát Gió lộng xôn xao sóng biển đu đưa Mát rượi lòng ta ngân nga tiếng hát”. (Tố Hữu) Tố Hữu đã từng nói nhịp điệu của hai câu thơ là nhịp điệu của Sóng gió và cũng là nhịp điệu của náo nức xôn xao và biết bao sung sướng êm ái trong lòng người trở về quê cũ, nơi đã nuôi mình Thứ ba là ngôn ngữ văn học có tính biểu cảm. Ngôn ngữ văn học chẳng những phải chính xác, phải có tính hình tượng mà còn bộc lộ được cảm xúc, thái độ người viết. Tất nhiên, tính biểu cảm trong ngôn ngữ có thể bộc lộ ra dưới các dạng thức khác nhau tùy vào cảnh huống xuất hiện của các từ ngữ mà nhà văn đã chủ động đưa vào. Chẳng hạn, Trần Tế Xương viết: “Tôi nghe kẻ cướp nó lèn ông” thì từ “lèn” vừa diễn tả chính xác hành vi của kẻ cướp, lại vừa bộc lộ thái độ châm biếm, chế giễu tên quan tuần phủ. Còn trong câu “Con cò trên ruộng cánh phân vân” thì cánh cò ấy là cánh cò đầy tâm trạng của trái tim đang yêu của Xuân Diệu. Trong khi đó, một cách dùng có phần “trần trụi” như Chế Lan Viên trong: “Ta là ta mà vẫn cứ mê ta” lại vẫn được người đọc chấp nhận vì cả câu tán thán đó đã bộc lộ một thế đứng, một say mê, một tự hào chính đáng của tác giả trước cuộc sống và thời đại mới đến mức chỉ có mỗi một cách diễn đạt bất ngờ như thế mới lột tả được đúng trạng thế của người viết. Nói đến ngôn ngữ văn học, không thể không quên được lời nhận xét tinh tường của Pau- tốp- xki (Nga). Thi ca có một đặc tính kì lạ. Nó trả lại cho Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 chữ cái tươi mát, trinh bạch ban đầu. Những chữ tả tơi nhất mà chúng ta đã nói cạn đến cùng, mất sạch tính chất hình tượng, đối với chúng còn lại chẳng khác gì một cái vỏ chữ. Những chữ ấy trong thi ca lại sáng lấp lánh, lại kiêu giòn và tỏa hương. 1.1.2. Khi nói đến ngôn ngữ văn học, người ta luôn nêu các điểm chung là: tính chính xác, tính hàm súc và tính hình tượng. Tuy nhiên cũng thừa nhận rằng, ở mỗi loại tác phẩm, những đặc điểm đó lại biểu hiện dưới nhiều mức độ và với các sắc thái khác nhau, đồng thời mỗi loại tác phẩm lại có những đặc trưng ngôn ngữ riêng. Căn cứ chủ yếu để tách ngôn ngữ văn học khỏi các tiểu phong cách chức năng khác là do ngôn ngữ văn học là hình thái hoạt động ngôn ngữ mang ý nghĩa thẩm mĩ. Nó được sử dụng để phục vụ nhiệm vụ trung tâm là xây dựng hình tượng văn học và giao tiếp nghệ thuật. Vì vậy, tính hình tượng thẩm mĩ là thuộc tính bản chất, xuyên thấm vào mọi thuộc tính khác, quy định những thuộc tính ấy. Người ta có thể chia tách ngôn ngữ văn học thành nhiều tiểu loại nhỏ hơn tùy thuộc mức độ và tính chất cũng như hình thức thể hiện cái đặc trưng cơ bản này trong từng tác phẩm cụ thể. Dựa vào thể loại văn học, người ta chia ngôn ngữ văn học làm 3 loại: ngôn ngữ của tác phẩm trữ tình, ngôn ngữ của tác phẩm kịch và ngôn ngữ của tác phẩm tự sự. Ngôn ngữ trong tác phẩm trữ tình luôn được coi là tiêu biểu cho ngôn ngữ văn học. Bởi vì các đặc điểm sau: tính chính xác, tính hàm súc, tính hình tượng đều được biểu hiện một cách tập trung với yêu cầu cao nhất trong ngôn ngữ của tác phẩm trữ tình. Có thể thấy trong các thể loại văn chương thì từ ngữ trong tác phẩm trữ tình được sử dụng kiệm nhất.Nói như K.Pautopxki: Những chữ xơ xác nhất mà chúng ta đã nói đến cạn cùng, đã mất sạch tính chất hình tượng đối với chúng ta, những chữ ấy trong thơ ca lại sáng lấp lánh, lại kêu giòn và tỏa hương. Nhưng đặc trưng chủ yếu, mang tính loại biệt rõ nét của ngôn ngữ tác phẩm trữ tình chính là nhịp điệu trong tác phẩm. Không có nhịp điệu thì không thành thơ ca, kể cả những bài thơ vẫn được gọi là “thơ văn xuôi” bởi thơ ca là tiếng nói của tình cảm, của trái tim. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 Ngôn ngữ của tác phẩm kịch là ngôn ngữ các nhân vật được tổ chức thông qua hệ thống đối thoại. Trong tác phẩm kịch không có ngôn ngữ tác giả cũng như thái độ tác giả được biểu hiện ngầm sau hệ thống đối thoại của ngôn ngữ nhân vật. M. Gorki đã chỉ rõ: Trong kịch, tác giả không thể mách bảo điều gì cho người xem hết. Các nhân vật kịch hình thành là do những lời lẽ của họ và tuyệt đối chỉ do những lời lẽ ấy mà thôi, nghĩa là tác giả xây dựng nhân vật bằng ngôn ngữ hội thoại chứ không phải bằng ngôn ngữ miêu tả…Cần phải làm sao cho ngôn ngữ của mỗi nhân vật đều có tính đặc thù rõ rệt, có sức biểu hiện đến mức tối đa. Ngôn ngữ trong tác phẩm tự sự là sự tồn tại song song của ngôn ngữ nhân vật và ngôn ngữ người kể chuyện. Ngôn ngữ người kể chuyện giữ một vị trí hết sức quan trọng trong tác phẩm: vừa đóng vai trò tổ chức và chỉ đạo đối với ngôn ngữ toàn tác phẩm, vừa là phương tiện để bộc lộ chủ đề và tư tưởng tác phẩm, để khắc họa đặc điểm của tính cách, để dẫn dắt quá trình phát triển của cốt truyện. Dựa vào đặc chức năng, người ta lại cũng có thể chia ngôn ngữ văn học ra 3 loại sau đây: - Ngôn ngữ người kể chuyện là ngôn ngữ đóng vai trò kể chuyện. Người ấy phải biết chuyện, chứng kiến hay trải qua để kể lại và họ không nhất thiết là chính tác giả mặc dù tác giả là người viết ra lời kể… Mỗi lời kể có một nhịp kể, một giọng điệu và cái nhìn riêng. Có thể có rất nhiều cách kể khác nhau, gây hiệu quả thẩm mĩ khác nhau. - Ngôn ngữ nhân vật là ngôn ngữ trực tiếp của nhân vật. ngôn ngữ nhân vật thông thường phù hợp với tính cách nhân vật, thể hiện lập trường giọng điệu, địa vị nhân vật. Ngôn ngữ nhân vật được miêu tả phù hợp với cách hiểu của tác giả đối với bản thân nhân vật mà người viết muốn phản ánh. - Ngôn ngữ thơ là ngôn ngữ đặc biệt, được tổ chức theo một cách đặc biệt khác hẳn với lời văn xuôi hằng ngày: phân dòng, chia khổ, gieo vần, ngắt nhịp…sử dụng dày đặc các phép tu từ hoặc có khi sắp xếp tự do không luật, không vần. Ngôn ngữ thơ được tổ chức đặc biệt nhằm hai mục đích chính: thể hiện toàn bộ vẻ đẹp của lời nói con người về âm thanh, nhịp điệu, màu sắc, ý Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 nghĩa, tình tứ. Đồng thời thể hiện tài năng ngôn ngữ một cách sáng tạo, tự do. Ngôn ngữ thơ diễn đạt những tình cảm, cảm xúc mà văn xuôi không bao giờ thể hiện được. 1.2. Phong cách Phong cách là quy luật thống nhất các yếu tố của chỉnh thể nghệ thuật, là một biểu hiện của tính nghệ thuật. Không phải bất cứ nhà văn nào cũng có phong cách hiểu theo đúng nghĩa của từ này. Chỉ có những nhà văn có tài năng, có bản lĩnh mới có phong cách riêng độc đáo. Cái nét riêng ấy thể hiện ở tác phẩm và được lặp đi lặp lại trong nhiều tác phẩm của nhà văn làm ta có thể nhận ra sự khác nhau. Chẳng hạn, giữa Nguyễn Công Hoan và Nguyên Hồng, Xuân Diệu và Chế Lan Viên v.v... Trong chỉnh thể “nhà văn” (hiểu theo nghĩa là các sáng tác của một nhà văn), cái riêng tạo nên sự thống nhất lặp lại ấy biểu hiện tập trung ở cách cảm nhận độc đáo về thế giới và ở hệ thống bút pháp nghệ thuật phù hợp với cách cảm nhận ấy. Ngoài thế giới quan, những phương diện tinh thần khác như tâm lí, khí chất , cá tính đều có ảnh hưởng quyết định đến sự hình thành phong cách của nhà văn cũng mang dấu ấn của dân tộc và của thời đại. Văn học lấy ngôn từ làm chất liệu sáng tạo. Cho nên để đánh giá một nhà văn có phong cách nghệ thuật độc đáo hay không chúng ta không thể xem xét khả năng và hiệu lực qua việc sử dụng ngôn ngữ của nhà văn. Sự khác nhau giữa ngôn ngữ văn chương với ngôn ngữ thuộc các phong cách khác không chỉ ở chức năng thẩm mĩ, không chỉ ở việc sử dụng tổng hợp toàn bộ các phương tiện biểu hiện của ngôn ngữ mà còn ở chỗ ngôn ngữ văn chương ấy phải mang dấu ấn phong cách tác giả. Ngôn ngữ văn chương nói chung và ngôn ngữ nhà văn nói riêng phải vừa giống mọi người, vừa khác mọi người. Có giống mọi người, có thuận theo chuẩn mực thì mọi người mới hiểu, có khác mọi người tức có lối nói riêng thì mới thành ra văn để người ta thích đọc. Sự giống ngôn ngữ mọi người là cái thuộc về điều kiện nền tảng, sự khác ngôn ngữ mọi người là cái thuộc về điều kiện bắt buộc. Sự khác ngôn ngữ mọi người là dấu hiệu để xác định phong cách tác giả ?. Sự khác biệt này phải như thế nào, nói khác đi là Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn