Tài liệu Đánh giá hiệu quả một số mô hình phủ xanh đất trống đồi trọc ở huyện việt yên - tỉnh bắc giang

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM -----------  ----------- TRẦN THỊ HOÀN ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ MỘT SỐ MÔ HÌNH PHỦ XANH ĐẤT TRỐNG ĐỒI TRỌC Ở HUYỆN VIỆT YÊN - TỈNH BẮC GIANG LUẬN VĂN THẠC SĨ SINH HỌC THÁI NGUYÊN - 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM -----------  ----------- TRẦN THỊ HOÀN ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ MỘT SỐ MÔ HÌNH PHỦ XANH ĐẤT TRỐNG ĐỒI TRỌC Ở HUYỆN VIỆT YÊN - TỈNH BẮC GIANG Chuyên ngành: Sinh thái học Mã số: 60-42-60 LUẬN VĂN THẠC SĨ SINH HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS Lê Ngọc Công THÁI NGUYÊN - 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii Lời cảm ơn Trước tiên tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS. Lê Ngọc Công - người thầy đã tận tình hướng dẫn, truyền đạt kiến thức và kinh nghiệm quý báu để tôi có thể hoàn thành được luận văn này. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến các thầy cô giáo khoa Sinh –KTNN, Khoa Sau đại học, Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã nhiệt tình giảng dạy và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Tôi cũng xin trân trọng cảm ơn tới Uỷ ban nhân dân huyện Việt Yên đã cung cấp những tài liệu quan trọng để tôi hoàn thành luận văn. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới toàn thể gia đình và bạn bè đã luôn cổ vũ, động viên tôi trong suốt thời gian qua. Trong quá trình thực hiện luận văn do còn hạn chế về thời gian, kinh phí cũng như trình độ chuyên môn nên không tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong nhận được những ý kiến quý báu của các thầy cô giáo, các nhà khoa học, bạn bè và đồng nghiệp. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, ngày 06 tháng 03 năm 2012 Tác giả Trần Thị Hoàn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng cá nhân tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Nếu sai tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Tác giả Trần Thị Hoàn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa ..................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................ ii Lời cam đoan ....................................................................................................iii Mục lục ............................................................................................................. iv Danh mục từ viết tắt ........................................................................................ vii Danh mục bảng...............................................................................................viii Danh mục hình ................................................................................................. ix MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 NỘI DUNG....................................................................................................... 4 Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ............................................................ 4 1.1. Khái niệm đất trống đồi trọc ................................................................... 4 1.2. Những nghiên cứu trên thế giới về đất trống đồi trọc ........................... 5 1.2.1. Tại châu Phi ......................................................................................... 5 1.2.2. Tại châu Mỹ La Tinh ........................................................................... 6 1.2.3. Tại Châu Á ........................................................................................... 6 1.3. Những nghiên cứu ở trong nước về đất trống đồi trọc ........................... 7 1.3.1. Các dự án trồng rừng ......................................................................... 7 1.3.1.1. Dự án trồng rừng do nhà nước đầu tư .............................................. 7 1.3.1.2. Dự án trồng rừng do các tổ chức quốc tế tài trợ .............................. 8 1.3.2. Những nghiên cứu về mô hình phủ xanh đất trống đồi trọc trong nước ..................................................................................................... 9 1.4. Những nghiên cứu về phủ xanh đất trống đồi trọc ở vùng nghiên cứu.................................................................................................... 12 Chƣơng 2. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............ 16 2.1 Đối tượng nghiên cứu ............................................................................ 16 2.2. Địa điểm nghiên cứu ............................................................................. 16 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn v 2.3. Nội dung nghiên cứu ............................................................................ 16 2.4. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 16 2.4.1. Phương pháp nghiên cứu ngoài thực địa ........................................... 17 2.4.1.1. Điều tra theo tuyến......................................................................... 17 2.4.1.2. Điều tra nghiên cứu theo ô tiêu chuẩn ............................................ 18 2.4.2. Phương pháp phân tích mẫu .............................................................. 18 2.4.2.1 Đối với mẫu thực vật ....................................................................... 18 2.4.2.2. Phương pháp phân tích đất ............................................................. 19 2.4.3. Phương pháp phân loại đất trống đồi trọc ......................................... 19 2.4.4 Phương pháp đánh giá hiệu quả kinh tế của các mô hình phủ xanh đất trống đồi trọc ................................................................................. 20 2.4.5. Phương pháp kế thừa số liệu kết hợp với khảo sát tổng thể hiện trường .................................................................................................. 20 Chƣơng 3. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN, KINH TẾ – XÃ HỘI VÙNG NGHIÊN CỨU ............................................................................................... 21 3.1. Đặc điểm tự nhiên ................................................................................. 21 3.1.1. Vị trí địa lý ......................................................................................... 21 3.1.2. Địa hình.............................................................................................. 22 3.1.3. Khí hậu ............................................................................................... 23 3.1.4. Đất đai ................................................................................................ 24 3.2. Điều kiện kinh tế, xã hội ....................................................................... 30 3.2.1. Dân sinh ............................................................................................. 30 3.2.2. Giao thông và cơ sở hạ tầng .............................................................. 32 3.2.3. Kinh tế................................................................................................ 32 3.2.4. Văn hoá, y tế và giáo dục ................................................................. 