Tài liệu Hành vi cầu khiến trong ca dao về tình yêu đôi lứa của người việt

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HOÀNG XUÂN LOAN HÀNH VI CẦU KHIẾN TRONG CA DAO VỀ TÌNH YÊU ĐÔI LỨA CỦA NGƢỜI VIỆT LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC THÁI NGUYÊN - Năm 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HOÀNG XUÂN LOAN HÀNH VI CẦU KHIẾN TRONG CA DAO VỀ TÌNH YÊU ĐÔI LỨA CỦA NGƢỜI VIỆT CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC Mà SỐ: 60.22.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS PHẠM HÙNG VIỆT THÁI NGUYÊN - Năm 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i LỜI CẢM ƠN Em xin trân trọng cảm ơn: Ban Giám hiệu, các phòng ban chức năng, Khoa sau đại học, Khoa Ngữ văn trƣờng Đại học Sƣ phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn tốt nghiệp. Ban Giám hiệu trƣờng, cán bộ giáo viên Trƣờng Trung học phổ thông Sông Lô - Tỉnh Tuyên Quang đã tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong quá trình học tập, và thực hiện đề tài tốt nghiệp. Với lòng biết ơn chân thành, em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới: PGS.GS. Phạm Hùng Việt - Ngƣời thầy đã tận tình hƣớng dẫn, chỉ bảo và giúp đỡ em hoàn thành tốt luận văn này. Và cuối cùng là lời cảm ơn chân thành tới gia đình, đồng nghiệp và các bạn học viên lớp Ngôn ngữ K17 đã luôn động viên, khích lệ tôi trong thời gian vừa qua. Xin chân thành cảm ơn. Thái Nguyên, tháng 8 năm 2011 Học viên Hoàng Xuân Loan Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii MỤC LỤC Trang PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................. 1 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI ..................................................................................... 1 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ .......................................................................................... 2 3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ................................................ 4 4. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ................................................. 5 5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.................................................................... 5 7. BỐ CỤC LUẬN VĂN ..................................................................................... 6 CHƢƠNG I CƠ SỞ LÍ THUYẾT .................................................................... 7 1.1. Lí thuyết về hành vi ngôn ngữ .................................................................. 7 1.1.1. Khái niệm "hành vi ngôn ngữ"........................................................... 7 1.1.2. Điều kiện sử dụng các hành vi ở lời .................................................. 9 1.1.3. Hành vi cầu khiến ............................................................................ 18 1.2. Lí thuyết lịch sự và hành vi cầu khiến .................................................... 24 1.2.1. Khái niệm "lịch sự" .......................................................................... 24 1.2.2. Các lí thuyết về lịch sự ..................................................................... 24 1.2.3. Lịch sự và hành vi cầu khiến ........................................................... 27 1.3. Ca dao về tình yêu đôi lứa....................................................................... 28 1.3.1. Khái niệm ca dao .............................................................................. 28 1.3.2. Ca dao về tình yêu đôi lứa ............................................................... 28 TIỂU KẾT .......................................................................................................... 29 CHƢƠNG 2 HÀNH VI CẦU KHIẾN TRONG CA DAO VỀ TÌNH YÊU ĐÔI LỨA CỦA NGƢỜI VIỆT.............................................................. 31 2.1. Hành vi cầu khiến trực tiếp ..................................................................... 31 2.1.1. Hành vi cầu khiến tƣờng minh ......................................................... 32 2.1.2 Hành vi cầu khiến nguyên cấp .......................................................... 43 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii 2.1.3. Hành vi cầu khiến sử dụng vị từ hành động và cấu trúc đã …thì , …thì …, dạng BN2 ...................................................................................... 52 2.1.4. Nhận xét về cách sử dụng hành vi cầu khiến trực tiếp trong ca dao về tình yêu đôi lứa của ngƣời Việt ...................................................... 58 2.2. Hành vi cầu khiến gián tiếp ......................................................................... 60 2.2.1. Các kiểu câu đƣợc sử dụng để thể hiện hành vi cầu khiến gián tiếp..... 61 2.2.2. Nhận xét về cách sử dụng hành vi cầu khiến gián tiếp .................... 77 TIỂU KẾT .......................................................................................................... 79 CHƢƠNG III PHÉP LỊCH SỰ CỦA NGƢỜI VIỆT QUA HÀNH VI CẦU KHIẾN TRONG CA DAO VỀ TÌNH YÊU ĐÔI LỨA....................... 81 3.1. Sử dụng các hành vi khác nhau thể hiện phép lịch sự khi cầu khiến..... 81 3.1.1. Phép lịch sự dƣơng tính thể hiện trong hành vi cầu khiến............... 81 3.1.2. Phép lịch sự âm tính thể hiện trong hành vi cầu khiến .................... 85 3.2. Sử dụng các từ ngữ xƣng hô trong hành vi cầu khiến nhƣ một biện pháp đề cao "hình ảnh tinh thần" của ngƣời đối thoại ................................... 91 3.2.1. Xƣng hô của nữ trong hành vi cầu khiến ......................................... 91 3.2.2. Xƣng hô của nam trong hành vi cầu khiến ...................................... 95 3.2.3. Một số cách xƣng hô khác trong hành vi cầu khiến ........................ 97 3.3. Sử dụng cách nói gián tiếp, hình ảnh tƣợng trƣng trong hành vi cầu khiến ... 100 3.3.1. Phép lịch sự thể hiện trong hành vi cầu khiến gián tiếp ................ 100 3.3.2. Phép lịch sự thể hiện bằng cách mƣợn hình ảnh ẩn dụ tƣợng trƣng ... 105 TIỂU KẾT ....................................................................................................... 109 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 110 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 113 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv CÁC KÍ HIỆU VIẾT TẮT Sp1 Speaker 1(Ngƣêi nãi ) Sp2 Speaker 2(Ngƣời nghe) C1 Chñ thÓ cÇu khiÕn C2 Chñ thÓ tiÕp nhËn §ck §éng tõ ng÷ vi cÇu khiÕn V VÞ ng÷ cÇu khiÕn BN1 Bæ ng÷, chØ ®èi tƣîng tiÕp nhËn BN2 Bæ ng÷ néi dung cÇu khiÕn A Phô tõ, ®éng tõ t×nh th¸i cÇu khiÕn Tck TiÓu tõ t×nh th¸i cÇu khiÕn Vck Vị tõ hµnh ®éng Lƣu ý: Ở đầu các bài ca dao đƣợc lấy làm dẫn chứng, có đánh chữ số đó là thứ tự xếp theo vần trong cuốn Kho tàng ca dao người Việt của Nguyễn Xuân Kính Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Ngữ dụng học đã và đang là mối quan tâm rất lớn của ngành khoa học nghiên cứu về ngôn ngữ. Đó là một chuyên ngành nghiên cứu gắn ngôn ngữ vào hoạt động giao tiếp. Trong ngữ dụng học, hành vi ngôn ngữ chiếm một vị trí đặc biệt. Nó là xƣơng sống của bộ môn khoa học này. Để thấy hết vai trò của nó đã có ý kiến cho rằng: “Bản thân cuộc sống dƣờng nhƣ phần lớn là do các hành vi ngôn ngữ tạo nên”. Các hành vi ngôn ngữ trong giao tiếp và trong văn học đã thu hút sự quan tâm của không ít ngƣời và cũng có rất nhiều công trình khoa học nghiên cứu về vấn đề này. Trong giao tiếp, ngƣời nói có thể lựa chọn và sử dụng các hành vi ngôn ngữ sao cho phù hợp với hoàn cảnh giao tiếp để đạt ý định, mục đích của mình. Cho nên họ có thể sử dụng các kiểu câu khác nhau. Theo các nhà ngữ pháp truyền thống, câu đƣợc phân thành bốn loại theo mục đích nói là: câu tƣờng thuật (còn gọi là câu kể, câu miêu tả), câu nghi vấn (còn gọi là câu hỏi), câu cảm thán (còn gọi là câu cảm), câu cầu khiến (còn gọi là câu mệnh lệnh). Mỗi kiểu câu này thƣờng đƣợc dùng để thể hiện một hành vi ngôn ngữ nhất định. Chẳng hạn: kiểu câu trần thuật dùng để thể hiện hành vi thông báo: kể, miêu tả; kiểu câu cầu khiến dùng để thực hiện các hành vi có mục đích cầu khiến: yêu cầu, ra lệnh, cấm, xin, nhờ, rủ, mời, ... Tuy nhiên, trong thực tế giao tiếp ngƣời nói tùy vào hoàn cảnh giao tiếp, có thể sử dụng kiểu câu này nhƣng lại nhằm đến mục đích khác: chẳng hạn, dùng câu hỏi để nhằm đến mục đích cầu khiến, … Đây chính là một nội dung nghiên cứu rất thú vị trong ngữ dụng học. Ca dao là một trong các thể loại văn học dân gian do tầng lớp bình dân sáng tạo. Thể loại này chiếm số lƣợng lớn trong kho tàng văn học dân gian. Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về ca dao nhƣng chủ yếu thiên về bình Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 giảng văn học. Việc vận dụng lý thuyết ngôn ngữ học, trong đó có lí thuyết ngữ dụng học vào nghiên cứu ca dao còn ít.. Ca dao chiếm một phần lớn trong chƣơng trình dạy học của các cấp học. Trƣớc đây, bản thân tôi nói riêng và các thầy cô giáo viên nói chung khi nghiên cứu tài liệu và giảng dạy cho học sinh thƣờng ít quan tâm tới đến ngôn ngữ văn bản. Ngày nay, đổi mới việc dạy và học theo hƣớng tích hợp, nên tiếp cận văn bản ca dao theo lí thuyết ngôn ngữ là điều không thể thiếu đối với giáo viên giảng dạy chúng tôi. Vì những lí do trên đây, chúng tôi chọn ca dao làm đối tƣợng để nghiên cứu. Nhƣng vì phạm vi của ca dao là rất rộng và các vấn đề liên quan đến ngôn ngữ cũng rất nhiều, nên trong phạm vi một luận văn thạc sĩ, chúng tôi xác định đề tài nghiên cứu là “Hành vi cầu khiến trong ca dao về tình yêu đôi lứa của người Việt”. Với việc triển khai đề tài này, tác giả luận văn mong muốn góp thêm tiếng nói của mình khi nghiên cứu về sự thể hiện của một loại hành vi ngôn ngữ - hành vi cầu khiến trong thể loại ca dao của ngƣời Việt. 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ 2.1. Ngữ dụng học và hành vi cầu khiến Khi ngữ dụng học mới ra đời ít nhà ngôn ngữ quan tâm tới. Mãi đến những năm 80 của thế kỉ XX ngữ dụng học phát triển mạnh mẽ đã lôi cuốn nhiều nhà ngôn ngữ nghiên cứu về nó. - Trên thế giới, đã có hàng loạt công trình nghiên cứu về hành vi ngôn ngữ nhƣ: Austin (1962, How to do thing with words; J.R. Searle (1969, Speech Acts); Vender (1972); Katz (1977); Ballmer và Brenestuhl (1981); Weirzbicka (1987, English Act Verbs), George Yule (1996, Pragmatics). - Ở Việt Nam, có một số tác giả nghiên cứu về ngữ dụng học với các công trình đáng chú ý nhƣ: Đỗ Hữu Châu với cuốn “Đại cƣơng ngôn ngữ học” tập 2; Nguyễn Đức Dân với cuốn “Ngữ dụng học” tập 1; Mai Ngọc Chừ chủ biên cuốn “Nhập môn ngôn ngữ học”; Nguyễn Thiện Giáp với cuốn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 “Dụng học Việt ngữ”; Trần Ngọc Thêm với cuốn “Ngữ dụng học và văn hoá – ngôn ngữ học”…Các công trình nghiên cứu của các nhà ngôn ngữ đã nói rất nhiều về câu cầu khiến và hành vi cầu khiến. Đến nay, câu cầu khiến và hành vi cầu khiến cũng có nhiều công trình nghiên cứu về nó ở nhiều bình diện khác nhau nhƣ: Ngữ pháp - ngữ nghĩa của lời cầu khiến tiếng Việt (2010) của Đào Thanh Lan, Gián tiếp và lịch sự trong cầu khiến tiếng Việt (Vũ Thị Thanh Hƣơng), Quan hệ “quyền” và hành động cầu khiến (Nguyễn Thị Thanh Bình), Vai trò của hai động từ “mong”,“muốn” trong việc biểu thị ý nghĩa cầu khiến trong tiếng Việt (Đào Thanh Lan), Cách biểu hiện hành động cầu khiến gián tiếp bằng câu hỏi cầu khiến (Đào Thanh Lan), Đặc trƣng ngữ nghĩa của nội dung mệnh đề trong phát ngôn cầu khiến trực tiếp (Lê Đình Tƣờng). Ngoài ra một số luận văn tiến sĩ, thạc sĩ cũng nghiên cứu về câu cầu khiến nhƣ: Câu cầu khiến tiếng Việt (Luận án TS, Chu Thị Thuỷ An), Khảo sát hoạt động của các hƣ từ biểu thị tình thái cầu khiến trong tiếng Việt (Nguyễn Thị Hoàng Chi), Đặc trƣng ngữ nghĩa, ngữ pháp của phát ngôn hỏi, cầu khiến trong tiếng Việt (Luận án TS, Nguyễn Thị Thanh Hƣơng), Câu cầu khiến tiếng việt hiện đại (Luận án Ths, Đỗ Ảnh). Các tác giả này chủ yếu nghiên cứu hành động cầu khiến trong hội thoại. Cũng có tác giả nghiên cứu hành động cầu khiến trong văn học nhƣ: Tìm hiểu các phƣơng tiện ngôn ngữ thể hiện cầu khiến trong Truyện Kiều (Luận án Ths, Đặng Thị Thu Hƣơng), Hành động cầu khiến trong thơ tình (Luận án Ths, Trần Anh Thƣ), Các phƣơng tiện ngôn ngữ thể hiện hành động cầu khiến trong kịch của Lƣu Quang Vũ (Luận án Ths, Chu Thị Thuỳ Phƣơng)… 2.2. Ca dao và các hành vi ngôn ngữ trong ca dao Ca dao chiếm số lƣợng lớn trong kho tàng văn học dân gian. Đó là những sáng tác có giá trị tinh thần to lớn của nhân dân Việt. Thể loại này do nhân dân sáng tác trong nhiều hoàn cảnh khác nhau nhƣ những dịp sinh hoạt dân ca cộng đồng, vào những ngày hội hè, những lúc nghỉ ngơi để giải trí vui Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 chơi, hay trong những khi lao động cho quên bớt mệt nhọc. Ca dao cũng đƣợc sáng tác nhiều bởi nhu cầu tình cảm cá nhân muốn đƣợc bộc lộ. Thể loại này đã là “mảnh đất màu mỡ” thu hút rất nhiều nhà nghiên cứu về nó. Các công trình của các tác giả nghiên cứu về ca dao ở nhiều bình diện khác nhau nhƣ văn học, văn hoá, thi pháp, ngôn ngữ, ...Các đề tài nghiên cứu về ca dao dù ở phƣơng diện nào cũng có nhiều thành tựu to lớn. Đó là Vũ Ngọc Phan với cuốn “Tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam”; Nguyễn Xuân Kính, Phan Đăng Nhật (chủ biên), cùng nhóm biên soạn tập hợp các câu ca dao trong các sách sƣu tầm vào một công trình nhằm giới thiệu chung về ca dao cổ truyền ngƣời Việt gồm có bốn tập với nhan đề “Kho tàng ca dao ngƣời Việt”. Ngoài ra tác giả Nguyễn Xuân Kính còn có cuốn “Thi pháp ca dao”; Phạm Thu Yến có cuốn “Những thế giới nghệ thuật của ca dao”(1998); Nghệ thuật chơi chữ trong ca dao ngƣời Việt (Triều Nguyên, 1999), Đặc trƣng cấu trúc - ngữ nghĩa của thành ngữ, tục ngữ trong ca dao ngƣời Việt (Nguyễn Nhã Bản, 2005), So sánh ẩn dụ trong ca dao trữ tình của ngƣời Việt (Luận án TS, Hoàng Thị Kim Ngọc) Cũng có các tác giả nghiên cứu về hành vi ngôn ngữ trong ca dao nhƣ: Hành vi hỏi dùng để tỏ tình trong ca dao Việt Nam (Luận án Ths, Hà Thị Hồng Mai),…ngoài ra còn có nhiều bài viết nghiên cứu về ca dao của các tác giả nhƣ: Nguyễn Thị Ngọc Điệp, Nguyễn Phƣơng Châm, Nguyễn Thị Ngân Hoa, … Tuy nhiên, đến nay vẫn chƣa có công trình nào nghiên cứu về hành vi cầu khiến trong ca dao. 3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 3.1. Mục đích nghiên cứu Bằng việc thực hiện luận văn này, ngƣời viết mong muốn tìm hiểu các nội dung liên quan đến hành vi cầu khiến trong ca dao về tình yêu đôi lứa của ngƣời Việt nhƣ: các loại hành vi cầu khiến; phƣơng tiện biểu hiện hành vi cầu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 khiến và tác dụng của hành vi cầu khiến, nhằm làm rõ thêm sự thể hiện và tác dụng cụ thể của hành vi cầu khiến trong một loại hình văn học dân gian của ngƣời Việt . 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu những vấn đề lí thuyết về các kiểu hành vi ngôn ngữ, trong đó có hành vi cầu khiến. - Tìm hiểu về các loại hành vi cầu khiến trong ca dao về tình yêu đôi lứa của ngƣời Việt. - Tìm hiểu về văn hoá ứng xử và phép lịch sự của ngƣời Việt thể hiện qua hành vi cầu khiến trong ca dao tình yêu đôi lứa. 4. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 4.1. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài này là hành vi cầu khiến và các phƣơng tiện thể hiện hành vi cầu khiến trong ca dao về tình yêu đôi lứa của ngƣời Việt. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Ca dao về tình yêu đôi lứa của ngƣời Việt trong cuốn “Kho tàng ca dao ngƣời Việt” của Nguyễn Xuân Kính và Phan Đăng Nhật chủ biên, (2001) Nxb Văn hoá – thông tin, Hà Nội. Tƣ liệu này gồm 4 tập. 5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 5.1. Phƣơng pháp phân tích văn bản, phân tích diễn ngôn Phƣơng pháp này giúp cho việc tìm hiểu cấu trúc các hành vi cầu khiến trong ca dao và văn hoá của ngƣời Việt thể hiện trong hành vi cầu khiến. 5.2. Phƣơng pháp thống kê, phân loại Phƣơng pháp này chúng tôi sử dụng để thống kê phân loại các loại hành vi cầu khiến trong ca dao ngƣời Việt. 5.3. Phƣơng pháp miêu tả Sử dụng phƣơng pháp này để tìm ra sự khác biệt giữa hành vi cầu khiến chính danh và hành vi cầu khiến không chính danh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 6. Ý NGHĨA LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ĐỀ TÀI - Về lí luận: Đóng góp thêm cho việc nghiên cứu hành vi cầu khiến trong một loại hình văn học của ngƣời Việt. - Về thực tiễn: - Giúp cho việc giảng dạy thể loại ca dao trong trƣờng phổ thông theo hƣớng đổi mới phƣơng pháp dạy – học đƣợc thuận lợi hơn. - Giúp cho việc đọc – hiểu ca dao tìm ra đặc trƣng phong cách ca dao. 7. BỐ CỤC LUẬN VĂN Ngoài phần mở đầu, kết luận và phụ lục, luận văn gồm có ba chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lí thuyết Chƣơng 2: Hành vi cầu khiến trong ca dao về tình yêu đôi lứa của ngƣời Việt Chƣơng 3: Phép lịch sự của ngƣời Việt qua hành vi cầu khiến trong ca dao về tình yêu đôi lứa. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 CHƢƠNG I CƠ SỞ LÍ THUYẾT 1.1. Lí thuyết về hành vi ngôn ngữ 1.1.1. Khái niệm "hành vi ngôn ngữ" John.L.Ausstin - nhà triết học ngƣời Anh, là ngƣời đầu tiên xây dựng nền móng cho lí thuyết về hành vi ngôn ngữ. Sau khi ông mất, những chuyên đề ông trình bày ở Trƣờng Đại học Tổng hợp Havrard đƣợc tập hợp lại xuất bản thành sách có nhan đề How to do things with word. Sau đó lí thuyết này đƣợc nhà ngôn ngữ J.R. Searle nghiên cứu hoàn chỉnh với công trình Speech Acts. Ở Việt Nam, các tác giả Đỗ Hữu Châu và Nguyễn Đức Dân đã nghiên cứu về hành động ngôn ngữ dựa trên cơ sở lí luận của John.L.Ausstin, J.R. Searle và trình bày khái niệm về hành vi ngôn ngữ nhƣ sau: Theo Đỗ Hữu Châu: “Khi chúng ta nói năng là chúng ta hành động, chúng ta thực hiện một loại hành động đặc biệt mà phƣơng tiện là ngôn ngữ. Một hành động ngôn ngữ đƣợc thực hiện khi một ngƣời nói (hoặc viết) Sp1 nói ra một phát ngôn U cho ngƣời nghe (hoặc ngƣời đọc) Sp2 trong ngữ cảnh C” [7, tr.88]. Còn Nguyễn Đức Dân thì cho rằng: “Khi thực hiện một phát ngôn trong một tình huống giao tiếp cụ thể, qua cung cách phát ngôn và cấu trúc của nó ngƣời nói đã thực hiện những hành vi ngôn ngữ nhất định và ngƣời nghe cảm nhận đƣợc điều này. Xảy ra hiện tƣợng đó vì các hành vi ngôn ngữ mang tính chất xã hội, đƣợc ƣớc chế bởi xã hội”[11, tr.220]. Trong Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học, hành vi ngôn ngữ đƣợc định nghĩa nhƣ sau: “Một đoạn lời nói có tính mục đích nhất định đƣợc thực hiện trong những điều kiện nhất định, đƣợc tách biệt bằng các phƣơng tiện tiết tấu - ngữ điệu và hoàn chỉnh, thống nhất về mặt cấu âm – âm học mà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 ngƣời nói và ngƣời nghe đều có liên hệ với một ý nghĩa nhƣ nhau trong hoàn cảnh giao tiếp nào đó”[41, tr.107] Vậy hành vi ngôn ngữ là hành động nói năng của con ngƣời. Con ngƣời sử dụng ngôn từ để giao tiếp nhằm một mục đích nào đó và loại hành động này là hành động mang tính chất xã hội. Ausstin cho rằng hành động ngôn ngữ gồm ba loại lớn: hành vi tạo lời (acte locutoire), hành vi mƣợn lời (acte perlocutoire), hành vi ở lời (acte illocutoire), trong đó hành vi ở lời là đối tƣợng chính của việc nghiên cứu theo hƣớng ngữ dụng học. Hành vi tạo lời là hành vi sử dụng các yếu tố ngôn ngữ nhƣ ngữ âm, từ, các kiểu kết hợp từ thành câu…để tạo ra hình thức và nội dung một phát ngôn. Nhờ hành vi tạo lời này mà có thể tạo ra nhiều phát ngôn có nghĩa. Hành vi mƣợn lời là những hành vi mƣợn các phƣơng tiện ngôn ngữ, nói đúng hơn là mƣợn các phát ngôn để gây ra một hiệu quả tâm lí hay vật lí ngoài ngôn ngữ nào đó của ngƣời nghe, ngƣời nhận hay của chính ngƣời nói. Ví dụ 1: Khi giáo viên thông báo tới học sinh: “Chiều nay cả lớp đi lao động”. Phát ngôn này nói ra sẽ gây những phản ứng khác nhau nhƣ: một số học sinh vui vì đó là một cơ hội để đƣợc đi chơi, một số học sinh buồn vì sẽ không đi học thêm đƣợc… Hành vi ở lời là những hành vi ngƣời nói thực hiện ngay khi nói năng. Hiệu quả của chúng là gây ra một phản ứng ngôn ngữ tƣơng ứng với chúng của ngƣời tiếp nhận ngôn bản. Đích của hành vi ở lời khác với hành vi mƣợn lời ở chỗ là đích của hành vi ở lời đƣợc gọi là đích ở lời và nếu đích này đƣợc thoả mãn thì ta có hiệu quả ở lời. Hiệu quả ở lời đƣợc thể hiện bằng lời hồi đáp của ngƣời tiếp nhận phát ngôn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 Ví dụ 2: Em về thƣa mẹ cùng thầy Có cho anh cƣới tháng này anh ra - Anh về thƣa mẹ cùng cha Bắt lợn sang cƣới, bắt gà sang cheo. Trong phát ngôn trên, Sp1 thể hiện hành vi cầu khiến sai khiến bạn tình về thƣa lại với cha mẹ có cho cƣới thì tháng này anh ra. Qua đó Sp1 thể hiện tình cảm muốn đƣợc kết hôn với ngƣời yêu. Khi nghe Sp1 bày tỏ tình cảm chân thật của mình thì Sp2 đã đồng ý bằng cách bảo chàng trai về nhà thƣa với mẹ cha, bắt lợn sang cƣới, bắt gà sang cheo. Vậy hiệu lực ở lời phát ngôn của Sp1 đã đƣợc Sp2 chấp nhận. Ngoài ra, O.Ducrot cho rằng: Hành vi ở lời khác hành vi tạo lời và hành vi mƣợn lời ở chỗ là chúng có thể thay đổi tƣ cách pháp nhân của ngƣời tham gia hội thoại. Ngƣời nói và ngƣời nghe buộc đặt vào nghĩa vụ và quyền lợi mới so với tình trạng của họ trƣớc khi thực hiện hành vi ở lời đó. Vậy hành vi mƣợn lời và hành vi ở lời đã đem lại cho phát ngôn những hiệu lực nhất định. Nhƣng ngữ dụng học chỉ quan tâm tới hiệu lực ở lời của ngôn ngữ mà thôi. Tuy nhiên thực tế sử dụng thì các hành vi tạo lời, hành vi mƣợn lời, hành vi ở lời đều đƣợc kết hợp đồng thời và thống nhất. Với đề tài nghiên cứu Hành vi cầu khiến trong ca dao về tình yêu đôi lứa của người Việt, luận văn này chỉ tập trung nghiên cứu về hành vi ở lời . 1.1.2. Điều kiện sử dụng các hành vi ở lời Hành vi ở lời là một hành động xã hội. Đây là loại hành vi không đƣợc thực hiện một cách tùy tiện mà phải tuân thủ một số điều kiện nhất định. GS. Đỗ Hữu Châu định nghĩa: “Điều kiện sử dụng các hành vi ở lời là những điều kiện mà một hành vi ở lời phải đáp ứng để nó có thể diễn ra thích hợp với ngữ cảnh của sự phát ngôn ra nó”[7, tr.111] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 Austin cho rằng các điều kiện hành vi ở lời là các điều kiện “may mắn”, nếu chúng đảm bảo thì hành vi mới “thành công”, đạt hiệu quả. J. Searle đã tiếp thu, điều chỉnh và bổ sung các điều kiện “may mắn” của Austin, gọi đó là điều kiện sử dụng hay điều kiện thoả mãn. Có tất cả bốn điều kiện, mỗi điều kiện đƣợc biểu hiện khác nhau tuỳ theo phạm trù, loại và từng hành vi ở lời cụ thể. a. Điều kiện nội dung mệnh đề là chỉ ra bản chất nội dung của hành vi. Nội dung mệnh đề có thể là một mệnh đề đơn giản hay một hàm mệnh đề. Nội dung mệnh đề có thể là một hành động của ngƣời nói hay của ngƣời nghe. b. Điều kiện chuẩn bị: là những hiểu biết của ngƣời phát ngôn về năng lực, lợi ích, ý định của ngƣời nghe và các quan hệ của ngƣời nói và ngƣời nghe. c. Điều kiện chân thành: là những điều kiện chỉ ra các trạng thái tâm lí tƣơng ứng của ngƣời phát ngôn. Nghĩa là khi đƣa ra một phát ngôn ngƣời nói thực sự chân thành với hành động ngôn ngữ và mong đợi hiệu quả của hành vi ở lời mà họ thực hiện. d. Điều kiện căn bản: Là những điều kiện đƣa ra trách nhiệm bị ràng buộc của ngƣời nói và ngƣời nghe khi hành vi ở lời đó đƣợc phát ra. Trách nhiệm này có thể là những hành động sẽ đƣợc thực hiện hoặc đối với tính chân thực của nội dung. Phân tích cụ thể ví dụ sau đây, ta sẽ thấy rõ sự thể hiện của các điều kiện vừa trình bày. Ví dụ 3: 180. Rèm voi em đã chống rồi Mời chàng nho sĩ vào ngồi thong dong - Có lòng tƣởng đến khách nhân Khoan thai rồi sẽ bƣớc chân vào ngồi. Điều kiện nội dung mệnh đề: Phát ngôn của Sp1 là lời mời, muốn Sp2 vào ngồi chơi. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 Điều kiện chuẩn bị: Giữa Sp1và Sp2 có mối quan hệ tình cảm nam nữ. Sp1 đƣa ra lời nói mong muốn Sp2 chấp nhận lời mời của mình. Nếu Sp1 không đƣa ra lời mời thì cả Sp1 và Sp2 sẽ không chắc rằng Sp2 tự thực hiện hành động bất kể lúc nào. Điều kiện chân thành: Sp1 mong muốn lời mình đƣa ra đƣợc chấp nhận. Điều kiện căn bản: Khi Sp1 nói ra thì tạo ra mối ràng buộc giữa hai ngƣời, buộc Sp2 phải có trách nhiệm với lời mời của Sp1. Thế nên khi nghe lời mời của Sp1, thì Sp2 đã trả lời đáp lại, chấp nhận lời mời. Tóm lại để nhận biết đƣợc hành vi ở lời thì phải dựa vào các điều kiện sử dụng hành vi ở lời. Nhờ vào điều kiện sử dụng hành vi ở lời mà có thể nhận biết và phân biệt đƣợc hai loại hành vi ngôn ngữ: hành vi ngôn ngữ trục tiếp và hành vi ngôn ngữ gián tiếp. 1.1.2.1. Hành vi ở lời trực tiếp George Yule đƣa ra quan niệm: “Chừng nào có mối liên hệ trực tiếp giữa một cấu trúc và một chức năng, thì ta có một hành động nói trực tiếp”[42, tr.110]. Đồng ý kiến với quan niệm của Yule, tác giả Nguyễn Thiện Giáp đƣa ra nhận định: “Hành động ngôn ngữ trực tiếp là hành động ngôn từ đƣợc thực hiện ở những phát ngôn có quan hệ trực tiếp giữa một cấu trúc và một chức năng”[12, tr.390] Theo tác giả Đỗ Hữu Châu, hành vi ở lời trực tiếp là “những hành vi ngôn ngữ đƣợc thực hiện đúng với đích ở lời, đúng với điều kiện sử dụng của chúng”[7, tr.145]. Ví dụ 4: 435. Anh ơi anh hãy mau mau Buồng cau con lợn cƣới nhau cho rồi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 Bài ca dao trên là lời cầu khiến, đƣợc thể hiện bằng phƣơng tiện ngôn ngữ là phụ từ tình thái “hãy”. Xét về điều kiện hành vi ở lời thì câu ca dao này có đích ở lời là cầu xin của cô gái, muốn chàng trai cƣới mình cho rồi. Cho nên câu ca dao đã thực hiện một hành vi ngôn ngữ cầu khiến trực tiếp. Ví dụ 5: 548. Anh về cho chóng mai lên Đừng vui dƣới ấy mà quên trên này. Bài ca dao trên là một hành động cầu khiến. Cô gái dặn dò chàng trai về cho nhanh chóng rồi trở lại và khuyên đừng mải vui dƣới đấy mà quên mình. Lời cầu khiến đƣợc thể hiện bằng phƣơng tiện ngôn ngữ là phụ từ “đừng”. Đây là cầu cầu khiến chân thực với đích ở lời là mong muốn nhận một câu trả lời chân thực của chàng trai. 1.1.2.2. Hành vi ở lời gián tiếp Ca dao ta có câu: Lời nói chẳng mất tiền mua Lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau. Vì thế trong thực tế giao tiếp, không phải lúc nào ngƣời nói cũng dùng lời nói trực tiếp mà còn có thể dùng cả cách nói gián tiếp. Việc sử dụng ngôn ngữ gián tiếp đƣợc gọi là hành vi ở lời gián tiếp. Austin là ngƣời khởi xƣớng nghiên cứu hành vi ở lời gián tiếp. Searle và nhiều nhà ngôn ngữ trên thế giới tiếp tục hƣớng nghiên cứu này, đã đi sâu và làm sáng tỏ thêm nhièu vấn đề. Quan niệm của Searle, “…một hành vi ở lời đƣợc thực hiện gián tiếp thông qua một hành vi ở lời khác sẽ đƣợc gọi là hành vi ở lời gián tiếp” [7, tr.60] Goerge Yule cho rằng: “Chừng nào có một mối liên hệ gián tiếp giữa một cấu trúc và một chức năng, thì ta có một hành động nói gián tiếp” [42, tr.110]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 Tác giả Nguyễn Thiện Giáp nhận định: “Hành động ngôn từ gián tiếp là hành động ngôn từ đƣợc thực hiện ở những phát ngôn có quan hệ gián tiếp giữa một chức năng và một cấu trúc”[12, tr.390]. Tác giả Nguyễn Đức Dân cho rằng: “Một hành vi tại lời này nhằm đến một hiệu lực tại lời là một hành vi khác, thì hành vi này đƣợc gọi là một hành vi gián tiếp” [11, tr.53] Tác giả Đỗ Hữu Châu cho rằng: “Hiện tƣợng ngƣời giao tiếp sử dụng trên bề mặt hành vi ở lời này nhƣng lại nhằm hiệu quả của một hành vi ở lời khác đƣợc gọi là hiện tƣợng sử dụng hành vi ngôn ngữ theo lối gián tiếp. Một hành vi đƣợc sử dụng gián tiếp là một hành vi trong đó ngƣời nói thực hiện một hành vi ở ở lời này nhƣng lại nhằm làm cho ngƣời nghe dựa vào những hiểu biết ngôn ngữ và ngoài ngôn ngữ cho cả hai ngƣời, suy ra hiệu lực ở lờ icủa một hành vi khác”[7, tr.146]. Ví dụ 6: Đến đây hỏi thiệt chủ nhà Vƣờn hồng nghiêm cấm hay là cho chơi? - Vƣờn hồng nghiêm cấm chín từng Quan ngang khách tạm xin đừng có vô. Bài ca dao trên là lời đối đáp giữa ngƣời con trai và con gái. Chàng trai muốn đến với cô gái để tỏ lời yêu đƣơng nhƣng chàng trai không nói trực tiếp mà đã dùng lời nói gián tiếp coi cô gái và tình yêu của cô gái là “vƣờn hồng”, đáp lại lời của chàng trai, cô gái cũng dùng cách nói gián tiếp để trả lời. Cách nói này không giống cách nói trực tiếp của chàng trai trong bài ca dao: Ví dụ 7: Lại đây anh nắm cổ tay Anh hỏi câu này có lấy anh không? Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14 Còn ở bài ca dao dƣới đây, cô gái không muốn kết duyên với chàng trai nên đã dùng cách nói gián tiếp từ chối chàng trai. Cô đã đƣa ra điều kiện em đƣa cho anh đĩa rau muống chiên, anh trồng sống lại thì em sẽ lấy anh. Ví dụ 8: 66. – Em đƣa cho anh một đĩa rau muống chiên Anh trồng sống lại, em xin giao duyên ngàn đời. Nhƣ vậy, một hành vi ngôn ngữ đƣợc sử dụng gián tiếp là một hành vi ngôn ngữ trong đó ngƣời thực hiện một hành vi ở lời này lại nhằm cho ngƣời nghe, dựa vào những hiểu biết ngôn ngữ và ngoài ngôn ngữ chung cho cả hai ngƣời, suy ra hiệu lực ở lời của một hành vi khác. Để sử dụng ngôn ngữ trong giao tiếp, nhân vật giao tiếp cần phải tuỳ vào từng hoản cảnh giao tiếp thì mới đạt mục đích của mình. Ví dụ 9: Trong ngữ cảnh, đến giờ nấu cơm mà khách vẫn chƣa về, chủ nhà có nhiều cách nói khác nhau nhƣng đều có chung một đích là muốn khách về (để nấu cơm). Chủ nhà có thể dùng các câu sau: - Mấy giờ rồi nhỉ? - Ở nhà ai nấu cơm cho anh? - Anh về đi để tôi còn phải nấu cơm. - Mẹ ơi, nấu cơm giúp con? Trong giao tiếp ngƣời ta thƣờng sử dụng cách nói gián tiếp, với nội dung không thể hiện trên câu chữ, mà thông qua câu chữ đối tƣợng giao tiếp biết đƣợc mục đích của ngƣời nói muốn điều gì. Tuy nhiên, để sử dụng đƣợc hành vi ở lời gián tiếp có hiệu quả thì cần phải tuân theo các điều kiện sử dụng hành vi ở lời gián tiếp. Điều kiện sử dụng hành vi ở lời gián tiếp: Nhiều nhà ngôn ngữ học đã và đang nghiên cứu câu hỏi của Searle: Làm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn