Tài liệu Đánh giá chất lượng đất và hiện trạng sử dụng đất sau khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM BÙI THANH HẢI ĐÁNH GIÁ CHẤT LƯỢNG ĐẤT VÀ HIỆN TRẠNG SỬ DỤNG ĐẤT SAU KHAI THÁC KHOÁNG SẢN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC NÔNG NGHIỆP Thái Nguyên - 2010 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM BÙI THANH HẢI ĐÁNH GIÁ CHẤT LƯỢNG ĐẤT VÀ HIỆN TRẠNG SỬ DỤNG ĐẤT SAU KHAI THÁC KHOÁNG SẢN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI MÃ SỐ: 606216 LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC NÔNG NGHIỆP NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. ĐẶNG VĂN MINH Thái Nguyên, 2010 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả số liệu nêu trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào. Tác giả luận văn Bùi Thanh Hải Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu, các Thầy giáo, Cô giáo của Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và hoàn thành khoá học. Để hoàn thành Luận văn này, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Đặng Văn Minh người thầy đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ em trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn tốt nghiệp. Tôi xin trân trọng cảm ơn Lãnh đạo Sở Tài nguyên và Môi trường, Chi cục Bảo vệ môi trường đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong toàn bộ khoá học. Xin trân trọng cảm ơn Phòng Quản lý Tài nguyên khoáng sản, Phòng đăng ký đất đai, Phòng Tài nguyên và Môi trường huyện Đồng Hỷ, Phòng Tài nguyên và Môi trường huyện Phú Lương, Phòng Tài nguyên và Môi trường huyện Đại Từ, UBND thị trấn Trại Cau, UBND xã Phấn Mễ, UBND xã Hà Thượng đã giúp đỡ tôi trong quá trình thu thập số liệu và hoàn thành luận văn. Xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, anh, chị, em, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Xin chân thành cảm ơn. Thái nguyên, tháng 10 năm 2010 Tác giả Bùi Thanh Hải Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các hình vẽ Trang MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 1. Đặt vấn đề .................................................................................................... 1 2. Mục tiêu của đề tài ....................................................................................... 3 3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ...................................................... 3 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN ............................................................................ 5 1.1. Tài nguyên đất và tầm quan trọng của đất đai đối với phát triển kinh tế - xã hội .................................................................................................................... 5 1.2. Hoạt động khai thác khoáng sản trên thế giới và các vấn đề liên quan đến sử dụng đất, thoái hoá đất ..................................................................................... 8 1.3. Tình hình khai thác khoáng sản tại Việt Nam ............................................ 13 1.3.1. Quặng sắt ........................................................................................ 19 1.3.2. Bô xít .............................................................................................. 19 1.3.3. Quặng titan ..................................................................................... 20 1.3.4. Quặng thiếc..................................................................................... 21 1.3.5. Quặng đồng .................................................................................... 22 1.3.6. Quặng kẽm chì ................................................................................ 22 1.4. Hoạt động khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ................ 24 1.4.1. Thực trạng hoạt động khai thác quặng chì kẽm ............................... 26 1.4.2. Thực trạng hoạt động khai thác quặng sắt ....................................... 27 1.4.3. Thực trạng hoạt động khai thác than ............................................... 29 CHƢƠNG 2. NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................... 30 2.1. Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài ................................................................ 30 2.2. Phạm vi nghiên cứu đề tài ......................................................................... 30 2.3. Nội dung và phƣơng pháp nghiên cứu ....................................................... 30 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2.3.1. Nội dung nghiên cứu....................................................................... 30 2.3.2. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................ 30 CHƢƠNG 3. KẾT QUẢ VÀ BÀN LUẬN ....................................................... 34 3.1. Đặc điểm phân bố và hiện trạng khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ............................................................................................................. 34 3.1.1. Điều kiện tự nhiên .......................................................................... 34 3.1.2. Phân bố điểm mỏ, điểm khoáng sản trên địa bàn tỉnh ..................... 38 3.1.3. Hiện trạng khai thác mỏ .................................................................. 45 3.2. Hiện trạng quản lý và sử dụng đất sau khai thác khoáng sản tại Thái Nguyên tính đến năm 2009 ............................................................................................ 46 3.3. Đánh giá chất lƣợng đất và khả năng sử dụng cho sản xuất nông lâm nghiệp tại các khu vực sau khai thác khoáng sản tại Thái Nguyên ............................... 47 3.3.1. Các nguyên nhân tác động tới môi trƣờng đất trong hoạt động khai thác khoáng sản ................................................................................................ 47 3.3.2. Hiện trạng chất lƣợng môi trƣờng đất tại các khu vực khai thác khoáng sản ....................................................................................................... 48 3.3.3. Đánh giá khả năng sử dụng đất sau khai thác khoáng sản cho mục đích nông lâm nghiệp ....................................................................................... 69 3.4. Đề xuất giải pháp cải tạo môi trƣờng đất và quy hoạch, quản lý sử dụng đất sau khai thác khoáng sản .................................................................................. 71 3.4.1. Giải pháp về quản lý ....................................................................... 71 3.4.2. Giải pháp về công nghệ ................................................................... 71 3.4.3. Giải pháp khắc phục ô nhiễm KLN trong đất .................................. 72 3.4.4. Quản lý, quy hoạch sử dụng đất sau khai thác khoáng sản .............. 73 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .......................................................................... 75 1. Kết luận ........................................................................................................ 75 2. Kiến nghị ...................................................................................................... 75 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BTNMT BVTV CP DT GDP KLN KSVN KT-KT QCCP QCVN TCVN TDMN TL TNDB TNHH NN MTV UBND :Bộ Tài nguyên và Môi trƣờng :Bảo vệ thực vật :Cổ phần :Diện tích :Tổng thu nhập quốc nội :Kim loại nặng :Khoáng sản Việt Nam :Kinh tế - Kỹ thuật :Quy chuẩn cho phép :Quy chuẩn Việt Nam :Tiêu chuẩn Việt Nam :Trung du miền núi :Trữ lƣợng :Tài nguyên dự báo :Trách nhiệm hữu hạn nhà nƣớc một thành viên :Uỷ ban nhân dân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1. Diện tích rừng và đất rừng bị thu hẹp, thoái hoá ở một số mỏ .......... 15 Bảng 1.2. Mức độ ô nhiễm đất nông nghiệp do khai thác mỏ .......................... 16 Bảng 1.3. Biến động độ che phủ rừng khu vực Hòn Gai - Cẩm Phả ................ 16 Bảng 1.4. Diện tích khai trƣờng, bãi thải và diện tích đổ thải ra biển ............... 17 Bảng 1.5. Sản lƣợng khai thác chì kẽm qua các năm ....................................... 26 Bảng 1.6. Sản lƣợng khai thác chì kẽm tại một số mỏ ..................................... 27 Bảng 2.1. Các vị trí lấy mẫu đất ....................................................................... 32 Bảng 2.2. Các chỉ tiêu và phƣơng pháp phân tích mẫu đất ................................ 33 Bảng 3.1. Đặc điểm khí hậu tỉnh Thái Nguyên ................................................ 35 Bảng 3.2. Đặc trƣng hình thái các sông lƣu vực Sông Cầu .............................. 36 Bảng 3.3. Hiện trạng sử dụng đất trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ..................... 38 Bảng 3.4. Danh sách các mỏ và diện tích hoàn thổ .......................................... 46 Bảng 3.5. Hiện trạng chất lƣợng môi trƣờng đất tại khu vực mỏ sắt Trại Cau .. 49 Bảng 3.6. Hiện trạng chất lƣợng môi trƣờng đất tại khu vực mỏ than Phấn Mễ .....59 Bảng 3.7. Hiện trạng chất lƣợng môi trƣờng đất tại khu vực mỏ thiếc Đại Từ .......66 Bảng 3.8. Biểu hiện tác động do hoạt động khai thác khoáng sản tới đất và cây trồng ................................................................................................................. 69 Bảng 3.9. Các loại cây trồng, cây hoang dại mọc trên vùng đất sau khai thác ... 70 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Hình 3.1. Vị trí tỉnh Thái Nguyên trong vùng Đông Bắc.........................................34 Hình 3.2. Bản đồ hành chính tỉnh Thái Nguyên .......................................................34 Hình 3.3. Biểu đồ thể hiện pH của đất khu vực mỏ sắt Trại Cau .............................50 Hình 3.4. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng OM tổng số trong đất khu vực khu vực mỏ sắt Trại Cau...............................................................................................................51 Hình 3.5. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng NTS trong đất khu vực mỏ sắt Trại Cau ........52 Hình 3.6. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng PTS trong đất khu vực mỏ sắt Trại Cau .........53 Hình 3.7. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng KTS trong đất khu vực mỏ sắt Trại Cau ........54 Hình 3.8. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng As tổng số trong đất khu vực mỏ sắt Trại Cau ..55 Hình 3.9. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng Pb tổng số trong đất khu vực mỏ sắt Trại Cau...56 Hình 3.10. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng Cd tổng số trong đất khu vực mỏ sắt Trại Cau 57 Hình 3.11. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng Zn tổng số trong đất khu vực mỏ sắt Trại Cau 57 Hình 3.12. Biểu đồ thể hiện độ pH của đất trong khu vực mỏ than Phấn Mễ .........60 Hình 3.13. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng OM trong đất khu vực mỏ than Phấn Mễ ......61 Hình 3.14. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng NTS trong đất khu vực mỏ than Phấn Mễ ......61 Hình 3.15. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng PTS trong đất khu vực mỏ than Phấn Mễ ......62 Hình 3.16. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng KTS trong đất khu vực mỏ than Phấn Mễ ......63 Hình 3.17. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng Pb trong đất khu vực mỏ than Phấn Mễ .....64 Hình 3.18. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng Cd trong đất khu vực mỏ than Phấn Mễ .....64 Hình 3.19. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng Zn trong đất khu vực mỏ than Phấn Mễ .....65 Hình 3.20. Biểu đồ thể hiện độ pH của đất trong khu vực mỏ thiếc Đại Từ ...........67 Hình 3.21. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng chất hữu cơ, dinh dƣỡng trong đất khu vực mỏ thiếc Đại Từ ........................................................................................................67 Hình 3.22. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng As trong đất khu vực mỏ thiếc Đại Từ .......68 Hình 3.23. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng Pb trong đất khu vực mỏ thiếc Đại Từ........68 Hình 3.24. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng Cd trong đất khu vực mỏ thiếc Đại Từ .......68 Hình 3.25. Biểu đồ thể hiện hàm lƣợng Cu trong đất khu vực mỏ thiếc Đại Từ .......68 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. ĐẶT VẤN ĐỀ Thái Nguyên là tỉnh nằm ở vùng trung du miền núi Bắc Bộ, có diện tích 3.541,1 km2. Tỉnh có địa hình đa dạng: phía Bắc, Tây Bắc và Đông Bắc có nhiều dãy núi cao (ở các huyện Định Hóa, Đại Từ, Võ Nhai), các huyện, thành phố Thái Nguyên, thị xã Sông Công ở phía Nam có địa hình gò đồi và đồng bằng tương đối bằng phẳng. Thái Nguyên là tỉnh không có sông lớn nhưng có nhiều sông suối nhỏ và nhiều hồ chứa. Đây là nguồn cung cấp nước cho sinh hoạt, thuỷ lợi và thủy sản chính cho các địa phương trong tỉnh. Trên địa bàn tỉnh, tài nguyên khoáng sản rất phong phú và đa dạng: nhiều mỏ kim loại màu, kim loại đen, mỏ than, mỏ đá, mỏ sét đã, đang được khai thác hoặc sẽ được khai thác trong tương lai. Và tài nguyên khoáng sản là một trong những thế mạnh của tỉnh Thái Nguyên trong sự phát triển kinh tế của tỉnh. Trong những năm gần đây, kinh tế tỉnh Thái Nguyên đạt tốc độ phát triển cao (tổng GDP 8-14%/năm). Sự tăng trưởng đó có một phần không nhỏ sự đóng góp của ngành công nghiệp khai thác và chế biến khoáng sản. Theo quy hoạch phát triển từ nay đến 2020 tốc độ tăng trưởng GDP của Thái Nguyên đến 12-15%/năm cao hơn mức tăng trung bình của cả nước (89%/năm), trong đó, ngành công nghiệp khai thác và chế biến khoáng sản đóng góp một tỷ trọng lớn trong sự phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh [29]. Thái Nguyên là một trong những tỉnh có trữ lượng khoáng sản lớn nhất ở Việt Nam, đặc biệt là các khoáng sản phục vụ cho ngành luyện kim và chế biến vật liệu xây dựng như sắt, chì, kẽm, titan, than, đá, sét,...Với tiềm năng lớn về khoáng sản, trên địa bàn tỉnh có rất nhiều cơ sở khai thác, chế biến khoáng sản từ quy mô nhỏ đến lớn và đây là một trong những ngành chiếm dụng diện tích đất sử dụng lớn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 1 http://www.lrc-tnu.edu.vn Khai thác khoáng sản là quá trình con người bằng phương pháp khai thác lộ thiên hoặc hầm lò đưa khoáng sản từ lòng đất phục vụ phát triển kinh tế - xã hội. Các hình thức khai thác bao gồm: khai thác thủ công, khai thác quy mô nhỏ và khai thác quy mô vừa. Quá trình khai thác khoáng sản thường qua ba bước: mở cửa mỏ, khai thác và đóng cửa mỏ. Tất cả các công đoạn khai thác đều tác động đến tài nguyên và môi trường đất. Trong quá trình khai thác bằng cơ giới hoặc thủ công đòi hỏi các thiết bị cho hầm lò, cho sàng tuyển, xăng dầu cho các đầu máy điêzen, toa goòng, các loại xe vận tải, các loại máy gạt hay hoá chất,... đều có tác động đến môi trường đất. Hơn nữa, công nghệ khai thác hiện nay chưa hợp lý, đặc biệt các mỏ kim loại và các khu mỏ đang khai thác hầu hết nằm ở vùng núi và trung du. Vì vậy, việc khai thác khoáng sản trước hết tác động đến rừng và đất rừng xung quanh vùng mỏ, gây ra suy thoái môi trường. Khai thác khoáng sản đã làm thu hẹp đáng kể diện tích đất nông lâm nghiệp và ảnh hưởng đến sản xuất như: chiếm dụng đất nông, lâm nghiệp để làm khai trường. Trong những năm gần đây, tốc độ khai thác, mở mỏ đã tăng đáng kể, một phần đóng góp lớn cho sự tăng trưởng kinh tế xã hội của Thái Nguyên, nhưng mặt khác lại gây các tác động không nhỏ tới môi trường. Nhiều khu vực sau khai thác, chế biến đã làm biến đổi nặng nề bề mặt địa hình; thảm thực vật bị suy thoái; tốc độ rửa trôi, xói mòn tăng nhanh; môi trường nước, đất bị xáo trộn và ô nhiễm các kim loại nặng, các chất độc hại… Với khối lượng chất thải rắn khổng lồ phát sinh từ các cơ sở khai thác khoáng sản đã là một trong những nguyên nhân gây ô nhiễm môi trường đất, môi trường nước. Hơn thế nữa việc sử dụng đất với mục đích khai trường, chứa bùn thải, đất đá thải làm mất đi một diện tích lớn đất nông nghiệp, lâm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 