32 3.3. Nhận xét và đánh giá chung về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội khu vực nghiên cứu: .............................................................................. 33 3.3.1. Những yếu tố thuận lợi: ..................................................................... 33 3.3.2. Những yếu tố hạn chế: ...................................................................... 33 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vi Chƣơng 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ........................................................ 35 4.1. Hiện trạng và tiềm năng đất trống đồi trọc ........................................... 35 4.1.1. Độ che phủ rừng và tỉ lệ đất trống đồi núi trọc ở huyện Việt Yên và tỉnh Bắc Giang ................................................................................. 35 4.1.2. Hiện trạng , nguyên nhân và tiềm năng đất trống đồi trọc ở huyện Việt Yên ............................................................................................ 40 4.2. Các mô hình trên địa bàn ...................................................................... 42 4.2.1. Mô hình trồng rừng hỗn giao Keo lá tràm + Bạch đàn đỏ ................ 42 4.2.2. Mô hình trồng Keo tai tượng thuần loài ............................................ 43 4.2.3. Mô hình vườn rừng ............................................................................ 45 4.2.4. Mô hình Vườn - Ao - Chuồng - Rừng (VACR) ................................ 47 4.3. Đánh giá hiệu quả của các mô hình ...................................................... 50 4.3.1. Hiệu quả kinh tế ................................................................................ 50 4.3.2.1. Độ chua pH (KCl) .......................................................................... 55 4.3.2.2. Hàm lượng mùn tổng số (%) .......................................................... 56 4.3.2.3. Hàm lượng đạm tổng số (%) .......................................................... 57 4.3.2.4. Hàm lượng lân tổng số (P2O5) ........................................................ 59 4.3.2.5. Hàm lượng Kali tổng số (K2O) ....................................................... 60 4.3.2.6. Hàm lượng Ca++ và Mg++ trao đổi ................................................. 60 4.4. Đề xuất một số mô hình phủ xanh ĐTĐT ở KVNC ............................. 63 4.5. Đề xuất các giải pháp phủ xanh ĐTĐT ở KVNC................................. 64 4.5.1. Giải pháp về kỹ thuật ......................................................................... 64 4.5.2. Giải pháp về chính sách, tổ chức quản lý và thị trường .................... 66 4.5.3. Giải pháp vốn đầu tư.......................................................................... 67 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ........................................................................... 69 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 71 PHỤ LỤC ....................................................................................................... 74 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ĐTĐT : Đất trống đồi trọc KVNC : Khu vực nghiên cứu VAV : Vườn - Ao - Chuồng VACR : Vườn - Ao - Chuồng - Rừng VR : Vườn - Rừng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn viii DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1. Bố trí tuyến điều tra tại các địa điểm nghiên cứu 17 Bảng 2.2. Bố trí ô tiêu chuẩn điều tra tại địa điểm nghiên cứu 18 Bảng 3.1. Một số chỉ tiêu chế độ nhiệt trong năm 2010 tại huyện Việt Yên 24 Bảng 3.2. Diện tích và cơ cấu các loại đất ở huyện Việt Yên 26 Bảng 3.3. Diện tích rừng và đất lâm nghiệp theo chức năng 30 Bảng 3.3. Số lượng và cơ cấu lao động 31 Bảng 4.1. Tổng hợp diện tích và độ che phủ rừng theo đơn vị hành chính tỉnh Bắc Giang. 