Tài liệu Hướng dẫn học sinh làm bài tập thực hành trong dạy học lịch sử việt nam lớp 7 trường trung học cơ sở

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC TRẦN THỊ THANH HƯỜNG HƯỚNG DẪN HỌC SINH LÀM BÀI TẬP THỰC HÀNH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở LỚP 7 TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2012 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌCƠN GIÁO DỤC LỜI CẢM Bằng tấm lòng kính trọngTHỊ và sự biết ơnHƯỜNG sâu sắc của mình, tôi xin được TRẦN THANH gửi lời cảm ơn chân thành tới GS.TS. Nguyễn Thị Côi, người đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn tôi trong quáSINH trình nghiên khoa học.Tôi xin chân thành HƯỚNG DẪN HỌC LÀMcứu BÀI TẬP THỰC HÀNH cảm ơn sự giúp đỡ của Ban giám hiệu nhà trường, cảm ơn sự giúp đỡ và góp ý TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở LỚP 7 nhiệt tình của các thầy cô giáo đã trực tiếp giảng dạy tôi trong quá trình học tập TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ nghiên cứu, cảm ơn các cán bộ công nhân viên trường Đại học Giáo Dục – Đại học Quốc Gia Hà Nội. LUẬN VĂNơnTHẠC SĨ hiệu SƯnhà PHẠM LỊCH SỬcô giáo, các Xin trân trọng cảm Ban giám trường, các thầy em học sinh các trường THCS Việt - Úc Hà Nội, trường THCS Cầu Giấy (Hà Nội), THCS Lô-mô-nô-xốp (Hà Nội), trường THCS Đoàn Điểm, CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠYThị HỌC LỊCHđã SỬtạo 60này. 14 10 điều kiện, giúp đỡ tôi hoàn thiệnMã luậnsố: văn Cuối cùng, tôi xin cảm ơn gia đình, bạn bè những người đã giúp đỡ động viên tôi trong suốt thời gian qua. Người hướng dẫn khoa học: GS.ngày TS. Nguyễn Côi 2012 Hà Nội, 18 thángThị 06 năm Tác giả Trần Thị Thanh Hường HÀ NỘI - 2012 2 MỤC LỤC Trang Lời cảm ơn i Danh mục bảng biểu ii Mục lục iii MỞ ĐẦU ……………………………………………………………… 1 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC HƯỚNG DẤN HỌC SINH LÀM BÀI TẬP THỰC HÀNH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ............................................... 1.1. Cơ sở lý luận .............................................................................................12 1.1.1. Khái niệm...............................................................................................12 1.1.2. Các loại bài tập thực hành lịch sử……………………………………21 1.1.3. Xuất phát điểm của việc hướng dẫn học sinh làm bài tập thực hành trong dạy học lịch sử ở trường trung học cơ sở ........................................................23 1.1.4. Vai trò, ý nghĩa của việc hướng dẫn học sinh làm bài tập thực hành trong dạy học lịch sử ở trường trung học cơ sở ...............................................30 1.2. Cơ sở thực tiễn ..........................................................................................37 1.2.1. Đối với giáo viên ...................................................................................38 1.2.2. Đối với học sinh .....................................................................................42 Chương 2: MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP HƯỚNG DẪN HỌC SINH LÀM BÀI TẬP THỰC HÀNH PHẦN LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở LỚP 7 TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ …………………………….………… 47 2.1 Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản phần lịch sử Việt Nam ở lớp 7 trường trung học cơ sở………………………………………………………………47 2.1.1 Vị trí phần lịch sử Việt Nam lớp 7 trong chương trình môn lịch sử ở trường trung học cơ sở………………………………………………………47 2.1.2 Mục tiêu……………………………………………………………….47 2.1.3 Nội dung cơ bản của phần lịch sử Việt Nam lớp 7 trường THCS…… 49 6 Trang 2.2 Một số yêu cầu khi xây dựng bài tập thực hành lịch sử…………………52 2.2.1 Nội dung bài tập phải mang tính khoa học……………………………52 2.2.2 Bài tập phải đảm bảo tính vừa sức và phát huy tính tích cực học tập của học sinh………………………………………………………………….52 2.2.3 Đảm bảo tính hệ thống và tính nhất quán……………………………..53 2.2.4 Đảm bảo tính đa dạng, toàn diện………………………………………54 2.2.5 Đảm bảo tính giáo dục tư tưởng……………………………………….55 2.3 Xây dựng bài tập thực hành trong dạy học phần lịch sử Việt Nam lớp 7 trường trung học cơ sở…………………………………………………… ...55 2.3.1 Bài tập thực hành bộ môn……………………………………………. 56 2.3.2 Bài tập vận dụng kiến thức……………………………………………..63 2.3.3 Bài tập rèn kĩ năng vẽ sơ đồ…………………………………………... 65 2.3.4 Bài tập khai thác tư liệu lịch sử qua hình ảnh trong SGK…………….70 2.4 Những yêu cầu khi xác định các phương pháp hướng dẫn học sinh làm bài tập thực hành lịch sử…………………………………………………………74 2.4.1 Phương pháp hướng dẫn phải phù hợp với mục đích dạy học nói chung và mục tiêu từng bài nói riêng……………………………………………….74 2.4.2 Lựa chọn phương pháp hướng dẫn phải phù hợp, phát huy tính tích cực của học sinh………………………………………………………………….75 2.4.3 Đảm bảo tính đa dạng và sự linh hoạt trong sử dụng các phương pháp hướng dẫn…………………………………………………………………….76 2.4.4 Kiểm tra, đánh giá kết quả làm bài tập thực hành của học sinh……….76 2.5 Một số phương pháp hướng dẫn học sinh làm bài tập thực hành trong dạy học phần lịch sử Việt Nam lớp 7 trường trung học cơ cở……………………77 2.5.1 Đối với bài tập lập niên biểu…………………………………………..77 2.5.2 Đối với bài tập rèn luyện kỹ năng sử dụng lược đồ lịch sử……………79 7 2.5.3 Đối với bài tập rèn luyện kỹ năng vẽ sơ đồ……………………………82 2.5.4 Đối với bài tập khai thác tư liệu lịch sử qua hệ thống tranh ảnh SGK…85 2.5.5 Đối với bài tập sưu tầm tư liệu lịch sử…………………………………85 2.6 Thực nghiệm sư phạm……………………………………………………87 2.6.1 Mục đích thực nghiệm………………………………………………… 87 2.6.2 Đối tượng, địa bàn thực nghiệm………………………………………...87 2.6.3 Nội dung thực nghiệm…………………………………………………..87 2.6.4 Phương pháp thực nghiệm………………………………………………88 2.6.5 Kết quả thực nghiệm……………………………………………………88 KẾT LUẬN………………………………………………………………… 90 TÀI LIỆU THAM KHẢO………………………………………………… 94 PHỤ LỤC…………………………………………………………………….97 Kho tài liệu miễn phí của Ket-noi.com blog giáo dục, công nghệ 8 i DANH MỤC BẢNG BIỂU Trang 1.1 Bảng tổng hợp nội dung và kết quả điều tra thực tiễn (dành cho GV)………………………………………………………… 38 1.2 Bảng tổng hợp nội dung và kết quả điều tra thực tiễn (dành cho HS) ………………………………………………………………………… 43 2.1 Bảng thống kê các cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm của nước ta từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX………………………………………….. 56 2.2 Bảng thống kê những điểm nổi bật về kinh tế nước ta từ thế kỉ X đến nửa đầu thế kỉ XIX…………………………………………………… 57 2.3 Niên biểu phong trào nông dân khởi nghĩa của nước ta từ nửa sau thế kỉ XIV đến nửa đầu thế kỉ XIX…………………………………… 58 2.4 Bảng so sánh bộ máy nhà nước thời Lê Sơ với bộ máy nhà nước thời Lý – Trần……………………………………………………………... 61 2.5 Bảng so sánh tình hình nông nghiệp và đời sống nông dân ở Đàng Ngoài và Đàng Trong trong các thế kỉ XVI – XVIII…………………. 62 2.6 Bảng thống kê số điểm bài kiểm tra thực nghiệm của học sinh…... 89 4 Kho tài liệu miễn phí của Ket-noi.com blog giáo dục, công nghệ MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Giáo dục thế hệ trẻ là quốc sách hàng đầu của tất cả các quốc gia trên thế giới. Ở Việt Nam, sự nghiệp giáo dục cũng luôn được đề cao và không ngừng phát triển, điều đó được thể hiện qua chủ trương đổi mới và nâng cao chất lượng dạy và học. Trong văn kiện đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI đã chỉ rõ con đường đổi mới giáo dục và đào tạo của nước ta là: “Đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục theo hướng chuẩn hóa, hiện đại hóa, xã hội hóa, đổi mới chương trình, nội dung, phương pháp dạy và học…Tập trung nâng cao chất lượng giáo dục, đào tạo, coi trọng giáo dục đạo đức, lối sống, năng lực sáng tạo, kỹ năng thực hành” [6, tr. 41] . Trong điều kiện hiện nay, khi khoa học - kĩ thuật phát triển mạnh mẽ, nền kinh tế tri thức có tính toàn cầu thì nhiệm vụ của ngành giáo dục vô cùng to lớn. Giáo dục không chỉ truyền đạt kiến thức cho HS mà còn phải giúp HS vận dụng kiến thức khoa học vào cuộc sống. Luật giáo dục công bố năm 2010, Điều 28.2 có ghi: “Phương pháp dạy học phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh” [17, tr. 23]. Đổi mới giáo dục đòi hỏi nhà trường không chỉ trang bị cho HS kiến thức đã có của nhân loại mà còn bồi dưỡng, hình thành ở các em tính năng động, óc tư duy sáng tạo và kĩ năng thực hành áp dụng, tức là đào tạo những người lao động không chỉ có kiến thức mà phải có năng lực hành động, kĩ năng thực hành. Cũng như các môn học khác, môn lịch sử có nhiệm vụ và khả năng góp phần vào việc thực hiện mục tiêu đào tạo của trường phổ thông nói chung. 9 Bộ môn lịch sử cung cấp cho HS những kiến thức cơ sở của khoa học lịch sử, qua đó đòi hỏi HS không chỉ nhớ mà còn phải hiểu và vận dụng kiến thức đã học vào cuộc sống. Cho nên cùng với các môn học khác, việc học tập lịch sử đòi hỏi phát triển tư duy độc lập, sáng tạo và năng lực thực hành ở HS. Hướng dẫn HS làm bài tập thực hành trong dạy học lịch sử là việc làm cần thiết phù hợp với xu thế tất yếu của thời đại. Việc làm đó nhằm thực hiện phương châm đổi mới giáo dục theo nguyên lí “Học đi đôi với hành”, “lý luận gắn với thực tiễn” [17, tr. 8], tạo cơ hội cho HS phát triển tư duy độc lập, sáng tạo và hình thành thế giới quan khoa học cho các em. Thực tế, đã có quan niệm sai lầm khi cho rằng học lịch sử chỉ cần ghi chép và thuộc lòng, ghi nhớ các sự kiện - hiện tượng lịch sử là đạt, không cần phải tư duy - động não, không có các bài tập thực hành bộ môn. Cách học tập phổ biến của HS khi học sử là ghi chép kiến thức sẵn có mà GV cung cấp và học thuộc lòng để đối phó với các bài kiểm tra, thi cử, do vậy HS không có các kĩ năng thực hành bộ môn. Bên cạnh đó, GV giảng dạy trên thực tế rất ít chú trọng đến việc rèn cho HS những kĩ năng cần thiết khi làm bài tập, đặc biệt là các dạng bài tập thực hành môn lịch sử, điều đó ảnh hưởng không nhỏ đến chất lượng dạy học bộ môn. Đối với HS lớp 7, khi học phần lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XIX các em thường gặp khó khăn khi phải tiếp thu một khối lượng kiến thức khá lớn với nhiều sự kiện khác nhau. Bên cạnh đó thời gian học trên lớp trong giờ nội khoá lại có hạn. Muốn nắm vững kiến thức, HS phải đầu tư một lượng thời gian thích hợp cho việc giải quyết các bài tập - nhất là bài tập thực hành bộ môn. Mặt khác, HS lớp 7 là một trong những khối lớp đầu của cấp THCS nên các em chưa có được các kĩ năng làm bài tập thực hành. Do vậy, hướng dẫn HS làm bài tập thực hành là cách định hướng cho HS chủ động, linh hoạt và sáng tạo trong quá trình vận dụng kiến thức đã học vào việc giải quyết nhiệm vụ học tập bộ môn. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi 10 lựa chọn vấn đề “Hướng dẫn học sinh làm bài tập thực hành trong dạy học lịch sử Việt Nam ở lớp 7 trường trung học cơ sở” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Nhìn chung, vấn đề bài tập thực hành hay hướng dẫn HS làm bài tập thực hành trong dạy học nói chung và dạy học Lịch sử nói riêng đã được các tài liệu giáo dục học và giáo dục lịch sử đề cập đến dưới nhiều góc độ khác nhau. 2.1 Nghiên cứu của các tác giả nước ngoài Thông qua nguồn tài liệu dịch, chúng tôi tiếp cận được các công trình sau: T.A.Ilina trong cuốn “Giáo dục học” (Tập 2, 1973) đã khẳng định: hoạt động học tập và thực tiễn có sự tham gia tích cực vào quá trình nhận thức của HS. Vì vậy, việc dạy cho HS hệ thống các hành động và cách thức cần thiết cho giải đáp thực tiễn giữ vai trò quan trọng. Nó không chỉ giúp các em nắm kiến thức vững chắc từ giai đoạn nhận thức cảm tính sang nhận thức lí tính mà còn hình thành và phát triển kĩ năng, kĩ xảo bộ môn; khắc phục được chủ nghĩa hình thức trong dạy học. Tác giả xem công tác thực hành của HS như một phương pháp dạy học hiệu quả, có ảnh hưởng trực tiếp đến việc hình thành những hoạt động trí tuệ, đến sự diễn biến của các quá trình trí tuệ ở HS. Ở một góc nhìn khác, Đai- ri trong sách chuyên khảo “Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào”, đã đề cao việc phát huy tính tích cực, độc lập của HS trong học tập lịch sử. Theo tác giả, một trong những biện pháp hiệu quả nhằm phát triển tư duy và rèn luyện kĩ năng thực hành bộ môn là yêu cầu HS hoàn thành các bài tập; bởi vì: tính chất của bài tập đã đặt học sinh vào tình thế cần thiết phải biểu lộ tính tự lập của tư duy và để làm được điều đó thì học sinh đã hành động hoàn toàn tự giác [5, tr. 47]. Ông khẳng định: Mỗi bài tập có những tính chất đặc biệt của tác động lôgic và tác động tâm lí đối với học sinh, có ảnh hưởng đặc biệt đối với việc lĩnh hội kiến thức và phát triển năng lực của các em [5, tr. 85]. Tuy nhiên, Đai - ri chưa đi sâu vào dạng bài tập thực hành 11 mà chỉ tập trung chủ yếu vào dạng bài tập nhận thức để từ đó thấy được vai trò, ý nghĩa của nó đối với việc phát triển tư duy độc lập của HS. Trong cuốn “Phát huy tính tích cực học tập của học sinh như thế nào?”, I.F Khar-la-mốp (1979) cho rằng học tập là quá trình nhận thức tích cực trong đó có bước ôn tập kiến thức, đào sâu, hệ thống hóa kiến thức đã học. Do vậy muốn có kiến thức một cách sâu sắc: Học sinh phải thực hiện chu trình đầy đủ những hoạt động trí tuệ, bao gồm: tri giác tài liệu, thông hiểu, ghi nhớ; luyện kĩ năng, kĩ xảo; khái quát hóa, hệ thống hóa kiến thức [10, tr. 28]. Ông đã nhắc đến công tác thực hành khi lưu ý GV cần giao các bài tập, trong đó có bài tập thực hành nhằm giúp các em củng cố, nắm vững kiến thức đã học đồng thời phát huy tính tích cực qua việc được rèn luyện các kĩ năng thực hành của bộ môn. H.V.Savin: “Giáo dục học” tập I, Nxb Giáo dục 1983 nhấn mạnh mục đích của công tác thực hành là nhằm đảm bảo việc củng cố và cụ thể hóa các tri thức lí luận mà HS thu nhận được, thực hiện đầy đủ hơn mối quan hệ giữa lí luận và thực tiễn. Quan sát HS thực hành, ông nhận thấy trong quá trình thực hiện công việc, nhất là những công việc mang tính tổng hợp dễ làm nảy sinh những nhu cầu áp dụng độc lập các tri thức. Qua đó mà khả năng sáng tạo và tư duy độc lập của HS có điều kiện phát triển. 2.2 Nghiên cứu của các tác giả trong nước 2.2.1 Tài liệu giáo dục học Hà Thế Ngữ, Đặng Vũ Hoạt: “Giáo dục học” tập I, Nxb Giáo dục 1987 nhấn mạnh nguyên tắc thống nhất giữa lí luận với thực tiễn, học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất, nhà trường gắn liền với xã hội. Qua hoạt động thực tiễn, những tri thức, kĩ năng, kĩ xảo HS nắm được sẽ hòa nhập vào hệ thống tri thức, kĩ năng, kĩ xảo đã có và trở thành những phần hữu cơ trong hệ thống đó. Hệ thống này phải được củng cố thường xuyên thì chúng mới tồn tại một cách vững chắc; hay nói cách khác trong quá trình dạy học thì 12 GV cần phải đặc biệt quan tâm đến việc rèn luyện các kĩ năng thực hành cho HS. Tác giả Phạm Viết Vượng trong cuốn “ Giáo dục học” (2000) đã chỉ ra 5 khâu cơ bản để tiến hành một quá trình dạy học đối với một bài học cụ thể, trong đó khâu vận dụng tri thức giải quyết các bài tập thực hành là một việc làm rất quan trọng. Nó giúp HS hiểu sâu, hiểu kĩ lý thuyết đã học, hình thành các kỹ năng hoạt động thực tiễn [29, tr. 68]. Liên quan đến những vấn đề của giáo dục hiện đại, PGS Thái Duy Tuyên trong các công trình nghiên cứu cũng đã khẳng định vai trò và tính hiệu quả của bài tập đối với việc hình thành, củng cố tri thức, rèn luyện kĩ năng học tập và giáo dục nhân cách, phẩm chất cho HS. Đặc biệt trong cuốn “Phương pháp dạy học truyền thống và đổi mới”, Nxb Giáo dục Hà Nội, 2008 tác giả trình bày chi tiết vai trò, vị trí của bài tập trong quá trình dạy học, phân loại bài tập, sử dụng hệ thống bài tập, nguyên tắc xây dựng bài tập, quá trình xây dựng hệ thống bài tập … Đặng Thành Hưng: “Lý luận dạy học hiện đại” (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2001), “ Dạy học hiện đại: lí luận, biện pháp, kĩ thuật” (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2002), tác giả chú trọng việc đổi mới PPDH theo hướng phát huy tính tích cực học tập của người học; đồng thời nêu lên các biện pháp và kĩ thuật nhằm làm cho giờ học đạt hiệu quả cao. Đặc biệt, tác giả chỉ ra việc thiết kế các hoạt động ứng dụng - củng cố cho HS (làm bài tập thực hành), qua đó HS được luyện tập và củng cố những điều đã được học bằng những hành động cụ thể giúp hoàn thiện tri thức và kĩ năng thực hành đã lĩnh hội được. 2.2.2 Tài liệu giáo dục lịch sử 2.2.2.1 Giáo trình phương pháp dạy học Lịch sử - “Phương pháp giảng dạy lịch sử” Trần Văn Trị, Phan Ngọc Liên, Hoàng Trọng Hanh, Nxb Giáo dục, 1966. 13 - Cuốn “Phương pháp dạy học lịch sử” của Phan Ngọc Liên, Trần Văn Trị (Nxb Giáo dục, Tập I - 1976, Tập II - 1980). - Phan Ngọc Liên, Trần Văn Trị : “Phương pháp dạy học lịch sử” (Nxb Giáo dục Hà Nội, 1992). Tái bản có sửa chữa và bổ sung vào các năm 1998, 1999, 2000. - Phan Ngọc Liên, Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Thị Côi “Phương pháp dạy học lịch sử” (Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội, 2009). Trong các cuốn sách về phương pháp lịch sử nêu trên, công tác thực hành trong môn Lịch sử nói chung và vấn đề hướng dẫn HS làm bài tập thực hành lịch sử đã được đề cập ở hai khía cạnh: một là dạng bài tập thực hành bộ môn nhằm khôi phục, cụ thể hóa hình ảnh của quá khứ với các loại tài liệu, phương tiện trực quan; hai là sử dụng kiến thức đã học để tiếp thu kiến thức mới và vận dụng vào thực tiễn cuộc sống. Phan Ngọc Liên - Trần Văn Trị (chủ biên) “Phương pháp dạy học lịch sử”, Nxb Giáo dục, 1992: Trong chương V “ Phát triển năng lực nhận thức và hành động thực tiễn cho học sinh trong học tập lịch sử ở trường trung học phổ thông”, các tác giả đã đưa ra những nội dung của việc thực hành trong dạy học lịch sử như: thực hành bộ môn để tạo cho HS có biểu tượng lịch sử chân xác, giàu hình ảnh… vẽ bản đồ, đắp sa bàn, lập niên biểu, các bảng thống kê, tập viết và trình bày các bài tường thuật, miêu tả về một sự kiện lịch sử, đọc tài liệu, giải thích, phân tích nội dung một hiện tượng, minh họa bằng tranh vẽ một sự kiện, chân dung một nhân vật lịch sử; vận dụng kiến thức đã học để tiếp thu kiến thức mới và hoàn thành những công việc công ích xã hội; các hoạt động ngoại khóa trong trường; liên hệ, so sánh, đối chiếu tài liệu lịch sử đang học với hiện tại” [13, tr. 113 - 114]. Thông qua các hoạt động xã hội, thực hành bộ môn mà bồi dưỡng kĩ năng, rèn luyện những phẩm chất tốt đẹp, những hành động yêu nước cho thế hệ trẻ. 14 Phan Ngọc Liên (chủ biên), Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Thị Côi: “Phương pháp dạy học lịch sử”, tập I, NXB Đại học Sư phạm 2010 ( In lần thứ ba), cho rằng nhất định phải gắn “học” với “hành” để phát huy vai trò chủ thể của HS trong nhận thức, khắc phục cách học giáo điều, nhồi sọ. Việc phát triển năng lực nhận thức và hành động cho HS trong quá trình học tập lịch sử không chỉ làm cho HS hiểu biết sâu sắc hơn, mà còn tập luyện cho các em trở thành người có tư duy độc lập, chủ động, tích cực trong suy nghĩ và hành động. [14, tr. 198]. Cũng trong cuốn sách trên, ở tập II, chương “Bài học lịch sử ở trường phổ thông” các tác giả đưa ra một số dạng bài tập về nhà nhằm phát triển hoạt động nhận thức độc lập của HS và nâng cao hiệu quả bài học; trong đó có dạng bài tập rèn luyện kĩ năng thực hành, hệ thống khái quát hóa kiến thức và vận dụng kiến thức. 2.2.2.2 Giáo trình rèn luyện nghiệp vụ sư phạm Nguyễn Thị Côi - Trịnh Đình Tùng - Trần Viết Thụ: “Rèn luyện kĩ năng nghiệp vụ sư phạm môn lịch sử, các tác giả nêu ra các nội dung cơ bản của việc rèn luyện kĩ năng nghiệp vụ sư phạm môn lịch sử, bao gồm các kĩ năng thực hành như : kĩ năng xây dựng và sử dụng các loại đồ dùng trực quan; kĩ năng sử dụng SGK và xây dựng, sử dụng hồ sơ tư liệu; kĩ năng tổ chức các hoạt động ngoại khóa và công tác công ích xã hội. Tuy nhiên, đây là cuốn sách rèn luyện kĩ năng, nghiệp vụ sư phạm cho đối tượng là các sinh viên các trường cao đẳng sư phạm, đại học sư phạm chuyên ngành lịch sử nên không đưa ra các biện pháp cụ thể nhằm rèn luyện kĩ năng thực hành cho HS. Trong cuốn “Phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học lịch sử ở nhà trường phổ thông” do Phan Ngọc Liên - Trịnh Đình Tùng (Cb), (Nxb Giáo dục, 1997 - sách bồi dưỡng thường xuyên chu kì 1997 - 2000 cho giáo viên THCS) đã đưa ra cơ sở lý luận và thực tiễn của việc phát huy tính tích cực của HS trong dạy học Lịch sử ở trường THCS. Các tác giả đề cập đến những biện 15 Kho tài liệu miễn phí của Ket-noi.com blog giáo dục, công nghệ pháp, con đường, hình thức phát huy tính tích cực của HS trong học tập lịch sử và một trong số đó là chú trọng đến việc rèn kĩ năng thực hành bộ môn cho HS. 2.2.2.3 Sách chuyên khảo Cuốn “Các con đường, biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử ở trường phổ thông”, Nxb Đại học sư phạm Hà Nội, 2008 tác giả Nguyễn Thị Côi khi đề cập đến bài tập về nhà cũng đã đưa ra loại bài tập rèn luyện kĩ năng thực hành, hệ thống hóa kiến thức và vận dụng kiến thức với các hình thức: bài tập lập niên biểu giúp HS hệ thống hóa kiến thức, ghi nhớ, so sánh các sự kiện để rút ra những dấu hiệu bản chất, sự khác biệt giữa chúng; bài tập vẽ lược đồ, bản đồ nhằm khắc sâu kiến thức, xác định không gian, thời gian của sự kiện; bài tập vẽ sơ đồ, đồ thị … nhằm củng cố, khái quát, khắc sâu kiến thức và phát triển trình độ tư duy của HS trong học tập lịch sử [3, tr. 102 - 110]. Bên cạnh đó, một số tài liệu được biên soạn với mục đích hướng dẫn ôn tập như: “Thực hành lịch sử 7” của Th.s.Tạ Thị Thúy Anh - Mai Thuý Bảo Hạnh, Nxb Đại học sư phạm, Hà Nội, 2009; tác giả Nguyễn Xuân Trường (chủ biên) với cuốn “Kiểm tra đánh giá thường xuyên và định kì môn lịch sử lớp 7”, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2008; “ Vở bài tập lịch sử 7” (Tái bản lần thứ tư) của tác giả Trương Hữu Quýnh (chủ biên), Nxb Giáo dục, 2007….Các tài liệu trên chủ yếu tổng kết những kiến thức cơ bản của chương trình môn lịch sử lớp 7 hoặc đưa ra những câu hỏi, bài tập (trắc nghiệm và tự luận) sử dụng làm tài liệu tham khảo cho HS ôn tập và kiểm tra kiến thức của mình. 2.2.2.4 Bài viết trên tạp chí, kỉ yếu TS Nguyễn Thị Côi - Phạm Thị Kim Anh: “Hướng dẫn học sinh làm bài tập lịch sử”,Tạp chí Nghiên cứu giáo dục số 6/1994 và Trần Quốc Tuấn: “Bài tập lịch sử trong việc tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh”, nghiên cứu giáo dục số 2/1998, đã đưa ra quan niệm của các tác giả về bài tập lịch sử cũng như vai trò của nó đối với việc học tập của HS và tập trung tìm hiểu một số loại bài tập cơ bản thường được sử dụng trong nhà trường phổ thông. 16 Trong bài viết : “Phát triển năng lực thực hành cho học sinh trung học phổ thông trong dạy học lịch sử”, Tạp chí Giáo dục số 216, tháng 6/2009 thì tác giả Vũ Ánh Tuyết cũng đã nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phát triển năng lực thực hành cho HS THPT trong dạy học lịch sử. PTS Trần Đức Minh - Đặng Công Lộng: “Thực hành trong môn lịch sử, tạp chí nghiên cứu giáo dục số 6/1994, trình bày một cách vắn tắt sự cần thiết phải thực hành trong môn lịch sử và nêu tên những công việc cụ thể khi làm thực hành lịch sử (trong đó có việc làm bài tập). Các tác giả nhận định: giải quyết tốt thực hành trong môn lịch sử là tuân thủ nghiêm túc nguyên tắc phương pháp luận về mối quan hệ giữa quá khứ, hiện tại và tương lai. 2.2.2.5 Luận án, luận văn Đề tài nghiên cứu khoa học và công nghệ cấp trường của Th.s.Vũ Ánh Tuyết: “Xây dựng và sử dụng bài tập trong dạy học lịch sử Việt Nam từ 1919 1945, lớp 12 THPT” (Trường Đại học sư phạm Hà Nội, năm 2011) đã đề xuất hình thức xây dựng và hướng dẫn HS lớp 12 làm các dạng bài tập lịch sử nói chung; trong đó có đề cập đến một số dạng bài tập thực hành như: bài tập rèn luyện kỹ năng xây dựng và sử dụng bản đồ, bài tập rèn luyện kĩ năng vẽ đồ thị, vẽ biểu đồ … Ngoài ra, vấn đề bài tập thực hành lịch sử còn được đề cập đến ở các mức độ khác nhau trong các luận án, luận văn tốt nghiệp đại học và cao học của một số sinh viên, học viên khoa Lịch sử trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Tiêu biểu là Luận án Tiến sĩ “Bài tập trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông” của Trần Quốc Tuấn, năm 2002; Luận văn thạc sĩ “Sử dụng bài tập trong dạy học lịch sử lớp 8 THCS” của tác giả Linh Thị Vinh, năm 2000… 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu * Đối tượng nghiên cứu của đề tài là hướng dẫn HS làm bài tập thực hành trong dạy học lịch sử Lịch sử ở lớp 7 trường trung học cơ sở. * Phạm vi nghiên cứu: 17 + Phạm vi kiến thức: đề tài không đi vào nghiên cứu những phương pháp hướng dẫn HS làm bài tập lịch sử lịch sử nói chung, mà chỉ tập trung tìm hiểu một số phương pháp hướng dẫn HS làm các bài tập thực hành trong dạy học phần lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XIX ở lớp 7 trường THCS. + Phạm vi điều tra: thực nghiệm sư phạm đối tượng HS lớp 7 THCS ở một số trường THCS trên địa bàn Huyện Từ Liêm - Thành phố Hà Nội (trường Việt - Úc Hà Nội, trường THCS Đoàn Thị Điểm, trường Lômônôxốp, trường THCS Cầu Giấy). 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc hướng dẫn HS làm bài tập thực hành, đề tài đi sâu xác định hệ thống bài tập thực hành lịch sử và đề xuất phương pháp hướng dẫn HS làm bài tập thực hành trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 7 THCS nhằm góp phần nâng cao chất lượng bộ môn. - Nhiệm vụ nghiên cứu: + Tìm hiểu lý luận tâm lý, giáo dục, giáo dục lịch sử về việc hướng dẫn HS làm bài tập thực hành trong dạy học lịch sử ở trường THCS. + Tiến hành điều tra cơ bản để làm rõ thực trạng dạy học môn lịch sử ở trường THCS nói chung, thực trạng của việc hướng dẫn cho HS làm bài tập thực hành trong dạy học lịch sử nói riêng. + Tìm hiểu chương trình lịch sử lớp 7 THCS, phần lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XIX và thiết kế hệ thống bài tập thực hành và phương pháp hướng dẫn HS làm bài tập thực hành (theo hướng phát huy tính tích cực học tập của HS). + Tiến hành thực nghiệm sư phạm nhằm khẳng định cơ sở khoa học và tính khả thi của đề tài nghiên cứu. 4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu - Cơ sở phương pháp luận của đề tài là dựa trên những quan điểm của 18 chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm đường lối của Đảng và Nhà nước ta về lịch sử, giáo dục. - Phương pháp nghiên cứu: + Nghiên cứu lí thuyết: Nghiên cứu tài liệu của các tác gia kinh điển, các tài liệu Giáo dục học, Tâm lí học, PPDH lịch sử và các tài liệu lịch sử có liên quan đến đề tài. Nghiên cứu chương trình và sách giáo khoa lịch sử lớp 7 THCS. + Nghiên cứu thực tiễn: Điều tra thực tiễn thông qua phiếu điều tra, quan sát, dự giờ … trong GV và HS ở một số trường THCS trên địa bàn Huyện Từ Liêm - TP Hà Nội để có kết luận chính xác về thực trạng dạy học lịch sử ở trường THCS nói chung, thực trạng việc hướng dẫn HS làm bài tập thực hành trong dạy học lịch sử ở trường THCS nói riêng. + Thực nghiệm sư phạm: soạn bài và tiến hành thực nghiệm sư phạm 1 bài học lịch sử cụ thể nhằm khẳng định tính khả thi của các đề xuất mà luận văn đưa ra. + Sử dụng toán học để thống kê để xử lí kết quả thực nghiệm sư phạm. 5. Giả thuyết khoa học Nếu sử dụng các phương pháp hướng dẫn HS làm bài tập thực hành lịch sử theo những yêu cầu mà luận văn đưa ra sẽ giúp HS nắm vững, hiểu sâu kiến thức bài học và góp phần nâng cao hiệu quả dạy học phần lịch sử Việt Nam ở lớp 7 trường THCS. 6. Đóng góp của luận văn Thực hiện tốt những nhiệm vụ đề ra, luận văn góp phần: - Khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc hướng dẫn HS làm bài tập thực hành trong dạy học Lịch sử ở trường THCS. - Phản ánh được thực trạng việc hướng dẫn HS làm bài tập thực hành trong dạy học lịch sử qua kết quả điều tra GV và HS tại một số trường THCS. 19 - Xác định được các dạng bài tập thực hành lịch sử và nội dung các bài tập thực hành trong dạy học phần lịch sử Việt Nam ở lớp 7 trường THCS. - Đề xuất một số phương pháp hướng dẫn HS làm bài tập thực hành lịch sử trong dạy học phần lịch sử Việt Nam lớp 7 trường THCS. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài Mở đầu, Kết luận, Phụ lục, Tài liệu tham khảo, cấu trúc luận văn gồm 2 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc hướng dẫn học sinh làm bài tập thực hành trong dạy học lịch sử ở trường trung học cơ sở. Chương 2: Một số phương pháp hướng dẫn học sinh làm bài tập thực hành trong dạy học lịch sử Việt Nam ở lớp 7 trường trung học cơ sở. 20 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC HƯỚNG DẪN HỌC SINH LÀM BÀI TẬP THỰC HÀNH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ 1.1 Cơ sở lý luận 1.1.1 Khái niệm 1.1.1.1 Khái niệm hướng dẫn Theo Đại từ điển tiếng Việt, hướng dẫn là giúp cho biết được phương pháp, cách thức tiến hành [30, tr. 863]. Hướng dẫn còn có nghĩa là: chỉ bảo cách làm, đường lối tiến hành [27, tr. 400], chỉ bảo cho cách thức hay chỉ bảo, dẫn dắt để biết cách thức làm [20, tr. 341]. Học tập của HS là một quá trình nhận thức, song đó là quá trình nhận thức đặc thù - một sự nhận thức đã được thực hiện dưới sự chỉ đạo của GV để HS tiếp thu được một cách thông minh, sáng tạo. Trong quá trình dạy học, hướng dẫn là cách thức GV định hướng về mục tiêu, nội dung học tập, tiêu chí đánh giá, chỉ dẫn về nhiệm vụ học tập, phương pháp học nhằm giúp HS tìm kiếm, khám phá các con đường mới để chiếm lĩnh tri thức. Như vậy, trong quá trình dạy học, GV đóng vai trò quan trọng, đảm bảo việc dạy học được tiến hành theo những mục tiêu và nội dung quy định. HS là chủ thể của việc học tập dưới sự hướng dẫn của GV. Sự chỉ đạo của GV và vai trò chủ thể của HS có sự thống nhất biện chứng với nhau: học được tiến hành dưới sự hướng dẫn, tổ chức của GV và dạy của thầy phải làm cho HS biết cách học. Chủ thể HS phải được phát huy dưới sự hướng dẫn, tổ chức giảng dạy của thầy. “ Phương pháp dạy học phải là phương pháp tích cực. Sự tích cực này thể hiện nó có chiều sâu, nó tạo cho người học - tức trung tâm phát huy được trí tuệ, tư duy, óc thông minh của mình. Điều thứ hai của phương pháp này là giúp cho người ta phương pháp tự học và lòng ham học. Đó là cái quý nhất” [7, tr. 72]. Vì vậy, việc hướng dẫn HS làm bài tập được xem là một trong những 21 vai trò quan trọng của GV theo quan điểm dạy học tích cực. Vai trò hướng dẫn của người GV được thể hiện: thiết kế và hướng dẫn HS thực hiện các dạng câu hỏi, bài tập phát triển tư duy và rèn luyện kĩ năng; hướng dẫn sử dụng các thiết bị dạy học; tổ chức hiệu quả các giờ thực hành; hướng dẫn HS có thói quen vận dụng kiến thức vào giải quyết các vấn đề thực tiễn. 1.1.1.2 Khái niệm bài tập lịch sử Có rất nhiều công trình của các nhà khoa học giáo dục trong và ngoài nước đề cập đến vấn đề bài tập nói chung và bài tập lịch sử nói riêng. Qua nghiên cứu, phân tích chúng tôi nhận thức một số vấn đề cơ bản sau: Khái niệm bài tập: Theo nghĩa chung nhất “bài tập” dùng để chỉ một hoạt động nhằm rèn luyện thể chất, tinh thần: bài tập thể dục, bài tập xướng âm.....Khi dùng trong lĩnh vực giáo dục (dạy học) theo từ điển Tiếng Việt bài tập có nghĩa là: Bài ra cho học sinh làm để vận dụng những kiến thức đã học ví dụ: Bài tập đại số, ra bài tập, làm bài tập....[27, tr. 42]. Nhưng những định nghĩa trên mới chỉ giải thích một cách sơ lược về mặt thuật ngữ mà chưa làm rõ được bản chất của khái niệm. Trong các công trình nghiên cứu giáo dục, các tác giả đều đưa ra những quan điểm tương đối thống nhất về khái niệm bài tập. Trong cuốn “Dạy học nêu vấn đề” (Nxb Giáo dục, 1977), I.Ia.Lecne đã định nghĩa: “Bài tập là một sự cản trở tư duy ở mức độ nhất định mà khi giải quyết nó sẽ đạt được mục đích học tập, là một công việc mà người ta chưa biết cách hoàn thành về kết quả, nhưng có thể tìm kiếm được với điều kiện đã cho [11, tr. 29]. Theo giáo sư Nguyễn Ngọc Quang bài tập là một hệ tin xác định bao gồm hai tập hợp gắn bó chặt chẽ với nhau, tác động qua lại đó là: - Những điều kiện, tức tập hợp những dữ liệu xuất phát diễn tả trạng thái 22