2 http://www.lrc-tnu.edu.vn nghiệp ảnh hưởng không nhỏ tới đời sống của nhân dân địa phương bị mất đất và nhiều mỏ sau khi kết thúc khai thác, công tác cải tạo phục hồi môi trường không được thực hiện triệt để gây khó khăn cho việc sử dụng đất có hiệu quả sau khai thác. Đứng trước vấn đề đó, đề tài “Đánh giá chất lượng đất và hiện trạng sử sụng đất sau khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên” được lựa chọn với mục đích đánh giá được chất lượng đất và hiện trạng sử dụng đất sau khai thác khoáng sản tại các khu vực khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên, các tồn tại trong việc quản lý sử dụng đất sau khai thác khoáng sản, nguyên nhân và đề xuất các giải pháp để sử dụng có hiệu quả diện tích đất sau khai thác khoáng sản. 2. MỤC TIÊU CỦA ĐỀ TÀI a/ Mục tiêu chung Đánh giá chất lượng đất và hiện trạng sử dụng đất sau khai thác khoáng sản tại tỉnh Thái Nguyên nhằm xác định thực trạng sử dụng đất, các vấn đề tồn tại trong việc quản lý, sử dụng đất sau khai thác khoáng sản. Trên cơ sở đó đề xuất các giải pháp quy hoạch, quản lý sử dụng đất có hiệu quả sau hoạt động khai thác khoáng sản. b/ Mục tiêu cụ thể - Đánh giá quy mô diện tích đất, hiện trạng sử dụng đất sau khai thác khoáng sản tại địa bàn Thái Nguyên. - Đánh giá chất lượng đất tại các khu vực sau khai thác khoáng sản. - Đánh giá tình hình quản lý và sử dụng đất sau khai thác khoáng sản 3. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI Đề tài “Đánh giá chất lượng đất và hiện trạng sử sụng đất sau khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên” mang ý nghĩa lớn trong việc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 3 http://www.lrc-tnu.edu.vn cải tạo, sử dụng có hiệu quả diện tích đất trong các khu vực khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Ý nghĩa khoa học: đề tài tạo cơ sở khoa học và thực tiễn, đề xuất và xây dựng các giải pháp quy hoạch sử dụng đất trong và sau quá trình khai thác khoáng sản của tỉnh Thái Nguyên. Xây dựng cơ sở khoa học, lập luận chứng cho việc cải tạo sử dụng đất ở các mỏ. Đề xuất cơ chế áp dụng và quản lý tài nguyên trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Ý nghĩa thực tiễn: Đề tài góp phần tạo cơ chế quản lý, sử dụng đất trong khai thác tài nguyên thiên nhiên. Ý nghĩa xã hội: Ngoài nâng cao giá trị, hiệu quả sử dụng đất tại các khu vực khai thác khoáng sản, đề tài có ý nghĩa lớn trong việc đảm bảo sự phát triển bền vững trong hoạt động khai thác khoáng sản và việc sử dụng đất tại các khu vực khai thác khoáng sản. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 4 http://www.lrc-tnu.edu.vn CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN 1.1. TÀI NGUYÊN ĐẤT VÀ TẦM QUAN TRỌNG CỦA ĐẤT ĐAI ĐỐI VỚI PHÁT TRIỂN KINH TẾ - XÃ HỘI Khi cuộc sống con người phát triển, cũng là khi tài nguyên đất được khẳng định rõ ràng về chức năng và vai trò của nó. Đất là vật thể tự nhiên có quá trình phát sinh và phát triển riêng, chịu tác động của nhiều yếu tố. Đất không phải là một "vật chết" mà đất ở "thể sống", luôn biến đổi. Học thuyết Mac - Lênin đã khẳng định: "Đất là đối tượng lao động và là tư liệu sản xuất không thể thay thế được". Luật Đất đai 1993 cũng khẳng định: "Đất đai là tài nguyên quốc gia vô cùng quý giá, là tư liệu sản xuất đặc biệt, là thành phần quan trọng hàng đầu của môi trường sống, là địa bàn phân bố các khu dân cư, xây dựng các cơ sở kinh tế, văn hoá, xã hội, an ninh và quốc phòng" [13]. Đất đai là điều kiện tồn tại và phát triển của con người và các sinh vật khác nhau trên trái đất. Trong tiến trình lịch sử của xã hội loài người, con người và đất đai ngày càng gắn liền chặt chẽ với nhau. Đất đai trở thành nguồn của cải vô tận của con người, con người dựa vào đó tạo nên của cải nuôi sống mình. Đất đai luôn là thành phần quan trọng hàng đầu của môi trường sống. Không có đất đai thì không có bất kì một ngành sản xuất nào, không có một quá trình lao động nào diễn ra, không thể có sự tồn tại của loài người (Nguyễn Khắc Thái Sơn, 2007) [17]. * Đối với con người, đất đai có những chức năng chủ yếu sau đây: - Chức năng sản xuất: Đất đai là cơ sở cho rất nhiều hệ thống phục vụ cuộc sống con người. Qua quá trình sản xuất, đất đai cung cấp lương thực, thực phẩm và rất nhiều sản phẩm khác cho con người sử dụng trực tiếp hay gián tiếp cho trồng trọt, chăn nuôi. - Chức năng môi trường sống: Đất đai là môi trường sống của hầu hết Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 5 http://www.lrc-tnu.edu.vn các sinh vật, là nơi diễn ra tất cả các hoạt động của chúng. - Chức năng cân bằng sinh thái: Đất đai giúp hình thành một trạng thái cân bằng về năng lượng thông qua sự phản xạ, hấp thụ và chuyển đổi năng lượng phóng xạ từ mặt trời và tuần hoàn khí quyển địa cầu. - Chức năng chứa đựng và cung cấp các loại tài nguyên khác: Đất đai chứa đựng các loại tài nguyên như khoáng sản, rừng, nước...Từ đó, nó cung cấp các loại tài nguyên này cho con người khai thác, sử dụng trong quá trình sống. - Chức năng đệm và điều hoà các chất độc hại: Đất đai có khả năng tiếp nhận, gạn lọc, là môi trường đệm và làm thay đổi hình thái của các chất độc hại. - Chức năng bảo tồn, bảo tàng lịch sử: Đất đai là trung gian để bảo vệ, bảo tồn các chứng tác lịch sử, văn hoá của loài người, là nguồn thông tin về các điều kiện khí hậu, thời tiết trong quá khứ và cả về sử dụng đất đai trong quá khứ. - Chức năng vật mang sự sống: Đất đai tạo ra không gian cho sự chuyển vận của con người, cho đầu tư, sản xuất, cho sự dịch chuyển của động, thực vật ở các vùng khác nhau trên trái đất. - Chức năng phân dị lãnh thổ: Sự thích hợp của đất đai về các chức năng chủ yếu nói trên thể hiện rất khác nhau ở các vùng khác nhau trên lãnh thổ của mỗi quốc gia nói riêng và trên toàn trái đất nói chung nên mỗi phần lãnh thổ sẽ mang những đặc tính tự nhiên, kinh tế, xã hội rất đặc thù [17]. * Vai trò của tài nguyên đất đối với con người, sinh vật và sự phát triển kinh tế - xã hội: Theo Lê Văn Khoa (2004) [10], vai trò của đất đai đối với con người và sinh vật thể hiện ở hai mặt sau: - Mặt trực tiếp: Đất đai là nơi tồn tại và sinh sống của con người và sinh vật, là nền móng, địa bàn cho mọi hoạt động sống, nơi thiết đặt các hệ thống nông, lâm nghiệp để sản xuất ra lương thực, thực phẩm nuôi sống con người và muôn loài. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 6 http://www.lrc-tnu.edu.vn - Mặt gián tiếp: Đất là nơi tạo môi trường sống cho con người và sinh vật trên trái đất. Đồng thời thông qua cơ chế điều hoà của đất, nước, khí hậu, khí quyển,... đã tạo ra các điều kiện môi trường khác nhau giúp cho con người và sinh vật tồn tại và phát triển. Trên quan điểm sinh thái và môi trường, đất được xem như là một vật thể sống vì nó chứa nhiều loại sinh vật sống, từ sinh vật bậc thấp đến sinh vật bậc cao. Cũng vì bản tính "sống" của đất mà đất được xem như nguồn tài nguyên tái tạo và vô cùng quý giá. Đất là một vật thể sống vì vậy nó cũng tuân theo quy luật của sự sống, phát sinh, phát triển, thoái hoá và già cỗi. Cũng như vậy, tùy vào cách ứng xử của con người đối với đất mà làm cho đất có thể trở nên phì nhiêu, màu mỡ, cho năng suất cây trồng cao hoặc ngược lại. Cũng trên quan điểm nhìn nhận vấn đề các nhà khoa học cũng cho rằng đất là vật mang. Đất luôn mang trên nó các hệ sinh thái, khi con người tác động vào đất là khi các hệ sinh thái này bị tác động. Do đó muốn đất có khả năng sản xuất cao thì hệ sinh thái trong nó phải bền vững, muốn vậy con người phải có cách khai thác nguồn lực đất đai một cách hợp lý. Đất là một vật mang, lại được đặc trưng bởi tính chất độc đáo mà không vật thể tự nhiên nào có được, đó là độ phì nhiêu. Độ phì nhiêu của đất được thể hiện qua hàm lượng chất dinh dưỡng chứa trong đất (NPK, các hợp chất mùn, khả năng giữ nước của đất...), đây là các tiêu chí quan trọng để đánh giá chất lượng đất đai. Đối với các hệ sinh thái, độ phì nhiêu giúp cho chúng tồn tại và phát triển. Đối với sự phát triển kinh tế - xã hội, tài nguyên đất cũng đóng vai trò vô cùng quan trọng: - Đất đai là một tư liệu sản xuất đặc biệt: Trong những điều kiện vật chất cần thiết cho hoạt động sản xuất và đời sống của con người thì đất đai là điều kiện đầu tiên và là nền tảng tự nhiên của bất kì một quá trình sản xuất nào. Đất là tư liệu sản xuất chính không thể thay thế được của một số ngành sản xuất Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 7 http://www.lrc-tnu.edu.vn như nông nghiệp, lâm nghiệp. Mác cho rằng, đất là một phòng thí nghiệm vĩ đại, là kho tàng cung cấp các tư liệu lao động, vật chất, là vị trí để định cư, là nền tảng của tập thể. - Đất đai là nguồn nguyên liệu của một số ngành: Đất đai là nguyên liệu sản xuất của một số ngành như làm gạch ngói, đồ gốm, xi măng...Đất đai là địa điểm để đặt máy móc, kho tàng, bến bãi, nhà xưởng và là chỗ đứng cho người công nhân trong sản xuất công nghiệp. - Đất đai là môi trường sống: Đối với đời sống, đất là nơi trên đó con người xây dựng nhà cửa, các công trình làm chỗ ở và nơi tiến hành các hoạt động văn hoá, là nơi phân bố các vùng kinh tế, khu dân cư....hầu hết mọi của cải của con người đều lấy từ đất. - Đất đai là một bộ phận quốc gia: Dưới góc độ chính trị - pháp lý, đất đai là một bộ phận không thể tách rời khỏi lãnh thổ quốc gia, gắn liền với lãnh thổ quốc gia. Tôn trọng chủ quyền quốc gia trước hết thể hiện ở tôn trọng lãnh thổ quốc gia (Nguyễn Khắc Thái Sơn, 2007) [17]. Như vậy, đất đai có vai trò rất quan trọng đối với hoạt động sống của con người và sinh vật, trực tiếp ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất và gián tiếp ảnh hưởng đến cuộc sống của con người. Do đó, chúng ta phải có những giải pháp phù hợp trong quá trình quản lý và sử dụng đất đai, để đảm bảo mục tiêu phát triển bền vững trong mục tiêu phát triển kinh tế xã hội hiện nay. 1.2. HOẠT ĐỘNG KHAI THÁC KHOÁNG SẢN TRÊN THẾ GIỚI VÀ CÁC VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN SỬ DỤNG ĐẤT, THOÁI HOÁ ĐẤT Hoạt động khai thác khoáng sản đã phát triển mạnh từ thập kỷ trước ở nhiều quốc gia giàu tài nguyên như Nga, Mỹ, Australia, Campuchia, Indonesia, Phillipines, Trung Quốc, Ấn Độ, ... nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng gia tăng nguyên liệu khoáng của thế giới như quặng sắt, chì, kẽm, thiếc, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 8 http://www.lrc-tnu.edu.vn than đá, đồng và các loại khoáng sản khác,... Mặc dù khai thác khoáng sản là nguồn thu quan trọng, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế của nhiều quốc gia, nhưng ngành này cũng gắn liền với những tác động môi trường và xã hội nghiêm trọng, đặc biệt là hiện tượng mất đất canh tác, xói lở, suy thoái tài nguyên rừng và nguồn nước. Do đặc thù, nên ngành khai thác khoáng sản là ngành sử dụng diện tích đất rất lớn, mặt khác đa số các mỏ đều nằm dưới những cánh rừng và thủy vực có chức năng tạo sinh kế cho người dân. Hoạt động khai thác khoáng sản dẫn đến suy thoái tài nguyên đất, tài nguyên rừng, tài nguyên nước,... là rất lớn [25]. Các phương pháp khai mỏ hiện nay như nổ mìn hoặc khoan đều rất thô sơ và không hề có nỗ lực nào nhằm khôi phục lại những khu vực đã khai thác do chi phí hoàn nguyên thường cao hơn nhiều so với giá trị khoáng sản. Tác động môi trường tiêu cực từ khai mỏ thường xảy ra ngay trong chính bản thân quá trình khai thác và các hoạt động liên quan như dọn mặt bằng mỏ, vận chuyển và chế biến quặng. Suy thoái rừng và ô nhiễm nước do khai thác khoáng sản không chỉ tác động đến hệ sinh thái mà còn tác động đến sinh kế của người dân sống phụ thuộc vào nguồn tài nguyên này. Điều đáng tiếc là các công ty khai khoáng ở các nước đang phát triển trên thế giới đều rất ít quan tâm đến tác động môi trường. Trong khi đó, bản thân chính phủ các quốc gia này lại thiếu năng lực hành chính - kỹ thuật cũng như ý chí chính trị để quản lý và kiểm soát hiệu quả lĩnh vực này. Vấn đề này lại càng trở nên trầm trọng hơn bởi một thực tế là thoả thuận khai thác khoáng sản giữa chính phủ và các doanh nghiệp còn thiếu minh bạch và nỗ lực nhằm kiểm soát nghiêm minh các hoạt động khai khoáng còn bị làm ngơ do sức hấp dẫn lợi nhuận mang lại. Những khu vực bị tàn phá do khai thác thường bị bỏ quên và tổn hại môi trường hầu như không thể ngăn chặn được [25], [26]. Sự phát triển của các ngành khai thác khoáng sản không đồng bộ với Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 9 http://www.lrc-tnu.edu.vn biện pháp bảo vệ môi trường, cải tạo phục hồi môi trường đã để lại những hậu quả suy thoái môi trường tại các khu vực khai thác khoáng sản: - Một diện tích lớn đất nông nghiệp, lâm nghiệp trước đây bị chiếm dụng cho mục đích khai thác khoáng sản vẫn để hoang hoá sau khi khai thác. - Tầng đất mặt bị xáo trộn gây khó khăn cho việc hoàn thổ, phục hồi môi trường sau khai thác. - Cân bằng nước khu vực bị phá vỡ, gia tăng các hiện tượng trượt lở, bồi lấp, tích tụ các chất rắn do sự biến đổi chế độ thuỷ văn của dòng chảy mặt và dòng chảy ngầm. - Làm suy thoái thảm thực vật, suy giảm diện tích rừng, cạn kiệt trữ lượng gỗ,... Phá rừng Khai thác khoáng sản là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng phá rừng và suy thoái rừng, vì những khoáng sản có giá trị thương mại thường được tìm thấy dưới lòng đất, bên dưới những cánh rừng. Hoạt động khai mỏ theo kiểu hầm lò với quy mô lớn có thể dẫn đến suy thoái rừng nghiêm trọng do phải đốn sạch rừng để lấy mặt bằng khai thác. Cơ sở hạ tầng được xây dựng cho khai thác tạm thời như đường xá, hầm mỏ, đập cũng tác động đến môi trường. Một số lượng lớn gỗ còn được sử dụng để làm trụ chống hầm mỏ, hay trong trường hợp khai thác dưới sâu, gỗ được sử dụng như nguyên liệu để phục vụ hoạt động khai thác [25]. Suy thoái rừng do khai thác khoáng sản còn có những tác động khác như làm suy giảm năng suất môi trường tự nhiên, tạo ra nhiều rủi ro như lũ lụt, lở đất, các dạng thời tiết bất thường và các thảm họa thiên nhiên khác cho cộng đồng địa phương. Tiêu dùng nước và gây ô nhiễm nguồn nước Khoáng sản thường được phát hiện ở những khu vực gần thượng nguồn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 10 http://www.lrc-tnu.edu.vn hoặc kênh dẫn nước của các dòng sông. Do đó, hoạt động khai khoáng có thể đe dọa đáng kể đến sông và nguồn nước theo một số cách khác nhau. Ô nhiễm kim loại nặng xuất hiện khi một số kim loại (như asen, coban, đồng, chì và bạc) từ các quặng được khai thác hoặc từ các hầm mỏ thoát ra và hòa tan trong nước. Quá trình ô nhiễm xuất hiện khi các chất hóa học, như xyanua được sử dụng để tách các khoáng chất cần thiết ra khỏi quặng, bị rò rỉ hoặc ngấm từ các khu mỏ ra các nguồn nước gần đó. Nhiều khi, để tiết kiệm chi phí, các công ty khai thác khoáng sản có thể còn chủ tâm đổ thải vào các thủy vực. Hiện tượng ô nhiễm và lắng đọng trầm tích ở các sông và biển do khai thác khoáng sản cũng có thể đe dọa đến đa dạng sinh học trong các thủy vực, đe dọa đến sức khỏe của người dân gần đó và xa hơn nữa là làm ảnh hưởng đến các cộng đồng sống phụ thuộc vào nguồn nước. Các chất thải có thể làm bẩn các nguồn nước dự trữ khác như các túi nước ngầm. Xói lở từ các mái dốc không có rừng bao phủ làm các con sông đầy ắp bùn phù sa và làm tăng khả năng lũ lụt. Khai thác khoáng sản gần các lưu vực sông, đặc biệt là mỏ than hầm lò càng làm tăng thêm những nguy cơ tai nạn do bị ngập lụt. Độc chất xyanua và thủy ngân được sử dụng trong quá trình tuyển vàng đã gây ra ô nhiễm nước mặt và nguồn nước ngầm ở các quốc gia như Campuchia, Myanmar và Philipines [25]. Việc sử dụng hóa chất không đúng tiêu chuẩn gây ra những thiệt hại lớn cho môi trường và có thể dẫn tới những tác động nguy hại cho sức khỏe cộng đồng và các hệ sinh thái. Nhu cầu tiêu thụ nước quá lớn của hoạt động khai thác khoáng sản cũng gây ảnh hưởng đến nguồn cung cấp nước. Ở Ấn Độ, từ 2005 - 2006, ước tính 77 triệu tấn nước đã được sử dụng để khai thác quặng sắt; lượng nước cung cấp đủ cho nhu cầu sinh hoạt của hơn 3 triệu người. Tại mỏ khai thác than non Neyveli ở Tamil Nadu, 40 triệu lít nước được bơm và thải ra hàng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 11 http://www.lrc-tnu.edu.vn