37 Bảng 4.2. Độ che phủ rừng và tỷ lệ đất trống đồi núi trọc ở huyện Việt Yên 39 Bảng 4.3. Mức đầu tư, thu nhập và lãi xuất trên 1 ha rừng trồng theo mô hình sản xuất nông hộ tại xã Vân Trung, Việt Yên, Bắc Giang. 43 Bảng 4.4. Mức đầu tư, thu nhập và lãi xuất trên 1 ha rừng trồng (Keo tai tượng) theo mô hình sản xuất nông hộ tại xã Minh Đức, Việt Yên, Bắc Giang 44 Bảng 4.5: Mức đầu tư và thu nhập trên 3,6 ha vườn rừng tại xã Minh Đức, Việt Yên, Bắc Giang. 47 Bảng 4.6: Mức đầu tư và thu nhập trên 2,2 ha VACR tại xã Nghĩa Trung, Việt Yên, Bắc Giang. 49 Bảng 4.7. Hiệu quả kinh tế của các mô hình phủ xanh ĐTĐT 50 Bảng 4.8. Một số tính chất hóa học của đất dưới các quần xã rừng trồng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 53 http://www.lrc-tnu.edu.vn ix DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Hình 4.1: Sự biến đổi độ chua pH(KCl) 56 Hình 4.2: Sự biến đổi của hàm lượng mùn 57 Hình 4.3: Hàm lượng đạm tổng số (%) ở các điểm nghiên cứu 58 Hình 4.4: Hàm lượng lân tổng số ở các điểm nghiên cứu 59 Hình 4.5: Hàm lượng kali tổng số ở các điểm nghiên cứu 60 Hình 4.6: Hàm lượng Ca++ ở các điểm nghiên cứu 61 Hình 4.7: Hàm lượng Mg++ ở các điểm nghiên cứu 62 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Khí hậu trên trái đất đang bị thay đổi, nhiệt độ tăng lên, ảnh hưởng của hiệu ứng nhà kính đang làm tầng ozôn bị tổn thương đe doạ đến cuộc sống của con người nói riêng và các loài sinh vật nói chung. Một trong những nguyên nhân là lớp thảm thực vật màu xanh bao phủ trên toàn bề mặt trái đất bị phá hoại nghiêm trọng. Thực tế hiện nay cho thấy tầm quan trọng của lớp thảm thực vật, đặc biệt là rừng, vì rừng là một nguồn tài nguyên thiên nhiên vô cùng quý giá, nó đã đem lại rất nhiều lợi ích cho đời sống, cho sản xuất, nó cung cấp gỗ và nhiều sản phẩm có giá trị. Rừng có vai trò to lớn trong việc bảo vệ môi trường, bảo vệ đất, nước, giữ cân bằng sinh thái và sự phát triển bền vững của sự sống trên trái đất. Bên cạnh đó rừng là nơi bảo tồn và cung cấp nguyên liệu về mặt di truyền cho sự tiến hoá của sinh giới, đây là kho tàng biến dị cho sự phát triển của sinh vật. Theo số liệu thống kê của các tổ chức IUCN, UNDP, WWF mỗi năm trên thế giới trung bình mất đi khoảng 20 triệu ha rừng, do rất nhiều nguyên nhân, đặc biệt là do sự kém hiểu biết vì mục đích cuộc sống, vụ lợi cá nhân đốt rừng làm nương rẫy (chiếm tới 50%), nạn cháy rừng (chiếm khoảng 23%) và do khai thác quá mức (chiếm khoảng 5 – 7%) do một số nguyên nhân khác (chiếm khoảng 8%). Trong hơn 50 năm qua Việt Nam đã phải đối mặt với nạn phá rừng và thoái hoá rừng. Tốc độ mất rừng hàng năm bình quân vào khoảng 100.000 140.000 ha. Theo số liệu của Viện điều tra quy hoạch rừng, năm 1943, diện tích rừng của nước ta là 14.300.000ha, độ che phủ là 43%, đạt trung bình 0,7 ha/người. Đến năm 2000, diện tích rừng chỉ còn lại 10.915.000 ha, độ che phủ 33,2%, đạt 0,14 ha/người. Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 Mỹ, hơn 2 triệu ha rừng nhiệt đới bị phá huỷ. Tính đến cuối năm 2002 và đầu năm 2003 theo số liệu thống kê độ che phủ rừng đạt 35,5% diện tích đất rừng tự nhiên, nhưng diện tích rừng tự nhiên tăng lên lại chủ yếu là do sự phát triển của rừng tái sinh và rừng tre, nứa. Vì vậy, tuy diện tích rừng tăng nhưng chất lượng rừng lại giảm sút. Hậu quả nghiêm trọng của việc mất rừng là không thể lường hết được. Tính đến năm 2006, diện tích đất trống đồi trọc (ĐTĐT) là gần 10 triệu ha (theo Trần Đình Lý, 2006). Vì vậy, việc trồng rừng, bảo