Tài liệu Dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM VŨ XUÂN QUỲNH DẠY HỌC VỀ NGHĨA CỦA TỪ CHO HỌC SINH LỚP 6 THEO QUAN ĐIỂM GIAO TIẾP LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - NĂM 2010 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM VŨ XUÂN QUỲNH DẠY HỌC VỀ NGHĨA CỦA TỪ CHO HỌC SINH LỚP 6 THEO QUAN ĐIỂM GIAO TIẾP Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học Văn và Tiếng Việt Mã số: 60.14.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TS Lê A THÁI NGUYÊN - NĂM 2010 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn MỤC LỤC Phần mở đầu Trang 1. Lí do chọn đề tài.................................................................................. 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu....................................................... 3 3. Lịch sử vấn đề..................................................................................... 3 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu..........................................................5 5. Giả thuyết khoa học............................................................................6 6. Phương pháp nghiên cứu..................................................................... 6 7. Cấu trúc luận văn................................................................................ 8 Phần nội dung Chƣơng 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn của dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp...............................................10 1.1. Nghĩa của từ trong hệ thống ngôn ngữ và trong hoạt động giao tiếp.......10 1.1.1. Nghĩa của từ trong hệ thống ngôn ngữ..................................................10 1.1.1.1. Nghĩa biểu vật..........................................................................11 1.1.1.2. Nghĩa biểu niệm.......................................................................12 1.1.1.3. Nghĩa biểu cảm........................................................................14 1.1.1.4. Nghĩa ngữ pháp........................................................................15 1.1.2. Nghĩa của từ trong hoạt động giao tiếp.................................................16 1.1.2.1. Hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ.........................................16 1.1.2.2. Sự hiện thực hoá nghĩa của từ trong giao tiếp..........................20 1.1.2.3. Sự biến đổi nghĩa của từ trong giao tiếp..................................24 1.2. Dạy học tiếng Việt và dạy học nghĩa của từ theo quan điểm giao tiếp....27 1.2.1. Dạy học tiếng Việt theo quan điểm giao tiếp........................................27 1.2.1.1. Mục tiêu dạy học tiếng Việt theo quan điểm giao tiếp............28 1.2.1.2. Nội dung dạy học tiếng Việt theo quan điểm giao tiếp............28 1.2.1.3. Phương pháp, hình thức dạy học tiếng Việt theo quan điểm giao tiếp...........................................................................................................29 1.2.1.4. Kiểm tra, đánh giá theo quan điểm giao tiếp...........................32 1.2.2. Dạy học nghĩa của từ theo quan điểm giao tiếp..........................33 1.3. Thực trạng dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp..................................................................................................35 1.3.1. Về chương trình và sách giáo khoa.............................................36 1.3.2. Về dạy và học nghĩa của từ đối với học sinh lớp 6 ở các trường THCS hiện nay................................................................................................38 Chƣơng 2. Tổ chức dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp.......................................................................................42 2.1. Xác định mục tiêu dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp.........................................................................................42 2.1.1. Cơ sở để xác định mục tiêu dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp........................................................................42 2.1.2. Mục tiêu cần đạt của dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp.................................................................................43 2.2. Xác định nội dung dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp.........................................................................................45 2.3. Lựa chọn phương pháp và hình thức dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp..........................................................47 2.3.1. Tổ chức dạy học lý thuyết về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp.................................................................................47 2.3.1.1. Sử dụng một số phương pháp trong dạy học lý thuyết về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp........................................48 2.3.1.2. Sử dụng một số phương tiện trong dạy học lý thuyết về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp........................................56 2.3.2. Tổ chức luyện tập về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp..................................................................................................59 2.3.2.1. Sử dụng bài tập như một phương tiện để luyện tập về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp...............................................60 2.3.2.2. Lựa chọn hình thức tổ chức luyện tập về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp.................................................................72 2.4. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập về nghĩa của từ của học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp..............................................................................77 2.4.1. Mục đích kiểm tra, đánh giá........................................................77 2.4.2. Nội dung kiểm tra, đánh giá........................................................77 2.4.3. Hình thức kiểm tra, đánh giá.......................................................78 2.4.4. Xử lý kết quả kiểm tra, đánh giá.................................................79 Chƣơng 3. Thực nghiệm sƣ phạm.....................................................80 3.1. Mục đích của thực nghiệm.............................................................80 3.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm.................................................80 3.3. Phương pháp thực nghiệm.............................................................83 3.4. Nội dung thực nghiệm....................................................................84 3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm.......................................................99 3.6. Kết luận chung về thực nghiệm...................................................102 Phần kết luận.....................................................................................104 Thƣ mục tài liệu tham khảo.............................................................108 Phụ lục................................................................................................112 PHẦN MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1.1. Sống trong xã hội, con người luôn luôn cần giao tiếp với nhau. Đó là một nhu cầu tất yếu. Mỗi chúng ta không ai có thể sống cô độc, lẻ loi một mình mà không cần sự giao tiếp với người khác. Trong các phương tiện giao tiếp thì ngôn ngữ là phương tiện giao tiếp quan trọng nhất của con người. Trong hệ thống ngôn ngữ, từ là một trong số các đơn vị cơ bản nhất. Nó ở vào vị trí trung tâm của hệ thống ngôn ngữ. Từ là cơ sở để con người có thể tiến hành hoạt động nhận thức và tạo ra mọi sản phẩm ngôn ngữ phục vụ cho nhu cầu giao tiếp của con người. Hoạt động nhận thức và giao tiếp của con người chính là bắt đầu từ đơn vị cơ sở là từ. Với vai trò và chức năng quan trọng như đã nói ở trên, đã từ lâu, từ rất được chú ý quan tâm trong nghiên cứu và giảng dạy, học tập. Chính vì vậy, trong hệ thống các môn học ở nhà trường phổ thông, phân môn tiếng Việt trong môn Ngữ văn thuộc một trong số không nhiều môn học vào loại quan trọng nhất. 1.2. Mục đích của dạy học Ngữ văn nói chung và dạy học tiếng Việt nói riêng là tạo lập, hoàn thiện và nâng cao năng lực giao tiếp bằng tiếng Việt cho học sinh (HS). Trong nội dung dạy học từ vựng ở nhà trường phổ thông, dạy học nghĩa của từ là quan trọng nhất. Bởi lẽ nó phải giúp cho HS có năng lực thực hành và năng lực sử dụng tiếng Việt như một công cụ để tư duy và giao tiếp. Năng lực sử dụng từ tiếng Việt của HS chủ yếu là việc hiểu nghĩa, sử dụng nghĩa và chọn nghĩa để giao tiếp trong nhà trường cũng như ngoài xã hội. Do đó việc hiểu và nắm chắc được nghĩa của từ có một ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Trong giao tiếp, nếu không nắm được nghĩa của từ, người tiếp nhận sẽ không hiểu hết, thậm chí hiểu sai lệch ý của người phát. Còn bản thân người Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 1 http://www.lrc-tnu.edu.vn phát thì lại khó làm cho người nhận hiểu được ý của mình. Cùng với những non yếu về ngữ pháp, những non yếu trong việc hiểu biết và sử dụng từ ngữ, đặc biệt là việc hiểu nghĩa của từ làm cho việc giao tiếp gặp nhiều khó khăn và không đạt hiệu quả. Điều đó chứng tỏ rằng để phát huy chức năng làm công cụ giao tiếp của ngôn ngữ chúng ta nhất thiết phải hiểu được nghĩa của từ, có khả năng huy động và sử dụng từ đúng nghĩa. Và dạy từ là một nhiệm vụ quan trọng trong chương trình giáo dục ở nhà trường phổ thông. 1.3. Một trong những nguyên tắc cơ bản của dạy ngôn ngữ nói chung và dạy học tiếng Việt nói riêng là dạy trong giao tiếp và hướng tới mục tiêu trau dồi cho học sinh năng lực hoạt động giao tiếp. Đã từ lâu, dạy tiếng Việt hướng vào giao tiếp - hướng lý thuyết tiếng Việt vào hoạt động hành chức của nó là vấn đề rất được các nhà nghiên cứu, các cán bộ chỉ đạo chuyên môn của ngành cùng đông đảo các thầy cô giáo quan tâm. Các bài về nghĩa của từ trong sách giáo khoa (SGK) Ngữ văn 6 được biên soạn theo hướng tích hợp và tích cực nhằm phát huy cao độ tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh. Đây là một quan điểm dạy học mới, hiện đại và thực tế đã đem lại những kết quả tốt. Tuy nhiên đây là một hướng dạy học còn mới mẻ đối với một bộ phận giáo viên (GV) bậc trung học cơ sở (THCS). Hơn nữa giáo viên cũng chưa nắm rõ được một số đặc trưng quan trọng của phân môn Tiếng Việt trong nhà trường. Việc hiểu nghĩa của từ và khả năng vận dụng từ ngữ vào thực tế của nhiều giáo viên cũng chưa chính xác. Phần lớn giáo viên còn rất lúng túng khi phải giải thích nghĩa của từ cho học sinh. Bên cạnh đó, việc giảng dạy phần tiếng Việt nói chung và dạy học về nghĩa của từ nói riêng trong các nhà trường THCS hiện nay còn khô khan, đơn điệu, ít hấp dẫn, HS rất ít hứng thú trong học tập, thậm chí còn gây nên những tâm lí nhàm chán, nặng nề cho học sinh. Do đó, các kỹ năng sử dụng, thực hành tiếng Việt ở học sinh còn chưa đạt được kết quả như mong muốn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 2 http://www.lrc-tnu.edu.vn Rất nhiều học sinh dù đã tốt nghiệp THCS mà vẫn đọc, nghe, đặc biệt là nói và viết tiếng Việt còn quá yếu. Chính vì vậy mà việc giảng dạy tiếng Việt trong các nhà trường THCS có chất lượng không cao, chưa đạt được những mục tiêu đề ra. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi mạnh dạn nghiên cứu đề tài: “Dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp”. Chúng tôi hy vọng rằng những kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ góp phần giải quyết những hạn chế và khó khăn đang đặt ra trong việc dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 hiện nay. 2. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 2.1. Đối tƣợng nghiên cứu Quá trình tổ chức dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp. 2.2. Phạm vi nghiên cứu Quá trình tổ chức dạy học về nghĩa của từ cho học sinh bao gồm nhiều yếu tố nhưng chúng tôi chỉ tập trung nghiên cứu việc lựa chọn mục tiêu, nội dung, phương pháp và hình thức dạy học các bài về nghĩa của từ có trong SGK Ngữ văn 6. 3. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ Tiếng mẹ đẻ có vai trò cực kỳ quan trọng trong đời sống cộng đồng và trong cuộc sống của mỗi con người, bởi đó là công cụ để tư duy và giao tiếp. Dạy trẻ em sử dụng tiếng mẹ đẻ làm công cụ để tư duy và giao tiếp là mục tiêu môn học tiếng mẹ đẻ của nhiều nước trên thế giới. Chính vì vậy đã có rất nhiều những định hướng, quy định, những công trình nghiên cứu quan trọng về vấn đề dạy tiếng mẹ đẻ trong các nhà trường ở các nước, nhưng nổi bật hơn cả là dạy học theo quan điểm giao tiếp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 3 http://www.lrc-tnu.edu.vn 3.1. Về quan điểm giao tiếp trong dạy học tiếng Việt Ở Việt Nam đã từ lâu, dạy tiếng Việt hướng vào giao tiếp - hướng lý thuyết tiếng Việt vào hoạt động hành chức của nó là vấn đề rất được các nhà nghiên cứu, các cán bộ chỉ đạo chuyên môn của ngành quan tâm. Đã có nhiều chuyên luận, công trình nghiên cứu về vấn đề dạy học tiếng Việt theo quan điểm giao tiếp, tiêu biểu như: “Phương pháp dạy học tiếng Việt” [1]; “Hoạt động giao tiếp với dạy học tiếng Việt ở tiểu học” [13]; “Một số vấn đề dạy học tiếng Việt theo quan điểm giao tiếp ở tiểu học” [47]. Ngoài ra, còn một số bài viết đăng trên các báo và tạp chí cũng đề cập đến quan điểm giao tiếp trong dạy học tiếng Việt như: “Dạy tiếng Việt là dạy một hoạt động và bằng hoạt động” [2]; “Về quan điểm giao tiếp trong dạy học tiếng Việt” [41] v.v... Mặc dù mỗi công trình nghiên cứu, mỗi bài viết kể trên bàn đến các góc độ khác nhau của vấn đề dạy học tiếng Việt theo quan điểm giao tiếp nhưng nhìn chung các tác giả đều khẳng định vai trò quan trọng và tính tất yếu của quan điểm dạy học theo định hướng giao tiếp. Việc dạy học tiếng Việt cần thấm nhuần quan điểm giao tiếp, bởi giao tiếp vừa là mục đích, lại cũng vừa là phương thức để dạy học tiếng Việt. Phương pháp giao tiếp là phương pháp chủ yếu để phát triển lời nói cho học sinh, phải chú trọng cả vào bốn kỹ năng nghe, nói, đọc, viết, phải hướng tới sự giao tiếp và sử dụng phương pháp giao tiếp. Trong quá trình dạy học tiếng Việt phải tạo ra cho học sinh nhu cầu cần diễn đạt, nhu cầu giao tiếp nhất định (tức là tạo ra các chủ đề) để học sinh vận dụng từ ngữ, câu đã học vào hoạt động giao tiếp. Trên thực tế, chương trình của phần Tiếng Việt trong môn Ngữ văn ở phổ thông hiện nay đã được xây dựng theo quan điểm giao tiếp, thể hiện sinh động việc tổ chức dạy học tiếng Việt theo định hướng giao tiếp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 4 http://www.lrc-tnu.edu.vn 3.2. Về quan điểm giao tiếp trong dạy học về từ và nghĩa của từ Dạy học về từ và nghĩa của từ theo định hướng giao tiếp không phải là một vấn đề mới, đã có nhiều công trình nghiên cứu đề cập đến vấn đề này như các cuốn: “Rèn luyện ngôn ngữ” [45]; “Mấy vấn đề lý luận và phương pháp dạy - học từ ngữ tiếng Việt trong nhà trường” [43]; “Từ vựng học tiếng Việt” [10]. Và đặc biệt là cuốn “Phương pháp dạy học tiếng Việt” [1]. Các tác giả trong các cuốn sách này đã đưa ra những phương pháp dạy học cụ thể cho mỗi hợp phần tiếng Việt trong chương trình phổ thông, trong đó có phương pháp dạy học từ ngữ mà trọng tâm là dạy học về nghĩa của từ. Như vậy, đã có nhiều chuyên luận, công trình nghiên cứu hoặc các bài viết về vấn đề dạy học tiếng Việt nói chung và dạy học về từ và nghĩa của từ nói riêng theo quan điểm giao tiếp. Đó là những cơ sở, những định hướng quan trọng có tính chất mở đường để chúng tôi thực hiện đề tài một cách cụ thể, hiệu quả hơn. Các bài về nghĩa của từ ở lớp 6 là phần kiến thức có một vị trí quan trọng. Để phát huy chức năng làm công cụ giao tiếp của ngôn ngữ, chúng ta nhất thiết phải hiểu được từ, có khả năng huy động và sử dụng từ đúng nghĩa. Tuy nhiên cho đến nay chưa có công trình nghiên cứu hoặc chuyên luận nào về dạy học nghĩa của từ ở lớp 6 theo quan điểm giao tiếp, vì vậy thực hiện đề tài “Dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp” là nhằm cụ thể hoá các phương pháp, biện pháp, hình thức dạy học với mong muốn nâng cao hiệu quả giảng dạy phần Tiếng Việt nói riêng và nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện cho học sinh nói chung. 4. MỤC ĐÍCH, NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 4.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở xây dựng cơ sở lý luận và tìm hiểu thực trạng của việc dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 hiện nay, luận văn sẽ đề xuất phương Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 5 http://www.lrc-tnu.edu.vn hướng và giải pháp dạy học các bài về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp nhằm nâng cao chất lượng dạy học tiếng Việt. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu 4.2.1. Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc tổ chức dạy học các bài về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6. Đánh giá thực trạng dạy và học các bài về nghĩa của từ hiện nay. 4.2.2. Đề xuất những nội dung, phương pháp và hình thức dạy học có tính chất thực thi, có hiệu quả cho dạy học nhóm bài này ở lớp 6. 4.2.3. Tổ chức thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm tra đánh giá khả năng thực thi, hiệu quả của việc dạy học về nghĩa của từ ở lớp 6 theo quan điểm giao tiếp mà luận văn đề xuất. 5. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC Nếu tổ chức dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp, nghĩa là phải đặt quá trình tổ chức dạy học vào giao tiếp, thông qua các hoạt động giao tiếp cụ thể của học sinh nhằm hướng tới hình thành, phát triển năng lực sử dụng từ trong giao tiếp cho học sinh bằng những phương pháp, biện pháp và hình thức phong phú, thích hợp thì sẽ góp phần nâng cao hiệu quả các tiết dạy về nghĩa của từ nói riêng và phần Tiếng Việt nói chung. 6. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng những phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau: 6.1. Phƣơng pháp nghiên cứu lý thuyết Tìm hiểu lịch sử vấn đề nghiên cứu, khai thác các khía cạnh mà các công trình trước đó đã tiến hành làm cơ sở để tiến hành quá trình nghiên cứu tiếp theo của mình. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 6 http://www.lrc-tnu.edu.vn 6.2. Phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn Phương pháp này nhằm tìm hiểu thực trạng dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 ở một số trường THCS hiện nay. Để thực hiện phương pháp này chúng tôi tiến hành điều tra, khảo sát cụ thể như sau: - Điều tra chất lượng dạy học các bài về nghĩa của từ ở lớp 6. - Khả năng hiểu và năng lực sử dụng từ ngữ của học sinh trong hoạt động giao tiếp. - Năng lực tổ chức hoạt động dạy học các bài về nghĩa của từ ở lớp 6 của giáo viên. Dựa trên kết quả khảo sát, chúng tôi đề xuất phương pháp, hình thức tổ chức dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp. 6.3. Phƣơng pháp phân tích - tổng hợp, khái quát hoá, hệ thống hoá Đây là phương pháp được dùng để phân tích - tổng hợp, khái quát hoá, hệ thống hoá các quan điểm, luận điểm khoa học trong các tài liệu thuộc các ngành khoa học có liên quan để xác lập cơ sở khoa học cho việc tổ chức dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp. 6.4. Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm Phương pháp này được dùng để xem xét, xác nhận tính đúng đắn, hợp lý và tính khả thi của việc dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp mà luận văn đề xuất. Phương tiện chủ yếu để trắc nghiệm là các phiếu điều tra với nội dung và hình thức khác nhau, hướng tới đích điều tra về trình độ tư duy, kết quả học tập của học sinh. Các loại thực nghiệm sư phạm cơ bản được sử dụng trong luận văn là: - Thực nghiệm thăm dò: nhằm tìm hiểu khả năng và kết quả thực hiện các tiết dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6. - Thực nghiệm đối chứng: được sử dụng để kiểm tra các giả thuyết của đề tài. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 7 http://www.lrc-tnu.edu.vn - Thực nghiệm kiểm tra, đánh giá: nhằm kiểm tra, đánh giá việc vận dụng các thiết kế mà luận văn đưa ra vào các bài dạy, tiết dạy cụ thể. Tổ chức dạy thực nghiệm nhằm xác định tính hiệu quả, tính khả thi của việc tổ chức dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp. Tiến hành thực nghiệm ở một số lớp 6 của một số trường THCS thuộc hai tỉnh Tuyên Quang và Yên Bái. Kết quả thực nghiệm sẽ là cơ sở để xác định mô hình thiết kế hiệu quả nhất cho giờ dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 ở các trường THCS hiện nay. 7. CẤU TRÚC LUẬN VĂN Ngoài phần Mở đầu, phần Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương: Chƣơng 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn của dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp Trong chương này, chúng tôi trình bày những cơ sở lý luận và thực tiễn của dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp. Cụ thể là: Nghĩa của từ trong hệ thống ngôn ngữ và trong hoạt động giao tiếp. Dạy học tiếng Việt và dạy học nghĩa của từ theo quan điểm giao tiếp. Tìm hiểu thực trạng dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp ở các trường THCS hiện nay. Những cơ sở lý luận và thực tiễn này sẽ giúp cho chúng tôi đề xuất và triển khai những giải pháp dạy học các bài về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp. Chƣơng 2. Tổ chức dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp Với chương này chúng tôi tập trung trình bày mục tiêu, nội dung, phương pháp, hình thức dạy học về nghĩa của từ cho học sinh lớp 6 theo quan điểm giao tiếp và việc kiểm tra, đánh giá kết quả học tập về nghĩa của từ cho Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 8 http://www.lrc-tnu.edu.vn học sinh. Từ đó góp phần nâng cao năng lực sử dụng từ ngữ của học sinh trong học văn, hành văn và trong hoạt động giao tiếp. Chƣơng 3. Thực nghiệm sƣ phạm Chương này nêu rõ mục đích của thực nghiệm, đối tượng, địa bàn thực nghiệm và phương pháp, nội dung thực nghiệm, miêu tả toàn bộ quá trình thực nghiệm. Kết quả thực nghiệm sẽ chứng minh cho tính khả thi của đề tài. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 9 http://www.lrc-tnu.edu.vn CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA DẠY HỌC VỀ NGHĨA CỦA TỪ CHO HỌC SINH LỚP 6 THEO QUAN ĐIỂM GIAO TIẾP 1.1. NGHĨA CỦA TỪ TRONG HỆ THỐNG NGÔN NGỮ VÀ TRONG HOẠT ĐỘNG GIAO TIẾP 1.1.1. Nghĩa của từ trong hệ thống ngôn ngữ Nghĩa của từ là một trong những khái niệm quan trọng nhất của ngôn ngữ học. Nghĩa của từ là một vấn đề phức tạp, không thể nhận diện và hiểu nó một cách dễ dàng. Vì thế đã có nhiều cách giải thích khác nhau về khái niệm nghĩa của từ. “Nghĩa của từ chẳng qua là một sự liên tưởng” (A.A. Leont‟ev) “Nghĩa của từ về phương diện tâm lí mà chúng ta cần (...) là thuộc tính thiên hướng của kí hiệu mà với thuộc tính thiên hướng đó các quá trình tâm lí diễn ra ở người nghe là phản ứng được thay đổi phụ thuộc vào các hoàn cảnh đi kèm, còn kích thích là sự tri giác kí hiệu bằng thính giác.” (Ch. Stevenson); “Nghĩa của từ là cái xuất hiện (hay được gợi lên) trong trí óc mọi người khi nghe thấy (hoặc đọc) từ ấy. [43, tr.120]; “Nghĩa của từ là toàn bộ nội dung tinh thần mà một từ (hay một ngữ cố định) gợi ra khi chúng ta tiếp xúc với từ đó [10, tr.93]; Nghĩa của từ là nội dung (sự vật, tính chất, hoạt động, quan hệ, ...) mà từ biểu thị [32, tr.35]. Từ nào cũng có nghĩa. Nếu chỉ có hình thức âm thanh mà không có nghĩa thì đó không phải là từ. Nghĩa và hình thức âm thanh là hai mặt không thể thiếu của từ. Nghĩa của từ là sự kết hợp chặt chẽ giữa nghĩa từ vựng và nghĩa ngữ pháp. Nghĩa từ vựng là ý nghĩa cụ thể riêng cho từng từ, chỉ ra nội dung cụ thể của một từ này với từ khác. Ý nghĩa ngữ pháp là ý nghĩa chung cho từng loại từ, có hình thức biểu thị nhất định, nó ứng với chức năng ngữ pháp của từ. Theo nhà nghiên cứu Đỗ Hữu Châu, ý nghĩa từ vựng và ý nghĩa ngữ pháp được phân biệt bởi hai tiêu chí: Tính đồng loạt và tính bắt buộc của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 10 http://www.lrc-tnu.edu.vn ngoại biểu. Ý nghĩa ngữ pháp có tính đồng loạt chung cho từng từ cùng loại; ý nghĩa từ vựng có tính đồng loạt riêng cho từng từ. Hai loại nghĩa từ vựng và nghĩa ngữ pháp gắn bó thành một chỉnh thể. Ý nghĩa ngữ pháp có chức năng tổ chức câu, nhờ chúng mà các từ liên kết lại thành thông điệp. Ý nghĩa từ vựng có chức năng đưa chính hiểu biết về sự vật, hiện tượng thành các đơn vị ngữ nghĩa để tạo ra nội dung miêu tả cụ thể của câu. Ý nghĩa từ vựng của từ bao gồm các thành phần ý nghĩa cơ bản sau: 1.1.1.1. Nghĩa biểu vật Nghĩa biểu vật là nghĩa ứng với sự vật, hiện tượng, trạng thái, tính chất mà từ gọi tên, biểu thị. Chẳng hạn, nghĩa biểu vật của từ “thóc” là tất cả những hạt thóc mà chúng ta thấy, của từ “bàn” là tất cả những cái bàn có trong thực tế. Nghĩa biểu vật của từ “đi” là tất cả vận động rời chỗ của người, động vật. Nghĩa biểu vật của từ “đỏ” là tất cả các màu sắc của máu, của hoa, của lá cờ...mà chúng ta nhìn thấy. Nghĩa biểu vật quy định phạm vi sự vật mà từ dùng để biểu hiện. Có những từ chỉ có nghĩa biểu vật hẹp, chỉ ứng với một sự vật, hiện tượng duy nhất trong thực tế. Chẳng hạn, nghĩa biểu vật của từ “sủa” là các loài chó. Nghĩa biểu vật của các từ “tư duy”, “nghĩ”, “kết luận”, “chán nản”, “bi quan” là hoạt động, trạng thái tâm lí của con người. Nhưng có những từ lại có tính khái quát lớn bao hàm một phạm vi sự vật to lớn. Ví dụ, nghĩa biểu vật của từ “chỗ” là chỉ mọi nơi, mọi chốn; nghĩa biểu vật của từ “cánh” là tất cả những cái cánh, từ cánh của chim, của chuồn chuồn, của bướm cho đến cánh của quạt, của máy bay. Có những từ có nhiều nghĩa biểu vật, tức là từ đó ứng với nhiều loại sự vật, hiện tượng, trạng thái, tính chất. Ví dụ, từ “đầu” của tiếng Việt trước hết có nghĩa biểu vật: chỉ bộ phận của cơ thể người hoặc động vật (bộ phận ở trên cùng hay trước hết của cơ thể, thường chứa bộ não có chức năng điều khiển cơ thể). Từ “đầu” còn có các nghĩa biểu vật khác: chỉ bộ phận Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 11 http://www.lrc-tnu.edu.vn trước hết có chức năng điều khiển của vật (đầu máy, đầu tầu hoả...), chỉ bộ phận ở vị trí trước hết của vật thể (đầu nhà, đầu bàn, đầu ngón tay...), chỉ vị trí trước hết trong không gian (đầu làng, đầu sông, đầu chợ...), hoặc trong thời gian (đầu tháng, đầu mùa, đầu năm...). Như vậy, một từ có thể có nhiều nghĩa biểu vật. Nghĩa biểu vật là thành phần nghĩa giúp chúng ta hiểu từ một cách chính xác. Tuy nhiên cần tránh việc hiểu lầm, cho rằng “ý nghĩa biểu vật trùng hoàn toàn với sự vật, hiện tượng, tính chất...trong thực tế khách quan.”. [9, tr.105]. Để hiểu từ, việc nắm được các ý nghĩa biểu vật của nó là bước đầu cần thiết. Tuy nhiên, không nên nghĩ một cách quá đơn giản về chúng: không phải cứ nắm được sự vật, hiện tượng là nắm được ý nghĩa biểu vật. Ý nghĩa biểu vật tuy bắt nguồn từ sự vật, hiện tượng khách quan, song do chịu sự tác động qua lại của các từ khác, do chịu sự khái quát hoá và chịu tác động của những quy tắc cấu tạo từ, cho nên trở thành sự kiện ngôn ngữ chứ không còn là những sự kiện ngoài ngôn ngữ nữa. 1.1.1.2. Nghĩa biểu niệm Nghĩa biểu niệm là thành phần nghĩa có quan hệ tới các khái niệm trong nhận thức của con người. Con người nhận thức về sự vật, hiện tượng và phân chia ra các thuộc tính của nó. Các thuộc tính đó tập hợp lại thành các khái niệm, mỗi khái niệm bao gồm một số thuộc tính. Khi khái niệm được biểu hiện bằng từ thì các thuộc tính đó trở thành các nét nghĩa của từ. Vì thế, nghĩa biểu niệm của từ là một cấu trúc bao gồm nhiều nét nghĩa. Mỗi nét nghĩa như thế có mặt trong nghĩa biểu niệm của nhiều từ. Ví dụ, nét nghĩa “đồ dùng” là chung cho các từ bàn, ghế, giường, tủ..., nét nghĩa “dụng cụ” là chung cho các từ búa, kìm, dao, cưa, đục, giũa... Ngoài ra còn có các nét nghĩa riêng cho từng từ. Ví dụ, nét nghĩa “hai bàn chân không đồng thời nhấc khỏi mặt đất” chỉ gặp trong từ “đi”; nét nghĩa “không gây tác hại sinh lí đối Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 12 http://www.lrc-tnu.edu.vn với cơ thể con người” chỉ gặp trong từ “lành”... Đó là các nét nghĩa riêng cho từng từ “đi” và “lành”. Tính chất “chung”, “riêng” của các nét nghĩa chỉ là tương đối. Có tính chất chung rộng, có tính chất chung hẹp. Nghĩa là có những nét nghĩa chung cho rất nhiều từ, đồng thời cũng có những nét nghĩa chung cho một số từ ít hơn. Trong cấu trúc nghĩa biểu niệm, các nét nghĩa còn khác nhau ở tính chất khái quát và cụ thể. Nét nghĩa khái quát thường là nét nghĩa có mặt ở nhiều từ. Hay nói cách khác, một nét nghĩa được coi là khái quát khi nó có thể được phân chia thành những nét nghĩa nhỏ hơn nằm trong nó. Tuy nhiên, tính chất khái quát, cụ thể cũng là tương đối: nét nghĩa này so với nét nghĩa bao trùm nó là một nét nghĩa cụ thể, nhưng so với những nét nghĩa hẹp hơn do nó phân hoá ra thì lại là nét nghĩa khái quát. Chẳng hạn: nét nghĩa “đồ dùng” so với nét nghĩa “vật thể nhân tạo” là một nét nghĩa cụ thể, nhưng so với nét nghĩa “đồ dùng để đặt...”, “đồ dùng để nằm...” lại là một nét nghĩa khái quát. Cũng như thế, nét nghĩa “dời chỗ” là một nét nghĩa cụ thể so với nét nghĩa “hoạt động”, nhưng lại là khái quát so với nét nghĩa “dời chỗ bằng chân”, “dời chỗ trong nước”, “dời chỗ trong không khí”. Một từ cũng có thể có nhiều nghĩa biểu niệm nếu nó ứng với nhiều cấu trúc biểu niệm. Ví dụ, từ “chạy” có các nghĩa biểu niệm khác nhau như sau: - chạy: hoạt động, tự dời chỗ, bằng chân, của người hay động vật, ở trên mặt đất, với tốc độ cao (mỗi nét nghĩa được tách ra bằng dấu phẩy). - chạy: hoạt động, dời chỗ một vật khác, với tốc độ cao. - chạy: hoạt động tìm kiếm người hay vật cần thiết, một cách khẩn trương, vất vả. - chạy: hoạt động trốn tránh điều nguy hiểm, một cách khẩn trương. Tập hợp một số nét nghĩa thành ý nghĩa biểu niệm là một tập hợp có quy tắc, giữa các nét nghĩa có những quan hệ nhất định. Để phát hiện ra các Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 13 http://www.lrc-tnu.edu.vn nét nghĩa cần phải tìm ra những nét nghĩa chung, đồng nhất trong nhiều từ rồi lại đối lập những từ có nét nghĩa chung đó với nhau để tìm ra những nét nghĩa cụ thể hơn, cứ như vậy cho đến khi gặp những nét nghĩa chỉ có riêng trong một từ. 1.1.1.3. Nghĩa biểu cảm Nghĩa biểu cảm (hay còn gọi là nghĩa tình thái hay nghĩa biểu thái) là thành phần nghĩa biểu thị thái độ, tình cảm, cảm xúc v.v...của con người. Thành phần nghĩa biểu cảm có thể là một nét nghĩa trong cấu trúc biểu niệm của từ. Ví dụ, so sánh các từ sau: - cho: hoạt động, mang vật sở hữu của mình để người khác dùng, mà không cần trả lại hoặc đổi bằng vật khác, với sắc thái tình cảm trung hoà (bình thường). - biếu: nghĩa như từ “cho” + sắc thái tình cảm kính trọng, quý mến. - thí: nghĩa như từ “cho” + sắc thái khinh miệt. Nhưng có những từ thiên về nghĩa tình thái mà không mang nghĩa biểu vật và nghĩa biểu niệm. Đó là các từ tình thái. Ví dụ, “ối” là một tình thái từ không có nghĩa biểu vật và biểu niệm. Nó chỉ là từ làm dấu hiệu cho một cảm xúc: ngạc nhiên, sửng sốt, vui sướng hoặc đau khổ... Sự vật, hiện tượng được biểu thị trong ngôn ngữ đều là những sự vật, hiện tượng đã được nhận thức, được thể nghiệm bởi con người. Do đó cùng với tên gọi, con người thường gửi kèm những cách đánh giá của mình và nhiều khi chính họ cũng không tự biết được. Chẳng hạn, núi thường gợi ra cái gì “to lớn”; biển gợi ra cái “mênh mông”, lâu đài gợi ra sự “cao to”; hang hốc gợi ra sự “sâu thấp tối tăm” v.v... Đối với các nhân tố cảm xúc, thái độ cũng vậy. Có những từ khi phát âm lên gợi ra cho chúng ta những cảm xúc sợ hãi như: ma quỷ, tàn sát, chém giết...hoặc gợi ra sự ghê tởm: đờm dãi, nôn mửa...có những từ lại gợi ra cảm giác khoan khoái, dễ chịu: thanh thoát, êm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 14 http://www.lrc-tnu.edu.vn ái, quê hương...Có những từ giúp chúng ta bộc lộ sự khinh bỉ: hèn hạ, đê tiện, lì lợm, thô bỉ...Lại có những từ giúp ta bày tỏ lòng tôn trọng: cao quý, ca ngợi, đàng hoàng, thẳng thắn hay sự thiết tha: da diết, ân cần, khẩn thiết, vồn vã, đắm say... Cần chú ý, có những từ dùng trong trường hợp này thì có nghĩa bình thường nhưng dùng trong các trường hợp khác lại có nghĩa đen tối, xấu xa. Ví dụ, từ “mò” trong câu “Mò con cá trong chậu” có nghĩa biểu cảm bình thường, nhưng lại có nghĩa xấu trong cách nói “Bây giờ còn mò đi đâu đấy?”. Ba thành phần nghĩa: nghĩa biểu vật, nghĩa biểu niệm và nghĩa biểu thái trên đây thường được quan niệm là nghĩa từ vựng của từ, để phân biệt với thành phần nghĩa ngữ pháp của từ. 1.1.1.4. Nghĩa ngữ pháp Từ nào cũng có nghĩa ngữ pháp. Chúng ta đã biết, các từ chia thành các từ loại. Các từ loại lớn lại chia thành những tiểu loại. Trước hết, đó là nghĩa khái quát, chung cho tất cả các từ thuộc cùng một từ loại, một tiểu loại. Nghĩa khái quát này dựa trên nét nghĩa phạm trù trong cấu trúc biểu niệm của từ. Chẳng hạn, nghĩa sự vật ở danh từ, nghĩa hoạt động, trạng thái ở động từ, nghĩa đặc điểm tính chất ở tính từ, nghĩa số lượng ở số từ... Hoặc các nghĩa ngữ pháp của các tiểu loại, như các nghĩa ở động từ chỉ hoạt động tác động, chỉ hoạt động sai khiến, chỉ hoạt động biến hoá, chỉ hoạt động ban phát, chỉ hoạt động tri giác, suy nghĩ, nói năng v.v... Có những từ chỉ có nghĩa ngữ pháp. Đó là phần lớn các hư từ. Ví dụ, các quan hệ từ là những từ làm dấu hiệu cho các quan hệ ngữ pháp: quan hệ nguyên nhân (vì, tại, bởi, do); quan hệ sở hữu (của); quan hệ đối lập (nhưng, song, mà); quan hệ giả thiết - điều kiện (nếu, giá, hễ...). Có những từ chuyên làm thành tố phụ để làm dấu hiệu cho một số ý nghĩa bổ sung như: ý nghĩa đồng nhất (đều, cũng, vẫn, cứ, còn, lại...); ý nghĩa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 15 http://www.lrc-tnu.edu.vn