Tài liệu Hoạt động thực hành quyền công tố của kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra các vụ án hình sự từ thực tiễn quận 11, thành phố hồ chí minh (2)

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HOÀNG NGUYÊN ĐÁN HOẠT ĐỘNG THỰC HÀNH QUYỀN CÔNG TỐ CỦA KIỂM SÁT VIÊN TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA CÁC VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN QUẬN 11, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ Hà Nội - 2019 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HOÀNG NGUYÊN ĐÁN HOẠT ĐỘNG THỰC HÀNH QUYỀN CÔNG TỐ CỦA KIỂM SÁT VIÊN TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA CÁC VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN QUẬN 11, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Ngành: Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 8 38 01 04 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. TRẦN ĐÌNH NHÃ Hà Nội - 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan luận văn thạc sỹ “Hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra các vụ án hình sự từ thực tiễn Quận 11, Thành phố Hồ Chí Minh” là công trình nghiên cứu khoa học do bản thân tôi thực hiện với sự hướng dẫn của PGS.TS Trần Đình Nhã. Kết quả trong luận văn là trung thực và chưa được công bố tại bất kỳ công trình khoa học nào. Tôi xin chịu trách nhiệm về lời cam đoan trên của mình. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả luận văn Hoàng Nguyên Đán MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HOẠT ĐỘNG THỰC HÀNH QUYỀN CÔNG TỐ CỦA KIỂM SÁT VIÊN TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ ....................................................................................................07 1.1. Khái niệm, nhiệm vụ và ý nghĩa của điều tra vụ án hình sự ....................... 07 1.2. Khái niệm, đặc điểm hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự ................................................................. 88 1.3. Nội dung thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự………………………………………………………………….15 Chương 2: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ HOẠT ĐỘNG THỰC HÀNH QUYỀN CÔNG TỐ CỦA KIỂM SÁT VIÊN TRONG ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ ..................................................................................................................19 2.1. Quy định của pháp luật về hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự từ năm 1945 đến 2015 ....................... 19 2.2. Quy định của pháp luật về hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự .......................................................... 22 Chương 3: THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG THỰC HÀNH QUYỀN CÔNG TỐ CỦA KIỂM SÁT VIÊN TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ TẠI QUẬN 11, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH VÀ CÁC GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM THỰC HIỆN .................................................................................................39 3.1. Thực trạng hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự tại Quận 11, Thành phố Hồ Chí Minh ....................... 39 3.2. Các giải pháp bảo đảm thực hiện hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự ........................................... 49 KẾT LUẬN ..............................................................................................................55 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự CQĐT Cơ quan điều tra THQCT Thực hành quyền công tố TTHS Tố tụng hình sự VKS Viện kiểm sát VKSND Viện kiểm sát nhân dân KSV Kiểm sát viên DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 3.1: Kết quả hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong khởi tố vụ án hình sự .........................................................................................................63 Bảng 3.2: Số liệu khởi tố vụ án và khởi tố bị can ....................................................63 Bảng 3.3: Số vụ án, số bị can VKSND hủy bỏ quyết định khởi tố, quyết định không khởi tố và khởi tố yêu cầu điều tra ............................................................................64 Bảng 3.4: Số vụ án và số bị can đình chỉ điều tra ....................................................65 Bảng 3.5: Số liệu áp dụng biện pháp ngăn chặn tạm giữ, tạm giam ........................66 Bảng 3.6: Số người Viện kiểm sát không phê chuẩn lệnh bắt khẩn cấp, hủy bỏ quyết định tạm giữ, yêu cầu bắt tạm giam, không phê chuẩn lệnh tạm giam ...........67 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Giai đoạn điều tra vụ án hình sự được đánh giá là giai đoạn tố tụng tiềm ẩn nhiều nhất nguy cơ sai sót, vi phạm pháp luật, kể cả những sai sót, vi phạm pháp luật nghiêm trọng dẫn đến việc truy cứu trách nhiệm hình sự oan, sai. Vì vậy, điều tra vụ án hình sự có vai trò quyết định đối với chất lượng, hiệu quả của hoạt động buộc tội với hoạt động tố tụng chủ đạo là hoạt động của Cơ quan điều tra (CQĐT), để hạn chế sai sót, vi phạm trong giai đoạn này phải có những chủ thể đại diện cho Nhà nước đảm bảo hoạt động này đúng quy định của pháp luật. Kiểm sát viên là người đại diện cho VKS và trực tiếp thực hiện chức năng quan trọng là THQCT, do đó, Kiểm sát viên giữ nhiệm vụ rất quan trọng với tư cách là một chủ thể tham gia quá trình giải quyết vụ án hình sự, thể hiện qua việc nắm giữ vai trò đầu mối và là chủ thể xuyên suốt quá trình giải quyết vụ án hình sự nói chung và trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự nói riêng nhằm bảo vệ lợi ích của Nhà nước, lợi ích của xã hội, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, đảm bảo cho việc điều tra đúng pháp luật, truy tố đúng người, đúng tội, không bỏ lọt tội phạm. Tuy nhiên, việc thực hành quyền công tố của KSV trong giai đoạn điều tra ở Việt Nam hiện nay nói chung và ở VKS Quận 11, Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng đã đạt được những kết quả quan trọng nhưng vẫn còn bộc lộ nhiều hạn chế, tồn tại như: Vai trò của KSV trong giai đoạn điều tra còn chưa tương xứng với chức năng, nhiệm vụ; chất lượng thực hành quyền công tố của KSV trong giai đoạn điều tra ở đơn vị còn nhiều hạn chế như tình trạng đình chỉ điều tra do bị can không phạm tội còn xảy ra hoặc trả hồ sơ điều tra bổ sung. Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra chưa phát huy được tính chủ động và tinh thần trách nhiệm chưa cao. Mặt khác, năng lực chuyên môn, kiến thức pháp luật và kinh nghiệm thực tế của Kiểm sát viên hiện còn chưa đồng đều; việc tăng cường công tố trong giai đoạn điều tra, gắn công tố trong giai đoạn điều tra còn chưa đạt như yêu cầu đặt ra. Từ những hạn chế trên dẫn đến việc bỏ lọt tội phạm, làm oan, sai người vô tội đã và đang xảy ra. 1 Trong đó, những sai sót trong giai đoạn điều tra có tác động rất lớn đến việc xảy ra những hạn chế nêu trên. Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị “Về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020” đã xác định: “Trước mắt, Viện kiểm sát nhân dân giữ nguyên chức năng như hiện nay là thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp...tăng cường trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra”, là những nội dung quan trọng được đặt ra đối với Viện kiểm sát nhân dân trong công cuộc cải cách tư pháp mà Việt Nam đang tiến hành. Nghiên cứu về hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự nhằm xây dựng một nền công tố mạnh, giúp cho mọi người nhận thức đúng, đủ về chủ thể này trong hoạt động TTHS thông qua đó hoàn thiện hệ thống pháp luật, hoàn thiện cơ chế tổ chức, điều kiện làm việc, các chế độ đãi ngộ đối với Kiểm sát viên. Do đó học viên chọn đề tài “Thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra các vụ án hình sự từ thực tiễn Quận 11, Thành phố Hồ Chí Minh” làm luận văn thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Trước luận văn đã có một số công trình nghiên cứu về Viện kiểm sát, Kiểm sát viên thực hành quyền công tố, có thể kế đến như: Hoàng Xuân Đàn, “Thực hành quyền công tố trong giai đoạn điều tra các vụ án hình sự ở Việt Nam hiện nay”, Luận án tiến sĩ luật học năm 2018, Học viện Khoa học xã hội [06]. Luận án góp phần hoàn thiện lý luận về thực hành quyền công tố của VKS trong điều tra vụ án hình sự và tạo cơ sở cho việc nhận thức thống nhất về chức năng công tố của VKSND trong giai đoạn điều tra các vụ án hình sự. Nguyễn Phương Nhung, “Áp dụng pháp luật trong thực hành quyền công tố ở giai đoạn điều tra của Viện kiểm sát nhân dân - thực tiễn tại tỉnh Yên Bái”, Luận văn thạc sĩ luật học năm 2016, Đại học quốc gia Hà Nội [14]. Luận văn đã nghiên cứu và đưa ra những giải pháp nhằm bảo đảm việc áp dụng pháp luật được chính 2 xác, nâng cao hơn nữa chất lượng thực hành quyền công tố của Viện kiểm sát, đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp. Nguyễn Thị Hạnh, “Người tiến hành tố tụng thuộc Viện kiểm sát nhân dân theo luật tố tụng hình sự Việt Nam (Trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn Thành phố Hà Nội)”, Luận văn thạc sĩ luật học năm 2015, Đại học quốc gia Hà Nội [09]. Luận văn đã nghiên cứu cơ sở lý luận của pháp luật tố tụng hình sự và thực tiễn hoạt động của những người tiến hành tố tụng về những người tiến hành tố tụng thuộc Viện kiểm sát nhân dân (VKSND) nói chuyng, của VKSND Thành phố Hà Nội nói riêng. Phan Trương Hiền, “Địa vị pháp lý của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra các vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn huyện Củ Chi, Thành phố Hồ Chí Minh”, Luận văn thạc sĩ luật học năm 2018, Học viện Khoa học xã hội [11]. Luận văn đã nghiên cứu toàn diện cơ sở lý luận về địa vị pháp lý và đưa ra những giải pháp nhằm bảo đảm hiệu quả hoạt động của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Đoàn Tạ Cửu Long, “Hoạt động của Viện kiểm sát trong điều tra vụ án hình sự theo yêu cầu cải cách tư pháp”, Luận án tiến sĩ luật học năm 2015, Trường Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh [13]. Luận án đã nghiên cứu toàn diện cơ sở lý luận về hoạt động của VKS trong điều tra vụ án hình sự nhằm tạo cơ sở cho việc nhận thức thống nhất về vị trí, vai trò và chức năng, nhiệm vụ của VKSND trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự theo yêu cầu cải cách tư pháp. Qua nghiên cứu cho thấy nội dung của các công trình nghiên cứu, luận án, luận văn trong thời gian qua, đặc biệt là từ khi có Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị Ban Chấp hành Trung ương Đảng về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 thì hầu hết các công trình đó đều là những công trình nghiên cứu trực diện về chức năng, nhiệm vụ của VKSND; về địa vị pháp lý của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra; hoặc đề cập đến hoạt động của Kiểm sát viên trong suốt quá trình tố tụng hình sự từ khi khởi tố cho đến thi hành án. Tuy nhiên, chưa có một công trình khoa học nào nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện và sâu sắc về hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn 3 điều tra các vụ án hình sự và những hạn chế, bất cập còn tồn tại cũng chưa được phân tích đầy đủ và có hệ thống để có những phương hướng, giải pháp nâng cao hoạt động của chủ thể này trong quá trình tham gia giải quyết vụ án hình sự ở giai đoạn điều tra. Từ nhận định trên, luận văn này sẽ tiếp tục nghiên cứu về hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra các vụ án hình sự, với sự phân tích số liệu cụ thể trên địa bàn Quận 11, Thành phố Hồ Chí Minh, từ đó đưa ra những phương hướng, giải pháp hoàn thiện và nâng cao hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn nghiên cứu toàn diện, hệ thống cơ sở lý luận về hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự và phân tích tình hình thực tiễn cụ thể tại địa bàn Quận 11, Thành phố Hồ Chí Minh để từ đó đưa ra những giải pháp tăng cường hiệu quả thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự thời gian tới. 3.2. Nhiệm vụ - Phân tích, làm rõ những vấn đề lý luận như khái niệm, nhiệm vụ và mục đích của điều tra vụ án hình sự; Khái niệm, đặc điểm thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong điều tra vụ án hình sự; Nội dung hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong điều tra vụ án hình sự; - Phân tích, làm rõ những quy định của pháp luật về hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự; - Phân tích và đánh giá thực trạng hoạt động THQCT của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự tại địa bàn Quận 11, Thành phố Hồ Chí Minh; Chỉ ra những kết quả đạt được, hạn chế, vướng mắc và nguyên nhân của nó; Từ đó, đưa ra các quan điểm, đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng THQCT của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra các vụ án hình sự thời gian tới. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng mà luận văn nghiên cứu là các vấn đề lý luận và các quy định của pháp luật về hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự và thực tiễn hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên tại Viện kiểm sát nhân dân Quận 11, Thành phố Hồ Chí Minh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự được tiến hành từ khởi tố vụ án và kết thúc bằng việc CQĐT kết luận điều tra, đề nghị truy tố hoặc quyết định đình chỉ điều tra vụ án. Phạm vi nghiên cứu về không gian là hoạt động thực hành quyền công tố trong giai đoạn điều tra của Kiểm sát viên ở Viện kiểm sát nhân dân Quận 11 và thời gian nghiên cứu trong giai đoạn 5 năm (2014 - 2018). 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trong luận văn, học viên đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu như: phương pháp tổng hợp, phân tích, lịch sử, so sánh, thống kê số liệu… tình hình thực tiễn thực hành quyền công tố tại VKSND Quận 11, Thành phố Hồ Chí Minh. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn 6.1. Ý nghĩa mặt lý luận Luận văn đã nghiên cứu có hệ thống và toàn diện các vấn đề lý luận về thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, từ đó đề xuất một số kiến nghị nâng cao chức năng thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự trong giai đoạn hiện nay. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn 5 Luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo hữu ích trong giảng dạy và nghiên cứu của cán bộ giảng dạy, sinh viên trong các Trường đại học Luật, các cơ sở đào tạo, bồi dưỡng các chức danh tư pháp như Học Viện tư pháp, Trường đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ kiểm sát hoặc sẽ là tài liệu tham khảo hữu ích cho những người quan tâm, nghiên cứu hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự cũng như sử dụng cho các cán bộ làm công tác thực tiễn tại VKS các địa phương. 7. Kết cấu của luận văn Nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Chương 2: Quy định của pháp luật về hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Chương 3: Thực trạng hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự tại Quận 11, Thành phố Hồ Chí Minh và các giải pháp bảo đảm thực hiện. Bên cạnh đó, luận văn còn có phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phần kết luận. 6 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THỰC HÀNH QUYỀN CÔNG TỐ CỦA KIỂM SÁT VIÊN TRONG ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm, nhiệm vụ và ý nghĩa của điều tra vụ án hình sự 1.1.1. Khái niệm điều tra vụ án hình sự Theo “Giáo trình tố tụng hình sự Việt Nam” của trường Đại học luật Hà Nội, Nhà xuất bản Tư pháp, năm 2006: “Điều tra vụ án hình sự là một giai đoạn của tố tụng hình sự; trong đó cơ quan điều tra và cơ quan khác được giao một số hoạt động điều tra được sử dụng một số biện pháp do Luật tố tụng hình sự quy định để thu thập chứng cứ, chứng minh tội phạm, người phạm tội và những vấn đề khác có liên quan đến vụ án làm cơ sở cho việc xét xử của Tòa án. Đồng thời thông qua hoạt động điều tra, xác định nguyên nhân, điều kiện phạm tội đối với từng vụ án cụ thể và kiến nghị các biện pháp phòng ngừa đối với các cơ quan và tổ chức hữu quan” [31]. Từ khái niệm này, ta có thể nhận thấy một số đặc điểm như: Thứ nhất, điều tra vụ án hình sự là một trong những giai đoạn của tố tụng hình sự. Thứ hai, để bắt đầu giai đoạn điều tra vụ án hình sự thì CQĐT phải ra quyết định khởi tố vụ án hình sự và kết thúc bằng việc ban hành bản kết luận điều tra và đề nghị truy tố người bị nghi phạm tội trước Tòa án hoặc ra quyết định đình chỉ vụ án. Nếu áp dụng thủ tục rút gọn, CQĐT không phải làm bản kết luận điều tra mà ra quyết định đề nghị truy tố và gửi hồ sơ cho VKS khi kết thúc điều tra. Thứ ba, để thu thập chứng cứ chứng minh có sự việc phạm tội, người thực hiện tội phạm, nguyên nhân và điều kiện phạm tội, cũng như các tình tiết khác có liên quan đến vụ án trong giai đoạn điều tra thì CQĐT được áp dụng mọi biện pháp do pháp luật tố tụng hình sự. Đồng thời, CQĐT sẽ kiến nghị biện pháp phòng ngừa với cơ quan và tổ chức hữu quan. 1.1.2. Nhiệm vụ và ý nghĩa của giai đoạn điều tra vụ án hình sự Nhiệm vụ và ý nghĩa của giai đoạn điều tra còn có sự khác nhau ở các giáo trình, tài liệu nhưng từ thực tiễn hoạt động điều tra có thể khái quát như sau: 7 - Thứ nhất, khi có hành vi vi phạm pháp luật gây thiệt hại cho các quan hệ xã hội hay có tố giác hoặc tin báo về tội phạm, CQĐT và các cơ quan có thẩm quyền có nhiệm vụ thu thập các chứng cứ để xác minh có hay không sự việc phạm tội xảy ra, ai là người thực hiện hành vi phạm tội, do một người hay nhiều người thực hiện và có đồng phạm hay không, vai trò, tính chất, mức độ tham gia của mỗi người trong vụ án đồng phạm để làm cơ sở cho việc giải quyết vụ án, hành vi của họ có thỏa mãn các yếu tố cấu thành tội phạm được quy định trong Bộ luật hình sự hay không… và ra quyết định khởi tố vụ án hình sự nếu thấy có dấu hiệu tội phạm. - Thứ hai, luật tố tụng hình sự quy định, trong giai đoạn điều tra CQĐT phải xác định được tính chất và mức độ thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra, kịp thời có biện pháp để đảm bảo cho việc bồi thường và khắc phục hậu quả, đưa ra kiến nghị, yêu cầu các cơ quan khắc phục các thiếu xót trong quá trình quản lý con người, quản lý tài sản và quản lý xã hội và những yêu cầu, kiến nghị phải được thực hiện nghiêm chỉnh bởi các cơ quan, các tổ chức và mọi người trong xã hội, đồng thời phải báo cáo các kết quả với cơ quan điều tra. - Thứ ba, trong quá trình điều tra phải xác định và làm rõ được những nguyên nhân và điều kiện phạm tội thông qua việc phải thu thập đầy đủ chứng cứ như lấy lời khai, nhận dạng, đối chất, khám nghiệm hiện trường… nhằm chứng minh tội phạm và tìm ra được những nguyên nhân, điều kiện phạm tội để từ đó có biện pháp khắc phục thích hợp. Đồng thời kiến nghị, yêu cầu cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan áp dụng biện pháp khắc phục hậu quả, biện pháp phòng ngừa. 1.2. Khái niệm, đặc điểm hoạt động thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự 1.2.1. Khái niệm quyền công tố và thực hành quyền công tố của Kiểm sát viên 1.2.1.1. Khái niệm Kiểm sát viên - Xác định dựa vào việc thực hiện nhiệm vụ của Kiểm sát viên theo chức năng của VKS được thể hiện ở các văn bản sau: 8 Theo Từ điển Luật học thì: “Kiểm sát viên là người được bổ nhiệm theo quy định của pháp luật để làm nhiệm vụ..., thực hành quyền công tố” [36, tr.263]. Pháp lệnh Kiểm sát viên năm 2002 định nghĩa: “Kiểm sát viên là người được bổ nhiệm theo quy định của pháp luật để làm nhiệm vụ thực hành quyền công tố và …” [32, Điều 1]. Tuy nhiên, hai khái niệm này đã không còn phù hợp với thời điểm hiện tại. - Xác định dựa vào việc thực hiện nhiệm vụ của Kiểm sát viên là thực hành quyền công tố và đã được quy định tại Điều 74 Luật tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 2014: “Kiểm sát viên là người được bổ nhiệm theo quy định của pháp luật để thực hiện chức năng thực hành quyền công tố…”. Như vậy, khái niệm này đã xác định đúng về nhiệm vụ của Kiểm sát viên và từ khái niệm trên, có thể nhận thấy một số đặc điểm sau: Thứ nhất, Kiểm sát viên là một công chức Nhà nước, là chủ thể tiến hành tố tụng và trực tiếp thực hiện chức năng thực hành quyền công tố của VKS trong suốt quá trình giải quyết vụ án hình sự. Thứ hai, theo GS.TS Võ Khánh Vinh cho rằng: “Chức danh tư pháp chỉ những người thực hiện nhiệm vụ trong các cơ quan tư pháp (điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án) được đào tạo kỹ năng thực hành nghề và hành nghề theo một chuyên môn nhất định, có danh xưng, được bổ nhiệm hoặc thừa nhận theo pháp luật khi đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn và điều kiện xác định theo quy định của pháp luật” [47, tr.5]. Như vậy, Kiểm sát viên là một chức danh tư pháp, nhân danh Nhà nước tham gia vào các hoạt động tố tụng theo quy định của pháp luật và tùy theo quan điểm của các quốc gia khác nhau thì được gọi là nghề công tố hay nghề kiểm sát. Thứ ba, khi được phân công thực hành quyền công tố Kiểm sát viên là người tiến hành tố tụng có quyền hạn, nghĩa vụ và phải chịu trách nhiệm cá nhân đối với các quyết định, hành vi tố tụng do họ thực hiện theo quy định của pháp luật. Như vậy, cả ba tư cách này của Kiểm sát viên đều gắn với hoạt động nghề nghiệp của họ. 9 1.2.1.2. Khái niệm, đặc điểm của thực hành quyền công tố trong giai đoạn điều tra các vụ án hình sự Khái niệm quyền công tố trong khoa học luật ở Việt Nam được các nhà nghiên cứu đưa ra trong các công trình nghiên cứu và còn có nhiều quan điểm khác nhau. Nếu như chỉ hiểu theo nghĩa hẹp, thì nội dung của quyền công tố chỉ được thể hiện trong phạm vi (giới hạn) từ sau khi kết thúc việc điều tra tội phạm và vụ án hình sự được chuyển sang VKS để truy tố người đã thực hiện hành vi phạm tội trước Tòa án và chấm dứt sau khi Tòa án xét xử, tuyên một bản án (quyết định) có hiệu lực pháp luật đối với người đó, tức là trong hai giai đoạn của hoạt động tư pháp hình sự - truy tố bị can ra Tòa và buộc tội bị cáo của VKS tại phiên tòa xét xử của Tòa án. Còn nếu như hiểu theo nghĩa rộng, thì nội dung của quyền công tố được thể hiện trong phạm vi (giới hạn) từ khi bắt đầu việc điều tra tội phạm, tiếp đó là vụ án hình sự được chuyển sang VKS để truy tố người đã thực hiện hành vi phạm tội trước Tòa án và chấm dứt khi Tòa án xét xử, tuyên một bản án (quyết định) có hiệu lực pháp luật đối với người đó, tức là trong ba giai đoạn của hoạt động tư pháp hình sự - điều tra tội phạm, truy tố bị can và bị xét xử của Tòa án. Để xác định đúng đắn khái niệm về quyền công tố cần phải xuất phát từ những cơ sở có tính nguyên tắc sau đây: Một là, quyền công tố là quyền của Nhà nước, xuất hiện cùng với sự ra đời của Nhà nước và thay đổi theo bản chất Nhà nước. Với tính cách là một quyền lực công, được bắt nguồn từ nhu cầu phải duy trì trật tự xã hội để bảo vệ lợi ích của giai cấp thống trị và những lợi ích chung có liên quan mà bất kỳ nhà nước nào (chủ nô, phong kiến, tư sản hay xã hội chủ nghĩa) cũng đều cần phải can thiệp duy trì vì đó là môi trường tồn tại của Nhà nước, là trách nhiệm xã hội của Nhà nước chứ không phải trách nhiệm cá nhân hay một nhóm người, bởi vì Nhà nước nói chung “dường như” là người nhân danh xã hội duy trì xã hội trong vòng trật tự. 10 Hai là, quyền công tố là quyền lực công nghĩa là khi có vụ việc xâm phạm lợi ích chung thì phải được phát hiện và đưa ra xử lý một cách công khai bằng con đường Tòa án. Đây cũng là điểm chung cơ bản giữa các quan điểm khác nhau về quyền công tố - quyền đưa vụ án ra Tòa và “buộc tội” người phạm pháp tại Tòa án. Tuy nhiên, cũng cần nhận thức rằng, không có nghĩa cứ phải đưa vụ án ra Tòa mới là THQCT, vì cũng như các quyền năng tố tụng khác, nó được thể hiện ở các giai đoạn khác việc thực hiện quyền đó. Các quyền năng ấy, trong đó có quyền công tố vì thế có thể bị triệt tiêu bất cứ lúc nào khi sự việc là đối tượng tác động của quyền công tố có đủ căn cứ để cơ quan tố tụng ra những quyết định tố tụng. Như vậy, để làm rõ phạm vi của quyền công tố không thể không xem xét đến các căn cứ làm triệt tiêu quyền công tố. Ba là, quyền công tố theo bản chất của mình là quyền yêu cầu trừng trị công khai những hành vi phạm pháp liên quan đến lợi ích chung, do đó quyền công tố chỉ có thể do một cơ quan thực hiện và được gọi là cơ quan công tố (ở nước ta thực hiện chức năng này là VKS). Đây là một trong những yếu tố quan trọng và cần thiết để phân biệt quyền công tố với các thẩm quyền tố tụng khác của cơ quan công tố, của các cơ quan tiến hành tố tụng khác như cơ quan điều tra, Tòa án, hoặc với quyền khởi kiện, quyền yêu cầu khởi tố của đương sự. Từ những phân tích trên, khái niệm quyền công tố được hiểu như sau: Quyền công tố là quyền truy cứu trách nhiệm hình sự thuộc về Nhà nước, cơ quan được nhà nước giao cho quyền này (ở nước ta là VKSND) thực hiện các hoạt động nhằm phát hiện, điều tra tội phạm, truy tố người phạm tội trước Tòa án và bảo vệ sự buộc tội đó trước phiên tòa. Cũng như khái niệm về “quyền công tố”, khái niệm “thực hành quyền công tố” cũng như nội dung, đối tượng tác động và phạm vi của nó còn ít được đề cập đến và chưa rõ ràng. “Thực hành” theo nghĩa tiếng Việt được hiểu là “làm để lý thuyết áp dụng vào thực tế” [45, tr.897]. Như vậy, thực hành quyền công tố thực chất là hoạt động 11 đưa những quy định của pháp luật về quyền công tố thuộc chức năng của Viện kiểm sát vào thực tế nhằm truy cứu trách nhiệm hình sự người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị coi 1à tội phạm. Tuy còn nhiều quan điểm khác nhau về thực hành quyền công tố, nhưng qua nghiên cứu tổng hợp các quan điểm khoa học về thực hành quyền công tố, cũng như thực tiễn quy định của pháp luật về thực hành quyền công tố, chúng tôi đưa ra khái niệm về thực hành quyền công tố như sau: Thực hành quyền công tố là việc Viện kiểm sát sử dụng các quyền năng pháp lý mà pháp luật quy định để đưa người (và pháp nhân thương mại) phạm tội ra truy tố và buộc tội trước Tòa án. BLTTHS năm 2015 đã xác lập nội dung THQCT kể từ khi tiếp nhận, giải quyết tin báo, tố giác về tội phạm, kiến nghị khởi tố, xét phê chuẩn lệnh bắt người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, gia hạn tạm giữ và các biện pháp hạn chế quyền công dân, quyền con người. Thời điểm này chưa khởi tố vụ án, khởi tố bị can, mới là ở giai đoạn giải quyết nguồn tin về tội phạm. Đây chính là yêu cầu của pháp luật giao cho VKSND trong việc quản lý và xử lý tin báo tội phạm. Bởi vì, bản chất việc giải quyết tin báo, tố giác tội phạm, nhất là việc giữ người trong trường hợp khẩn cấp và việc phê chuẩn bắt người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp chính là việc bắt và tạm giữ hình sự. Việc vào cuộc sớm của công tố chính là sự khẳng định chức năng THQCT của Viện kiểm sát trong việc phân loại, xử lý nguồn tin về tội phạm. Nếu không phân loại, xử lý đúng nguồn tin về tội phạm từ đầu để có biện pháp xử lý đúng thì dễ xảy ra oan, sai, như trường hợp hành vi không cấu thành tội phạm, có yếu tố dân sự nhưng lại bị tạm giữ hình sự và ngược lại, hành vi có dấu hiệu tội phạm nhưng lại tiến hành xử lý hành chính. Xuất phát từ khái niệm thực hành quyền công tố đã được phân tích ở trên, đồng thời xuất phát từ khái niệm Kiểm sát viên, khái niệm giai đoạn điều tra, dựa trên cơ sở các quy định của BLTTHS năm 2015 về nhiệm vụ, quyền hạn khi thực hành quyền công tố trong giai đoạn điều tra, chúng tôi đưa ra khái niệm thực hành quyền công tố của KSV trong giai đoạn điều tra như sau: THQCT của KSV trong 12 giai đoạn điều tra là việc KSV được phân công THQCT sử dụng tổng hợp các quyền năng pháp lý thuộc nội dung quyền công tố của VKSND để xem xét, quyết định truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội, được thực hiện từ khi khởi tố vụ án đến khi kết thúc điều tra, đề nghị truy tố hoặc đến khi kết thúc điều tra, đình chỉ điều tra. Đặc điểm cơ bản của thực hành quyền công tố trong giai đoạn điều tra được thể hiện như sau: Một là, trong khi hoạt động điều tra có nhiệm vụ chứng minh toàn bộ sự việc phạm tội một cách khách quan, toàn diện, bằng cả chứng cứ buộc tội và chứng cứ gỡ tội thì hoạt động công tố nhằm thực thi quyền truy cứu TNHS, quyết định việc buộc tội, việc gỡ tội; quyết định hạn chế các quyền công dân như bắt, tạm giữ, tạm giam và các biện pháp ngăn chặn khác; kết luận điều tra, đề nghị truy tố hoặc đình chỉ điều tra. Thực hành quyền công tố trong giai đoạn điều tra luôn phải gắn liền với nhiệm vụ của giai đoạn điều tra và thể hiện rõ ở nhiệm vụ, quyền hạn của KSV trong tố tụng hình sự. Đó là việc phát hiện kịp thời tội phạm, thu thập chứng cứ chứng minh tội phạm, người thực hiện hành vi phạm tội. Hai là, THQCT bao gồm hành vi và các quyết định tố tụng của người có thẩm quyền được công khai theo trình tự, thủ tục, thẩm quyền tố tụng do pháp luật quy định như: Quyết định hủy bỏ quyết định khởi tố vụ án; Quyết định không khởi tố vụ án của CQĐT; Quyết định khởi tố vụ án, khởi tố bị can; Quyết định phê chuẩn hoặc không phê chuẩn quyết định khởi tố bị can... Ba là, hoạt động công tố là nhân danh Nhà nước thực hiện quyền buộc tội của Kiểm sát viên và hoạt động này do Viện trưởng VKSNDTC lãnh đạo tập trung thống nhất. Tuy nhiên, Kiểm sát viên vẫn phải xem xét, đánh giá cả những chứng cứ gỡ tội đối với người phạm tội. 1.2.2. Mối quan hệ giữa KSV và các chủ thế tiến hành, tham gia tố tụng trong điều tra vụ án hình sự 13 Thứ nhất, trong quá trình thực hành quyền công tố, Kiểm sát viên tuân theo pháp luật và chịu sự chỉ đạo của Viện trưởng, Phó Viện trưởng giúp Viện trưởng thực thi nhiệm vụ VKS cấp mình. Kiểm sát viên là người tiến hành tố tụng theo quy định của pháp luật TTHS nhưng chỉ được thực hiện độc lập một số hoạt động tố tụng và đồng thời phải tuân thủ nguyên tắc thủ trưởng và nguyên tắc trực thuộc một chiều đặc thù của ngành Kiểm sát. Mối quan hệ giữa Viện trưởng, Phó Viện trưởng với Kiểm sát viên trong cùng một cơ quan VKSND đều là mối quan hệ chỉ huy, mệnh lệnh - phục tùng như trong chỉ đạo nghiệp vụ, Viện trưởng ra quyết định phân công Kiểm sát viên thực hành quyền công tố; có trách nhiệm giám sát các hoạt động và chỉ đạo kịp thời các vấn đề nghiệp vụ đối với Kiểm sát viên và chịu trách nhiệm về các quyết định của mình. Bên cạnh đó, Kiểm sát viên còn có mối quan hệ với Kiểm tra viên và trong mối quan hệ này, Kiểm sát viên giữ vai trò chỉ đạo, hướng dẫn, kiểm tra, giám sát Kiểm tra viên thực hiện các hoạt động tố tụng theo quy định của pháp luật. Thứ hai, trong quá trình thực hành quyền công tố ở giai đoạn điều tra, Kiểm sát viên còn có mối quan hệ với Thủ trưởng, Phó thủ trưởng cơ quan điều tra, Điều tra viên, những người được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra của các cơ quan theo luật định. Trong mối quan hệ này, Kiểm sát viên vừa giữ vai trò chỉ đạo thể hiện ở việc Kiểm sát viên trực tiếp hoặc trình Viện trưởng VKS ra các quyết định tố tụng và yêu cầu Cơ quan điều tra, những cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra và những người tiến hành tố tụng của các cơ quan này phải thực hiện và những chủ thể này không có quyền can thiệp vào hoạt động của Kiểm sát viên vừa có tính chất phối hợp, kiểm soát lẫn nhau theo đó Kiểm sát viên kiểm tra, giám sát kết quả hoạt động tiếp nhận, giải quyết nguồn tin về tội phạm, khởi tố, điều tra của Điều tra viên, những người được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra được phân công giải quyết vụ án hình sự nhưng cũng có trách nhiệm thông báo các kết quả giải quyết vụ án cho Điều tra viên. 14