vệ, phát triển và phục hồi rừng nói riêng và thảm thực vật nói chung là vấn đề vô cùng quan trọng cần phải giải quyết để duy trì, đảm bảo điều kiện sinh tồn cho hiện tại và cho tương lai. Việt Yên là một huyện trung du của tỉnh Bắc Giang có diện tích tự nhiên là 17.156,60 ha. Trước đây, Việt Yên có diện tích rừng tự nhiên khá lớn, độ che phủ cao. Tuy nhiên, do hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, do nạn phá rừng, thoái hoá rừng và do mức độ tăng dân số nhanh nên toàn bộ diện tích rừng tự nhiên bị thu hẹp và phá huỷ hoàn toàn. Hậu quả đã gây nên sự mất cân bằng sinh thái nghiêm trọng, bão lụt, lũ quét, lở đất, xói mòn đất và phát sinh nhiều loại dịch bệnh. Trong những năm qua, cùng với chính sách khuyến khích phát triển trồng rừng phòng hộ và rừng sản xuất, sự hỗ trợ của Chính phủ và các tổ chức quốc tế mà tổng diện tích đất có rừng của huyện là 838,33 ha, tương ứng với độ che phủ là 4,6%, diện tích ĐTĐT còn lại là 40,50 ha, chiếm 4,6% diện tích đất lâm nghiệp của toàn huyện (theo số liệu thống kê năm 2010). Trong đó toàn bộ là rừng trồng thuần loài Keo, Bạch đàn hoặc rừng trồng hỗn loài Keo + Bạch đàn, Keo + Thông, Keo + Bạch đàn + Thông. Thời gian qua, việc trồng rừng góp phần đáng kể vào tăng trưởng kinh tế, giải quyết việc làm, tăng thu nhập, cải thiện đời sống, xóa đói giảm nghèo, bảo vệ môi trường sinh thái. Tuy nhiên vẫn còn nhiều vấn đề cần giải quyết, đó là: Việc giao đất khoán rừng chưa hợp lý dẫn đến hiệu quả sử dụng đất lâm nghiệp chưa cao; chất lượng, hiệu quả trồng rừng thấp, chưa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 tương xứng với tiềm năng, thế mạnh của vùng; cơ sở hạ tầng phục vụ sản xuất còn khó khăn; trình độ lao động thấp, tập quán canh tác còn lạc hậu, việc tiếp cận thị trường sản phẩm bị hạn chế… dẫn đến thu nhập của người trồng rừng thấp. Nhận thấy được điều này, chúng tôi đã chọn đề tài: “Đánh giá hiệu quả một số mô hình phủ xanh đất trống đồi trọc ở huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang”. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Xác định được hiện trạng ĐTĐT và nguyên nhân gây ra ĐTĐT ở huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang. - Bước đầu đánh giá được hiệu quả kinh tế và hiệu quả cải thiện môi trường đất của một số mô hình phủ xanh ĐTĐT. - Trên cơ sở kết quả đạt được đề xuất giải pháp xây dựng mô hình hợp lý để phủ xanh ĐTĐT huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang. 3. Giới hạn nghiên cứu - Đề tài được thực hiện từ năm 2010 đến năm 2012 tại khu vực huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang. - Do điều kiện hạn chế về thời gian và kinh phí, đề tài chỉ tập trung nghiên cứu hiện trạng đất trống đồi trọc, nguyên nhân gây ra ĐTĐT, đánh giá hiệu quả kinh tế và hiệu quả cải thiện môi tường đất của một số mô hình phủ xanh, đề xuất giải pháp xây dựng mô hình hợp lý để phủ xanh đất trống đồi trọc ở huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 NỘI DUNG Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Khái niệm đất trống đồi trọc Nhiều tài liệu của nước ta hiện nay đề cập đến đất trống đồi núi trọc và cũng nhiều tác giả đã đưa ra các khái niệm khác nhau. Có quan niệm đất trống đồi núi trọc là những vùng đất không có cây mọc hoặc là những vùng đất không có rừng, không có cây nông nghiệp, cũng không có cây công nghiệp, chỉ có thảm cỏ, thảm cây bụi tự nhiên hoặc đất hoang hoá. Theo Trần Đình Lý (2006) [15], từ góc độ tổng quát về nông, lâm nghiệp và môi trường đã đưa ra định nghĩa "Đất trống đồi núi trọc là những vùng đất chưa có thảm thực vật cây gỗ là chủ yếu hoặc đã có nhưng đã bị tàn phá mà trên đó chỉ còn là những trảng cỏ, trảng cây bụi hoặc các loại cây ăn quả, cây công nghiệp hay đồng cỏ chăn nuôi bị thoái hóa, năng suất thấp, không ổn định". * Nguồn gốc đất trống đồi núi trọc Phần lớn đất nước Việt Nam cách đây hơn một nửa thế kỉ được bao phủ bởi rừng. Nhưng do tác động thiếu khoa học và tuỳ tiện của con người trong quá trình sinh sống và phát triển, do sự tàn phá của chiến tranh, do nhu cầu dân dụng và đất để sản xuất nông nghiệp, do áp lực tăng dân số quá nhanh nên rừng đã bị tàn phá nghiêm trọng. Chính vì các nguyên nhân quan trọng này mà diện tích đất trống ngày càng tăng lên. * Phân loại đất trống đồi núi trọc Trần Đình Lý (2006) [15] đã căn cứ vào tình trạng đất và thảm thực vật để phân loại đất trống đồi trọc. Vì thảm thực vật là phản chiếu chính xác nhất Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 những đặc trưng chủ yếu của vùng lập địa. Đất trống đồi trọc được chia làm 3 nhóm chủ yếu như sau: - Nhóm I: Gồm những diện tích do rừng bị khai thác kiệt, hoặc do bị đốt, chặt phá rừng để trồng cây nông nghiệp sau 2-3 vụ (đôi khi hơn) rồi bỏ hóa. Ở đây lớp đất mặt còn dầy trên 50 cm, độ mùn tổng số từ 36%, đạm 0,3 – 1%, lân 0,1 – 0,2%, kali 1,2- 4%, pH trên 4,8. Lớp đất mặt còn dầy, độ mùn cao. - Nhóm II: Là các loại đất trống đồi trọc được hình thành do rừng bị chặt, đốt để lấy đất trồng cây nông nghiệp ngắn ngày lặp đi lặp lại nhiều lần nhưng không có biện pháp bảo vệ và giữ gìn độ phì của đất, làm cho đất bị xói mòn rửa trôi thoái hóa mạnh. Mùn tổng số 1,2 – 2,2%, đạm từ 0,05 – 0,07%, lân từ 0,06 – 0,08%, kali từ 0,25 - 0,3%, pH từ 3,5 – 5,1%. Lớp đất mặt tuy còn dầy, nhưng lượng mùn trong đất kém. - Nhóm III: Gồm các bãi cát ven biển và nội đồng, các loại núi trọc trơ sỏi đá mà lớp đất mặt còn rất mỏng hoặc đất phát sinh chưa hoàn chỉnh. Mùn tổng số 0,6 – 0,7%, đạm từ 0,02 - 0,06%, lân từ 0,02 – 0,03%, pH từ 4 – 4,5%. Lớp đất mặt tuy còn dầy, nhưng lượng mùn trong đất kém. 1.2. Những nghiên cứu trên thế giới về đất trống đồi trọc Trung tâm nghiên cứu Quốc tế về nông lâm nghiệp (ICRAF) trong báo cáo hàng năm cho biết trong giai đoạn 1996-1998 đã nghiên cứu phủ xanh đất trống đồi trọc bằng nhiều giải pháp khác nhau. Có thể nêu một số mô hình đã thực hiện như sau: 1.2.1. Tại châu Phi Gồm các nước Zambia, Tanzania, Zambabuwe. Các mô hình đã thực hiện: - Mô hình thảm cỏ luân phiên (Rotation woodlost) nhằm phủ xanh đất trong thời kỳ bỏ hoá. Trong mô hình này, người ta đã dùng cây Điển Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 (Sesbaina sesban), một loài cây thuộc họ Đậu (Fabaceae) trồng để phủ xanh đất trong thời kỳ bỏ hoang. Sau 2-3 năm có thể khai thác làm củi. Phần còn lại đốt hoặc để mục để tăng thêm chất mùn và chất dinh dưỡng cho đất. - Mô hình trồng cây gỗ và cây ăn quả đa tầng (Multitistrata). Trong mô hình này, các loài cây trồng chủ yếu là cây bản địa sẽ tạo ra một hệ thống trồng trọt bền vững có nhiều sản phẩm và tăng thu nhập. - Mô hình chăn nuôi lâm sinh (Silvopastoral) bằng việc tạo ra thảm cỏ chăn nuôi dưới tán rừng thứ sinh. 1.2.2. Tại châu Mỹ La Tinh Gồm các nước Brazil, Peru, Mexico. Các mô hình đã xây dựng đều nhằm mục đích bảo đảm an toàn lương thực và phủ xanh đất trống trọc. Những mô hình đã thực hiện gồm: - Mô hình trồng trọt cải tạo vườn nhà (Homgarden) - Mô hình nông lâm kết hợp đa tầng, nhiều sản phẩm (Multistrata), trồng cây ăn quả với cây lấy gỗ theo mô hình đa loài nhiều tầng. Năm 1968, F.A.Bazzaz nghiên cứu quá trình diễn thế phục hồi thảm thực vật trên đất sau trồng trọt bị bỏ hoang ở vùng núi cao Shawnee, Illions (Mỹ) [25]. 1.2.3. Tại Châu Á Gồm các nước Malaysia, Thái Lan. Các mô hình đã thực hiện là: - Nghiên cứu sử dụng tri thức bản địa trong canh tác phủ xanh để bảo vệ đất và tăng thu nhập cho hệ nương rẫy. - Mô hình nông lâm kết hợp để cải tạo thảm Cỏ tranh (Imperata cylindrica). - Mô hình trồng cây trên đỉnh đồi để chống xói mòn. - Mô hình trồng cây họ đậu trong việc phủ xanh cải tạo đất. - Mô hình sử dụng độ tàn che của cây họ đậu để kiểm soát cỏ dại. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 Những nghiên cứu khác cũng đã được thực hiện: phương pháp xây dựng mô hình nông lâm kết hợp (CH.Trachummok, 1982; L. Roche, 1982), đào tạo và huấn luyện kỹ năng xây dựng mô hình nông lâm kết hợp để phủ xanh đất trống đồi trọc (R.F. Fisher, 1991). Năm 1992, T.Tiunei và cộng sự nghiên cứu về phục hồi thảm thực vật thứ sinh trên đất sau nương rẫy ở Mengla - XiSuang banna (Trung Quốc) đã cho thấy, sau 10 năm rừng phục hồi có 3 tầng: tầng cây gỗ ưu thế, tầng cây bụi, dưới cùng là tầng cỏ và dây leo [26]. 1.3. Những nghiên cứu ở trong nƣớc về đất trống đồi trọc 1.3.1. Các dự án trồng rừng 1.3.1.1. Dự án trồng rừng do nhà nước đầu tư Dự án trồng rừng phòng hộ 327: Chương trình 327 được thực hiện theo quyết định số 327- QĐ ngày 15/9/1992 của Thủ tướng Chính phủ với tên gọi “Một số chủ trương, chính sách sử dụng rừng, đất trống đồi núi trọc, bãi bồi ven biển và mặt nước”. Tham gia thực hiện chương trình là các ngành lâm nghiệp, nông nghiệp,thuỷ sản với các hoạt động định canh định cư và điều chuyển dân cư đến các vùng kinh tế mới. Đây là chương trình có quy mô lớn, được thực hiện theo các dự án: - Lâm - Nông - Công nghiệp, lấy sản xuất lâm nghiệp làm trọng tâm. - Nông - Lâm - Công nghiệp, lấy sản xuất nông nghiệp làm trọng tâm. - Định canh định cư theo từng xã, thôn bản, lấy mục tiêu xã hội làm chính. - Xây dựng vùng kinh tế mới ở vùng bãi bồi ven biển và đất hoang hoá ở đồng bằng để sản xuất nông nghiệp và nuôi trồng thuỷ sản. Dự án trồng mới 5 triệu hecta rừng (gọi tắt dự án 661): Dự án này được ban hành theo quyết định 661/QĐ-TTg ngày 29 tháng 7 năm 1998 nên còn có tên là Dự án 661. Nội dung chủ yếu của dự án là: - Trồng 2 triệu hecta rừng phòng hộ, đặc dụng, bao gồm: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 + Khoanh nuôi, xúc tiến tái sinh rừng (có trồng bổ sung) 1 triệu hecta. + Trồng mới 1 triệu ha. - Trồng 3 triệu hecta rừng sản xuất, bao gồm: + Trồng rừng sản xuất bằng cây lâm nghiệp 2 triệu hecta (1,6 triệu hecta gỗ nguyên liệu công nghiệp 100.000 hecta gỗ trụ mỏ; 200.000 hecta cây dặc sản; 100.000 hecta gỗ lớn ). + Trồng cây công nghiệp lâu năm, cây ăn quả 1 triệu ha. Ngoài ra còn một số dự án như: - Dự án trồng rừng trên đất cát biển Nam Trung Bộ Việt Nam - Dự án trồng rừng phòng hộ đầu nguồn JBIC tại 5 tỉnh miền Trung. 1.3.1.2. Dự án trồng rừng do các tổ chức quốc tế tài trợ Các dự án trồng rừng PAM: PAM là tên viết bằng tiếng Pháp của Chương trình lương thực thế giới (Programme Alimentaire Mondial). Chương trình này cũng có tên viết tắt bằng tiếng Anh là WFP (Wold Food Programme). Mặc dầu vậy chúng ta vẫn quen gọi là "dự án". Từ năm 1997 đến nay, ngành Lâm nghiệp Việt nam đã nhận được nguồn viện trợ của PAM thông qua 7 dự án Lâm nghiệp với trên 327.000 tấn lương thực tương đương với 102 triệu USD và một số vật tư ngoài lương thực để trồng hơn 460.000 ha rừng các loại tại 23 tỉnh gồm 140 huyện và gần 2.000 HTX với trên 700.000 hộ gia đình tham gia. Các dự án PAM đã tạo công ăn việc làm cho hàng triệu lao động ở những vùng xa xôi, hẻo lánh đời sống có nhiều khó khăn, tạo nên những khu rừng kinh tế, phòng hộ, phong cảnh, góp phần to lớn vào việc xoá đói, giảm nghèo cho nhân dân và đặc biệt đã tạo lập được nghề rừng nhân dân. Các dự án hỗ trợ kỹ thuật của UNDP: Nhằm nâng cao năng lực quản lý và điều hành các dự án do PAM tài trợ Chính phủ Việt Nam và Chương trình lương thực thế giới đã cho Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 thực hiện các Dự án hỗ trợ kỹ thuật VIE/92/022 (hỗ trợ kỹ thuật cho dự án 4304) và VIE /96/014 (hỗ trợ kỹ thuật cho dự án 5322) do UNDP tài trợ và FAO điều hành. • Dự án VIE/92/022 (1993 - 1996) là dự án hỗ trợ kỹ thuật cho Dự án WFP 4304 (1992 - 1997) "Trồng rừng ven biển miền Trung". • Dự án VIE/96/014 (1996 - 1998) là dự án hỗ trợ kỹ thuật cho dự án 5322 (1997 - 2000) "Xây dựng năng lực phát triển lâm nghiệp hộ gia đình tại 5 tỉnh vùng Đông Bắc Việt Nam" Các dự án do Cộng hoà Liên bang Đức tài trợ: Các dự án phục hồi rừng do Cộng hoà liên bang Đức tài trợ đã được mở rộng đến các tỉnh khác ở miền Bắc và miền Trung. Các dự án đã hoạt động trên 5 tỉnh miền Bắc là Lạng Sơn, Bắc Giang, Quảng Ninh, Sơn La, Hoà Bình và 9 tỉnh vùng miền Trung là Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định và Phú Yên. 1.3.2. Những nghiên cứu về mô hình phủ xanh đất trống đồi trọc trong nƣớc Trước đây quan niệm phủ xanh là trồng rừng trên đất trống đã bị mất hoặc chưa có rừng. Nhưng đến đầu những năm 1980, cùng với trồng rừng, các biện pháp khác như nông lâm kết hợp, trồng cây ăn quả, cây công nghiệp đều được coi là phủ xanh đất trống đồi trọc. Trần Đình Lý (2006) [15], đã đưa ra 6 giải pháp phủ xanh đất trống đồi núi trọc: 1. Khoanh nuôi phục hồi rừng 2. Khoanh nuôi phục hồi các thảm thực vật phòng hộ 3. Trồng rừng 4. Trồng các loại cây ăn quả 5. Trồng cây lương thực 6. Thực hiện giải pháp nông lâm kết hợp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 Phủ xanh đất trống đồi núi trọc bằng khoanh nuôi phục hồi rừng Hiện nay, khoanh nuôi phục hồi rừng đang là một giải pháp tích cực để tăng nhanh độ che phủ rừng của nước ta. Vấn đề này đã được nhà nước đặc biệt quan tâm, thể hiện qua việc ban hành 2 qui phạm nhằm lợi dụng năng lực tái sinh tự nhiên cho phục hồi rừng: Qui phạm các giải pháp lâm sinh áp dụng cho rừng sản xuất và rừng đặc dụng (QPN 14 - 92) và Qui phạm phục hồi rừng bằng khoanh nuôi xúc tiến tái sinh (QPN 21 - 98). Lê Ngọc Công (1998) [9] khi nghiên cứu tác dụng cải tạo môi trường của một số mô hình rừng trồng trên vùng đồi núi trung du một số tỉnh miền Bắc nước ta đã thống kê được 211 loài thuộc 64 họ. Đặng Kim Vui (2002) [22] nghiên cứu đặc điểm cấu trúc rừng phục hồi sau nương rẫy để làm cơ sở đề xuất các giải pháp khoanh nuôi làm giàu rừng ở huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên đã đưa ra kết luận: Đối với giai đoạn phục hồi từ 1-2 tuổi, thành phần loài thực vật là 72 loài thuộc 36 họ và họ Hòa thảo (Poaceae) có số lượng lớn nhất là 10 loài. Sau đó đến họ Thầu dầu (Euphorbiaceae) 6 loài, họ Trinh nữ (Mimosaceae) và họ Cà phê (Rubiaceae) mỗi họ có 4 loài….Giai đoạn 3-5 tuổi có 65 loài thuộc 34 họ; giai đoạn 5- 10 tuổi có 56 loài thuộc 36 họ; giai đoạn 11 - 15 tuổi có 57 loài thuộc 31 họ.Phạm Ngọc Thường (2003) [21], khi nghiên cứu đặc điểm quá trình tái sinh tự nhiên sau nương rẫy cho rằng: mỗi khoảng thời gian phục hồi, TTV tái sinh có đặc trưng về thành tổ loài cây, mật độ, độ che phủ và chất lượng cây tái sinh khác nhau…Chỉ tiêu đánh giá chất lượng cây tái sinh thể hiện ở 3 phương diện: Về kỹ thuật, về kinh tế và về sinh vật học. Lê Ngọc Công (2004) [8], nghiên cứu quá trình phục hồi rừng bằng khoanh nuôi trên một số TTV ở Thái Nguyên, đã phân thực vật thành các nhóm dạng sống như sau: cây gỗ, cây bụi, cây cỏ, dây leo cho từng trạng thái nghiên cứu. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn