Tài liệu Khóa luận thiết kế bài giảng theo định hướng tổ chức hoạt động học theo nhóm và hướng dẫn học sinh tự học trong giảng dạy môn giáo dục công dân lớp 12

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KHOA GIÁO DỤC CHÍNH TRỊ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Đề tài: THIẾT KẾ BÀI GIẢNG THEO ĐỊNH HƯỚNG TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG HỌC THEO NHÓM VÀ HƯỚNG DẪN HỌC SINH TỰ HỌC TRONG GIẢNG DẠY MÔN GDCD LỚP 12 Sinh viên thực hiện : Võ Thị Hồng Thái Lớp : 14SGC GV hướng dẫn : TS. Đinh Thị Phượng Đà Nẵng tháng 04 năm 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các nội dung nghiên cứu, kết quả trong đề tài này là trung thực và chưa công bố dưới bất cứ hình thức nào trước đây. Nếu phát hiện có bất cứ sự gian lận nào tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội dung khoa học của khóa luận. Đà Nẵng, tháng 04 năm 2018 Sinh viên thực hiện Võ Thị Hồng Thái LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khóa luận, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất đến TS. Đinh Thị Phượng, người đã luôn động viên, quan tâm hướng dẫn, giúp đỡ tận tình tôi về mặt chuyên môn. Bên cạnh đó, tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến quý thầy cô giáo trong khoa Giáo dục Chính trị - trường Đại học Sư phạm Đại học Đà Nẵng đã tạo điều kiện giúp đỡ và động viên trong quá trình tôi triển khai viết và hoàn thiện đề tài. Đề tài chắc chắn sẽ không thể tránh khỏi những hạn chế, thiếu sót. Tôi rất mong nhận được ý kiến đóng góp từ quý thầy cô, các bạn và những người có kinh nghiệm để được hoàn thiện hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Đà Nẵng, tháng 04 năm 2018 Sinh viên thực hiện Võ Thị Hồng Thái DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Giáo viên : GV Giáo dục & Đào tào : GD & ĐT Giáo dục công dân : GDCD Học sinh : HS Năng lực : NL Nhà xuất bản : Nxb Pháp luật : PL Phương tiện dạy học : PTDH Trung học phổ thông : THPT Sách giáo khoa : SGK MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN A. MỞ ĐẦU.......................................................................................................... 1 1 Tính cấp thiết của đề tài .................................................................................. 1 2 Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu................................................................... 2 2.1 Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 2 2.2 Nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................................... 2 3 Phạm vi nghiên cứu .......................................................................................... 2 4 Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 2 5 Kết cấu của đề tài ............................................................................................ 3 6 Tổng quan tài liệu nghiên cứu......................................................................... 3 B. NỘI DUNG ...................................................................................................... 6 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG HỌC THEO NHÓM VÀ HƯỚNG DẪN HỌC SINH TỰ HỌC TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 12 .................................. 6 1.1 Cơ sở lý luận của tổ chức hoạt động học theo nhóm và hướng dẫn học sinh tự học trong dạy học Giáo dục công dân lớp 12 ....................................... 6 1.1.1 Định hướng trong dạy học ở trường phổ thông hiện nay........................ 6 1.1.2 Những định hướng trong dạy học môn Giáo dục công dân ở phổ thông 8 1.1.3 Hoạt động học theo nhóm và hướng dẫn học sinh tự học trong giảng dạy môn Giáo dục công dân hiện nay ............................................................... 12 1.2 Cơ sở thực tiễn của dạy học theo định hướng tổ chức hoạt động học theo nhóm và hướng dẫn học sinh tự học trong giảng dạy môn Giáo dục công dân lớp 12 ........................................................................................................... 18 1.2.1 Đặc thù tri thức môn GDCD lớp 12 ......................................................... 18 1.2.2 Phân phối chương trình môn GDCD lớp 12 ........................................... 20 CHƯƠNG 2: THIẾT KẾ HOẠT ĐỘNG HỌC THEO NHÓM VÀ HƯỚNG DẪN HỌC SINH TỰ HỌC TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 12 ................................................................................................................ 26 2.1. Thiết kế hoạt động khởi động ................................................................... 26 2.2 Thiết kế hoạt động hình thành kiến thức mới .......................................... 32 2.3 Thiết kế hoạt động luyện tập ...................................................................... 40 2.4 Thiết kế hoạt động vận dụng và mở rộng ................................................. 44 2.5 Thiết kế bài giảng hoàn chỉnh theo định hướng tổ chức hoạt động học theo nhóm và hướng dẫn học sinh tự học trong dạy học Giáo dục công dân lớp 12 .................................................................................................................. 52 PHỤ LỤC ........................................................................................................... 61 C. KẾT LUẬN ................................................................................................... 64 TÀI LIỆU THAM KHẢO A. MỞ ĐẦU 1 Tính cấp thiết của đề tài Lao động sư phạm là dạng lao động đặc biệt được thể hiện trong mục đích, chủ thể, khách thể, sản phẩm, quá trình, không gian và thời gian v.v...Trong dạy học, người dạy là chủ thể không ngừng tác động đến khách thể là người học thông qua các hoạt động do người dạy tổ chức. Muốn cho quá trình tác động này diễn ra theo mục tiêu nhất định và có hiệu quả, người dạy không ngừng phải đổi mới phương pháp, kỹ thuật, ứng dụng công nghệ thông tin, phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của người học; khắc phục lối truyền thụ một chiều, ghi nhớ máy móc. Nói cách khác, người dạy chủ động tổ chức hoạt động, xuất lệnh, người học với vai trò của mình tích cực tham gia hoạt động và thực hiện lệnh, tạo ra sản phẩm. Làm được như vậy có nghĩa là giáo dục Việt Nam đã và đang thực hiện bước chuyển mình từ giáo dục truyền thụ áp đặt một chiều sang dạy học phát huy tính tích cực và năng lực của người học, đáp ứng yêu cầu đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa của đất nước. Đây cũng chính là quá trình giáo dục Việt Nam nghiêm túc thực hiện nghị quyết Đại hội Đảng Toàn quốc lần thứ XI; Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI; Chiến lược phát triển giáo dục giai đoạn 2011 – 2020; Luật giáo dục; Nghị quyết số 29 về đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục v.v... Để quá trình đổi mới đi vào chiều sâu và đạt được nhiều thành tựu to lớn hơn, Bộ GD & ĐT tiếp tục có những định hướng trong hướng dẫn sinh hoạt chuyên môn. Theo đó, hoạt động dạy học cần phải được thiết kế thành các hoạt động. Cụ thể: hoạt động khởi động; hình thành kiến thức mới, luyện tập, vận dụng và mở rộng. Trong các hoạt động đó, người dạy thực hiện tốt vai trò tổ chức, định hướng, thiết kế và ra lệnh; người học là người nhận lệnh, thực hiện lệnh và tạo ra sản phẩm. Quá trình phối kết hợp nhịp nhàng của người dạy và người học là mấu chốt của hiệu quả giờ dạy. Tuy nhiên, hiệu quả đó đến đâu còn phụ thuộc vào đặc thù tri thức môn học và nhiều nhân tố khác nhau cùng tác động. Thực tế giảng dạy môn GDCD lớp 12 cho thấy, dạy học theo định hướng tổ chức hoạt động học theo nhóm và hướng dẫn học sinh tự học vừa phát huy được sở trường của giáo viên, vừa kích thích hứng thú học tập của học sinh, vừa tạo điều kiện cho người học phát huy toàn diện năng lực của mình. Tuy nhiên việc thiết kế bài giảng theo định hướng tổ chức các hoạt động như định hướng của Bộ vẫn chưa được thực 1 hiện thống nhất trong toàn quốc và gặp nhiều khó khăn do nhiều nguyên nhân khác nhau: trình độ của giáo viên, điều kiện cơ sở vật chất dạy học, trình độ nhận thức của người học…. Xuất phát từ những vấn đề trên, tác giả xin chọn đề tài “Thiết kế bài giảng theo định hướng tổ chức hoạt động học theo nhóm và hướng dẫn học sinh tự học trong giảng dạy giáo dục công dân lớp 12” làm đề tài khóa luận của mình. 2 Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1 Mục tiêu nghiên cứu Từ định hướng tổ chức hoạt động học theo nhóm và hướng dẫn học sinh tự học của Bộ Giáo dục và Đào tạo và đặc điểm tri thức của môn Giáo dục công dân lớp 12; đề tài tập trung thiết kế 5 hoạt động khởi động, hình thành kiến thức mới, hoạt động luyện tập, hoạt động vận dụng và mở rộng; đồng thời vận dụng những hoạt động trên trong thiết kế bài giảng hoàn chỉnh. 2.2 Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt mục tiêu trên, đề tài có nhiệm vụ cụ thể sau: Thứ nhất, phân tích định hướng tổ chức hoạt động học theo nhóm và hướng dẫn học sinh tự học trong giảng dạy GDCD của Bộ GD& ĐT; Thứ hai, phân tích đặc điểm tri thức môn GDCD lớp 12; Thứ ba, thiết kế 5 hoạt động theo định hướng tổ chức hoạt động học theo nhóm và hướng dẫn học sinh tự học trong giảng dạy GDCD lớp 12; Thứ tư, thiết kế giáo án hoàn chỉnh theo định hướng tổ chức hoạt động theo nhóm và hướng dẫn học sinh tự học; 3 Phạm vi nghiên cứu Đề tài có phạm vi nghiên cứu là hoạt động học theo nhóm (hoạt động khởi động; hoạt động hình thành kiến thức mới) và hoạt động hướng dẫn học sinh tự học (hoạt động luyện tập; hoạt động vận dụng và mở rộng) trong giảng dạy GDCD lớp 12 ở THPT hiện hành. 4 Phương pháp nghiên cứu Dựa trên cơ sở lí luận về đổi mới phương pháp dạy học phát huy tính tích cực và năng lực của người học, đề tài sử dụng tổng hợp các phương pháp sau: Phương pháp phân tích và tổng hợp tài liệu; Phương pháp so sánh; Phương pháp khái quát hóa và trừu tượng hóa. 2 5 Kết cấu của đề tài Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, đề tài gồm có 2 chương 7 tiết. 6 Tổng quan tài liệu nghiên cứu Xoay quanh đề tài Thiết kế hoạt động dạy học Giáo dục Công dân, có nhiều nhà nghiên cứu, thầy cô giáo, người học quan tâm. Đáp ứng yêu cầu của đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo; dạy học phát huy tính tích cực và năng lực của học sinh; thiết kế hoạt động dạy học đã nhận được sự quan tâm trước tiên của Bộ GD & ĐT. Cụ thể: Thứ nhất, về định hướng chung trong dạy học ở phổ thông: Báo cáo chính trị tại Đại hội Đảng Toàn quốc lần thứ XI khẳng định: “Đổi mới chương trình, nội dung, phương pháp dạy và học, phương pháp thi, kiểm tra theo hướng hiện đại; nâng cao chất lượng toàn diện, đặc biệt coi trọng giáo dục lí tưởng, giáo dục truyền thống lịch sử cách mạng, đạo đức, lối sống, năng lực sáng tạo, kỹ năng thực hành, tác phong công nghiệp, ý thức trách nhiệm xã hội” [18, tr.32]. Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo một lần nữa khẳng định: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ và máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới trí thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông sang dạy và học” [22, tr.18]. Chiến lược phát triển giáo dục giai đoạn 2011-2020 định hướng: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực công dân, phát triển và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho HS” [15, tr.11]; Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04 tháng 11 năm 2013 về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế:“Đổi mới hình thức, phương pháp thi, kiểm tra và đánh giá kết quả giáo dục theo hướng đánh giá năng lực của người học; kết hợp đánh giá cả quá trình với đánh giá cuối kỳ học, cuối năm học theo mô hình của các nước có nền 3 giáo dục phát triển” [23, tr.25]. Thực hiện nghị quyết Đại hội Đảng Toàn quốc lần thứ XI; Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI; chiến lược giáo dục giai đoạn 2011 – 2020; nghị quyết số 29, giáo dục Việt Nam đang thực hiện quá trình chuyển đổi từ truyền thụ kiến thức sang phát triển năng lực và phẩm chất người học. Bản chất của quá trình chuyển đổi này đặt ra yêu cầu cả người dạy và người học cần phải thay đổi. Trong đó, người dạy là giáo viên phải tích cực tổ chức các hoạt động (ra lệnh), người học hợp tác với giáo viên thực hiện các nhiệm vụ học tập giáo viên ra lệnh (người học thực hiện lệnh, tạo ra sản phẩm). Những định hướng trên của Bộ GD & ĐT đã và đang tác động tích cực đến hiệu quả dạy học hiện nay. Bên cạnh những định hướng trên, trong sinh hoạt chuyên môn, Công văn 5555/BGDĐT-GDTrH của Bộ GDCD & ĐT cũng định hướng: “Quá trình dạy học mỗi chuyên đề được thiết kế thành các hoạt động học của học sinh dưới dạng các nhiệm vụ học tập kế tiếp nhau, có thể được thực hiện trên lớp hoặc ở nhà. Học sinh tích cực, chủ động và sáng tạo trong việc thực hiện các nhiệm vụ học tập dưới sự hướng dẫn của giáo viên” [10, tr.4]. Thứ hai, về đặc điểm tri thức môn môn Giáo dục công dân ở THPT và môn GDCD lớp 12, cũng xuất hiện nhiều bài viết, công trình đề cập đến. Cụ thể: Tác giả Hồ Xuân với “Mấy suy nghĩ về dạy và học môn GDCD” Tác giả Thu Hiền với: “Thi THPT quốc gia môn GDCD: Ai cũng lo lắng!”; Tác giả Bùi Minh Tuấn với: “Đừng xem GDCD là “môn phụ”; Phạm Quỳnh với: “Đừng đổi tên môn GDCD”; Trần Sỹ Phán với: Vấn đề định hướng giá trị đạo đức cho thanh niên Việt Nam hiện nay; Phạm Nguyên Nhung với: Nâng cao chất lượng giáo dục đạo đức trong trường phổ thông hiện nay; Đỗ Mười với: Phát triển mạnh Giáo dục - Đào tạo phục vụ đắc lực sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước v.v...Thông qua những bài viết trên, các tác giả đã thể hiện được quan điểm riêng của mình về đặc thù tri thức môn Giáo dục công dân ở THPT. Cũng như tên gọi và mục tiêu của môn học ở THPT nói chung và lớp 12 nói riêng, tri thức Giáo dục công dân mang tính khái quát và trừu tượng, mang tính thực tiễn cao, tính nhân văn sâu sắc khi đề cập trực tiếp đến những vấn đề cơ bản của pháp luật và trách nhiệm của công dân trong thực hiện pháp luật và xây dựng, bảo vệ Tổ quốc. Thứ ba, Về thiết kế hoạt động dạy học, nhiều thầy cô giáo với kinh nghiệm dạy học của mình đã thể hiện sự quan tâm sâu sắc trong những sáng kiến kinh nghiệm: Nguyễn Thị Toan, Trường THPT Triệu Sơn 5 với “Nâng cao hứng thú học tập môn 4 GDCD lớp 12 thông qua sử dụng câu chuyện pháp luật”; Sáng kiến kinh nghiệm của cô giáo Nguyễn Thị Sông Hương trường THPT Thừa Thiên Huế với: “Sử dụng phương pháp đóng vai trong giảng dạy môn GDCD bậc THPT”; Tác giả Ngọc Tú với: “Dạy pháp luật cho HS phải gắn với thực tế cuộc sống”; Tác giả Lan Anh với bài báo: “Bàn về thực trang giảng dạy bộ môn GDCD, Giáo dục đạo đức cho HS tại các trường THCS, THPT trên địa bàn huyện Phú Riềng”; Tác giả Vũ Đình Bảy với: Lý luận dạy học môn GDCD ở trường THPT ; Tác giả Nguyễn Đăng Bằng với: Góp phần dạy tốt, học tốt môn Giáo dục công dân ở trường THPT; Tác giả Trần Văn Chương với: Tình huống Giáo dục công dân 12; Đinh Văn Đức, Dương Thị Thúy Nga với: Phương pháp dạy học Giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông; v.v...Ở các bài viết này, tác giả đã thể hiện được tính đặc thù riêng biệt của tri thức môn Giáo dục công dân trong thiết kế tổ chức các hoạt động dạy học. Đặc biệt khi giảng dạy Giáo dục công dân lớp 12, về kiến thức pháp luật cần tích cực sử dụng câu chuyện pháp luật, tích cực lấy các ví dụ gắn với thực tiễn cuộc sống. Có như vậy mới tạo được tiết học vui vẻ, hiệu quả, phát huy tính tích cực của người học. Các bài viết trên vừa là nguồn tài liệu tham khảo hữu ích vừa gợi mở hướng tiếp cận cho tác giả. Tuy nhiên, trong quá trình tìm hiểu cũng cho thấy vấn đề thiết kế bài giảng theo định hướng tổ chức hoạt động học theo nhóm và hướng dẫn học sinh tự học trong giảng dạy giáo dục công dân lớp 12 chưa được đề cập và vận dụng nhiều trong giảng dạy ở địa phương trên toàn quốc. Đây vừa là hạn chế, vừa là động lực để tác giả tiếp cận và hoàn thiện khóa luận “Thiết kế bài giảng theo định hướng tổ chức hoạt động học theo nhóm và hướng dẫn học sinh tự học trong giảng dạy giáo dục công dân lớp 12”. 5 B. NỘI DUNG CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG HỌC THEO NHÓM VÀ HƯỚNG DẪN HỌC SINH TỰ HỌC TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 12 1.1 Cơ sở lý luận của tổ chức hoạt động học theo nhóm và hướng dẫn học sinh tự học trong dạy học Giáo dục công dân lớp 12 1.1.1 Định hướng trong dạy học ở trường phổ thông hiện nay Định hướng chỉ đạo hoạt động dạy học ở THPT được thể hiện cụ thể trong các Nghị quyết sau: Nghị quyết Trung ương 2 khóa VIII (12-1996); Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI; Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 Khóa XI; Chiến lược phát triển giáo dục giai đoạn 2011 – 2020; Luật giáo dục (2005); Nghị quyết số 29 v.v... Cụ thể: Nghị quyết Hội nghị lần thứ hai Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khoá VIII) về định hướng chiến lược phát triển giáo dục - đào tạo trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá và nhiệm vụ đến năm 2000 đã khẳng định muốn tiến hành công nghiệp hoá, hiện đại hoá thắng lợi phải phát triển mạnh giáo dục - đào tạo, phát huy nguồn lực con người, yếu tố cơ bản của sự phát triển nhanh và bền vững. Thực hiện nghị quyết toàn thể xã hội phải thực sự coi giáo dục - đào tạo là quốc sách hàng đầu; là nhân tố quyết định tǎng trưởng kinh tế và phát triển xã hội, đầu tư cho giáo dục - đào tạo là đầu tư phát triển, đề ra các giải pháp mạnh mẽ để phát triển giáo dục. “Tổ chức cho học sinh tham gia các hoạt động xã hội, vǎn hoá - thể thao phù hợp với lứa tuổi và với yêu cầu giáo dục toàn diện. Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục - đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tu duy sáng tạo của người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương tiện hiện đại vào quá trình dạy - học, bảo đảm điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho học sinh, nhất là sinh viên đại học. Phát triển mạnh phong trào tự học, tự đào tạo thường xuyên và rộng khắp trong toàn dân, nhất là thanh niên.”[20]. Văn kiện Đại hội XI của Đảng xác định: “Đổi mới chương trình, nội dung, phương pháp dạy và học, phương pháp thi, kiểm tra theo hướng hiện đại; nâng cao chất lượng toàn diện, đặc biệt coi trọng giáo dục lý tưởng, giáo dục truyền thống lịch sử cách mạng, đạo đức, lối sống, năng lực sáng tạo, kỹ năng thực hành, tác phong công 6 nghiệp, ý thức trách nhiệm” [18]. Dưới định hướng chỉ đạo của Đại hội XI, giáo dục và đào tạo nước ta đã thực hiện được bước đột phá quan trọng trong đổi mới phương pháp dạy học, thi và kiểm tra, đánh giá. Theo đó, đổi mới phương pháp dạy học không đồng nghĩa với việc bỏ đi những phương pháp cũ mà có nghĩa là tích cực vận dụng những phương pháp tích cực trong dạy học, tích cực tổ chức các hoạt động dạy học để người học có cơ hội thể hiện năng lực và được phát triển toàn diện. Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo khẳng định: “Tiếp tục đổi mới mãnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức; kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật, đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực” [20]. Trong chiến lược phát triển giáo dục và đào tạo giai đoạn 2011 – 2020 khẳng định: “Tiếp tục đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá kết quả học tập, rèn luyện theo hướng phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo và năng lực tự học của người học” [12, tr.3]. Mục 2 điều 28 của Luật Giáo dục (2005) đề cập đến phương pháp giáo dục phổ thông: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm; rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho HS” [7, tr.10]. Nghị quyết 29 - NQ/ TW khẳng định: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học [18]. Định hướng hoạt động dạy học Giáo dục công dân còn phải kể đến quyết định của Bộ Giáo dục và Đào tạo đưa môn GDCD trở thành tổ hợp môn thi Khoa học xã 7 hội trong kỳ thi THPT quốc gia năm 2017. Đây là bước tiến quan trọng của Bộ GD & ĐT trong việc cụ thể hóa các kế hoạch, hành động để thực hiện Nghị quyết số 29NQ/TW của Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về đổi mới căn bản toàn diện GD&ĐT nói chung và môn GDCD nói riêng. Cùng với quá trình đổi mới của đất nước trên mọi lĩnh vực, đổi mới giáo dục và đào tạo trong những năm qua cũng đẩy mạnh và ngày càng đi vào chiều sâu với những chuyển biến tích cực trong xã hội. Để tiếp tục hướng dẫn sinh hoạt chuyên môn đi vào chiều sâu, đồng thời cũng là định hướng trong chặng đường tiếp theo về tiếp tục đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra, đá giá, Bộ GD & ĐT đã có công văn số 5555/BGDĐT-GDTrH, hướng dẫn tiến trình dạy học chuyên đề được tổ chức thành các hoạt động học của học sinh để có thể thực hiện ở trên lớp và ở nhà, mỗi tiết học trên lớp có thể chỉ thực hiện một số hoạt động trong tiến trình sư phạm của phương pháp và kĩ thuật dạy học được sử dụng. Trong quá trình dạy học và dự giờ, cần tập trung quan sát hoạt động học của học sinh thông qua việc tổ chức thực hiện các nhiệm vụ học tập với yêu cầu như sau: Chuyển giao nhiệm vụ học tập; Thực hiện nhiệm vụ học tập; Báo cáo kết quả và thảo luận; Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập. Điểm chung của những định hướng tư tưởng chỉ đạo trên là trong dạy học cần nhấn mạnh đến tăng cường vai trò chủ động, tích cực, tự lực và sáng tạo của HS trong quá trình học tập, khắc phục tình trạng dạy học “thầy thuyết trình, trò thụ động nghe, ghi chép”. Nghĩa là dạy học hướng đến tổ chức hoạt động và hướng dẫn học sinh tự học. Đây là định hướng đúng đắn giúp quá trình dạy học hiệu quả hơn và hoàn thành được mục tiêu “học để biết; học để làm; học để chung sống và học để tồn tại” của UNESCO. 1.1.2 Những định hướng trong dạy học môn Giáo dục công dân ở phổ thông Dạy học GDCD ở phổ thông là hoạt động dạy học bộ môn, vừa phải tuân theo định hướng chung dạy học như đã phân tích ở trên, nhưng cũng cần phải chú ý đến đặc thù tri thức của môn GDCD. Cụ thể dạy học GDCD ở phổ thông có những định hướng sau: Thứ nhất, dạy học thông qua tổ chức các hoạt động nhận thức cho học sinh Tâm lí học hiện đại đã chỉ ra rằng: Nhân cách của con người chỉ được hình thành và phát triển thông qua hoạt động và giao tiếp. Một trong những yêu cầu của dạy và học tích cực là khuyến khích người học tự lực khám phá những điều chưa biết trên cơ 8 sở những điều đã biết và đã qua trải nghiệm. GV nên đưa người học vào những tình huống có vấn đề để các em trực tiếp quan sát, trao đổi, làm thí nghiệm. Từ đó giúp HS tìm ra những câu trả lời đúng, các đáp án chính xác nhất. Người học được khuyến khích “khai phá” những cách giải quyết cho riêng mình và khích lệ trình bày theo quan điểm cá nhân. Theo cách đó, người học được tiếp cận nhiều tình huống giả định gần gũi với thực tiễn nhất. Đồng thời bên cạnh việc chiếm lĩnh tri thức, người học được phát huy tính tự chủ, óc sáng tạo. Để hình thành và phát triển nhân cách của học sinh, hoạt động dạy học không thể được tiến hành theo kiểu thuyết lí, rao giảng mà phải thông qua tổ chức nhiều hoạt động tương tác giữa GV và HS. Hoạt động do GV thiết kế, tổ chức và hướng dẫn dựa trên mục tiêu, nội dung của bài học, đặc điểm tâm sinh lí và trình độ nhận thức của HS, điều kiện, hoàn cảnh, cơ sở vật chất kỹ thuật của nhà trường, lớp học và sở trường của người GV. Các hoạt động dạy học môn GDCD rất phong phú, đa dạng bao gồm các hình thức hoạt động chủ yếu như: thảo luận, phân tích, tình huống, điều tra thực tiễn, đánh giá ý kiến, quan điểm, hành vi, sưu tầm tài liệu… Các hoạt động này phải được GV thiết kế đan xen một cách linh hoạt và hợp lý trong tiết dạy để vừa đảm bảo thực hiện được mục tiêu bài học vừa gây được hứng thú học tập cho học sinh. Thứ hai, dạy học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học Đổi mới phương pháp dạy học phải xem việc rèn luyện phương pháp học tập cho HS không chỉ là một biện pháp nâng cao hiệu quả của hoạt động “dạy”, đồng thời là chủ thể của hoạt động “học” – được cuốn hút vào các hoạt động học tập do GV tổ chức và chỉ đạo, thông qua đó tự lực khám phá những điều mình chưa rõ chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức đã được GV sắp đặt. Được đặt vào những tình huống của đời sống thực tế, HS trực tiếp quan sát, thảo luận, giải quyết vấn đề đặt ra theo cách suy nghĩ của mình. Dạy học theo cách này, GV không chỉ đơn giản truyền đạt tri thức mà còn dạy HS phương pháp học, trong đó cốt lõi là phương pháp tự học. Nếu rèn luyện cho HS có được phương pháp, kỹ năng, thói quen, ý chí tự học sẽ tạo cho các em hứng thú ham học, khơi dậy nội lực vốn có trong mỗi con người, kết quả học tập sẽ được nhân lên gấp bội. Vì vậy, ngày nay người ta nhấn mạnh mặt hoạt động tự học trong quá trình dạy học, nỗ lực tạo ra sự chuyển biến từ học tập thụ động sang tự học chủ động, không chỉ tự học ở nhà sau bài lên lớp mà tự học cả trong tiết học có 9 sự hướng dẫn của GV. Nhưng thực tế cho thấy rằng, dù giáo viên có kiến thức uyên thâm đến đâu, phương pháp giảng dạy hay đến mấy nhưng học sinh không chịu đầu tư thời gian, không có sự lao động của cá nhân, không có niềm khao khát với tri thức, không có sự say mê học tập, không có kế hoạch và phương pháp học tập hợp lý, không tự giác tích cực trong học tập... thì việc học tập không đạt kết quả cao được. Vì vậy, có thể khẳng định vai trò của hoạt động tự học luôn giữ một vị trí rất quan trọng trong quá trình học tập của người học. Tự học là yếu tố quyết định chất lượng và hiệu quả của hoạt động học tập. Khi bàn về vai trò của tự học nguyên Tổng bí thư Đỗ Mười đã phát biểu: “Tự học, tự đào tạo là con đường phát triển suốt cuộc đời của mỗi người, trong điều kiện kinh tế – xã hội nước ta hiện nay và cả mai sau đó cũng là truyền thống quý báu của người Việt Nam và dân tộc Việt Nam. Chất lượng và hiệu quả giáo dục được nâng cao khi tạo ra được năng lực sáng tạo của người học, khi biến được quá trình giáo dục thành quá trình tự giáo dục. Qui mô của giáo dục được mở rộng khi có phong trào toàn dân tự học”. Vai trò của giáo dục ngày càng quan trọng, là động lực thúc đẩy sự phát triển và tiến bộ xã hội. Giáo dục phải đào tạo được thế hệ trẻ năng động, sáng tạo, có đủ tri thức, năng lực và có khả năng thích ứng với đời sống xã hội, làm phát triển xã hội. Muốn vậy thế hệ trẻ phải có năng lực đặc biệt đó là khả năng tự học, tự nâng cao, tự hoàn thiện và những khả năng này phải được hình thành từ cấp tiểu học. Có như vậy mới rèn luyện cho họ được kỹ năng tự học, tự nghiên cứu, không ngừng nâng cao vốn hiểu biết về văn hoá, khoa học kỹ thuật và hiện đại hoá vốn tri thức của mình để trở thành người công dân, người lao động với đầy đủ hành trang bước vào cuộc sống. Thứ ba, dạy học phải tăng cường học tập độc lập kết hợp chặt chẽ với học tập hợp tác Trong một lớp học mà trình độ kiến thức, tư duy của học sinh không thể đồng đều thì khi áp dụng phương pháp tích cực buộc phải chấp nhận sự phân hóa về cường độ, tiến độ hoàn thành nhiệm vụ học tập, nhất là khi bài học được thiết kế thành một chuỗi công tác độc lập. Tuy nhiên, trong học tập, không phải mọi tri thức, kĩ năng, thái độ đều được hình thành bằng những hoạt động độc lập cá nhân. Lớp học là môi trường giao tiếp thầy - trò, trò - trò, tạo nên mối quan hệ hợp tác giữa các cá nhân trên con đường chiếm lĩnh nội dung học tập. Thông qua thảo luận, tranh luận trong tập thể, ý 10 kiến mỗi cá nhân được bộc lộ, khẳng định hay bác bỏ, qua đó người học nâng mình lên một trình độ mới. Bài học vận dụng được vốn hiểu biết và kinh nghiệm sống của người thầy giáo. Dạy học hợp tác là cách dạy trong đó GV tổ chức cho HS hoạt động hợp tác với nhau trong các nhóm nhỏ để giải quyết một vấn đề đặt ra, nhằm đạt được mục tiêu học tập. Học tập hợp tác làm tăng hiệu quả học tập, nhất là lúc phải giải quyết những vấn đề gay cấn, lúc xuất hiện thực sự nhu cầu phối hợp giữa các cá nhân để hoàn thiện nhiệm vụ chung. Trong hoạt động hợp tác theo nhóm nhỏ, tính cách, năng lực mỗi thành viên được bộc lộ, uốn nắn; phát triển tình bạn, ý thức tổ chức, tinh thần tương trợ. Sự hợp tác trong học tập sẽ giúp HS quen dần với sự phân công hợp tác trong lao động xã hội và hình thành năng lực hợp tác rất cần thiết cho người công dân trong một thế giới phát triển với sự hợp tác song phương, đa phương giữa các quốc gia và xu hướng quốc tế hóa, toàn cầu hóa. Trong quá trình dạy học môn GDCD, GV cần phải huy động, khai thác tối đa vốn hiểu biết và kinh nghiệm sống của HS, tạo cơ hội động viên và khuyến khích HS bày tỏ quan điểm, ý kiến cá nhân về vấn đề đang học. GV cũng cần khuyến khích HS nêu thắc mắc trong khi nghe giảng; đặt câu hỏi cho thầy, cho bạn; tạo nên mối quan hệ hợp tác, giao tiếp giữa thầy và trò, giữa trò và trò trong quá trình chiếm lĩnh nội dung học tập. Thông qua thảo luận, tranh luận trong tập thể, ý kiến cá nhân được bộc lộ, khẳng định hay bác bỏ, qua đó hiểu biết của HS được nâng lên một trình độ mới. Bài học vận dụng được vốn hiểu biết và kinh nghiệm của mỗi học sinh và cả lớp chứ không phải chỉ dựa trên vốn hiểu biết và kinh nghiệm sống của thầy giáo. Thứ tư, dạy học phải kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò Trong dạy học, hoạt động đánh giá không chỉ nhằm mục đích nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động dạy học mà còn giúp người học tự điều chỉnh hoạt động học tập của mình. Trước đây, giáo viên giữ độc quyền đánh giá. Ngày nay, người dạy hướng dẫn người học đánh giá phát và tự đánh giá nhằm mục đích tự điều chỉnh cách học và kết quả học tập của mình. Liên quan với điều này, giáo viên cần tạo điều kiện thuận lợi để học sinh được tham gia đánh giá lẫn nhau. Tự đánh giá đúng và điều chỉnh hoạt động học kịp thời là điều rất cần thiết cho cả người dạy và người học. Từ dạy và học thụ động sang dạy và học tích cực, giáo viên không còn đóng vai trò đơn thuần là người truyền đạt kiến thức, giáo viên trở thành người thiết kế, tổ chức, 11 hướng dẫn các hoạt động độc lập hoặc theo nhóm nhỏ để học sinh tự lực chiếm lĩnh nội dung học tập, chủ động đạt các mục tiêu kiến thức, kĩ năng, thái độ theo yêu cầu của chương trình. GV với vai trò là người gợi mở, xúc tác, động viên, cố vấn, trọng tài trong các hoạt động tìm tòi hào hứng, tranh luận sôi nổi của học sinh đòi hỏi người dạy có trình độ chuyên môn sâu rộng, có nghiệp vụ sư phạm lành nghề trong tổ chức, hướng dẫn các hoạt động học tập. Thứ năm, dạy học với sự hỗ trợ có hiệu quả của phương tiện và thiết bị dạy học Phương tiện dạy học bao gồm tất cả các phương tiện, thiết bị, vật dụng… có khả năng chứa đựng hoặc truyền tải những thông tin về nội dung dạy học, điều khiển và hỗ trợ quá trình dạy học. Trong hoạt động dạy học, phương tiện và thiết bị dạy học là điều kiện không thể thiếu được cho việc triển khai đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS. Đáp ứng yêu cầu này, phương tiện và thiết bị dạy học phải được khai thác theo hướng phục vụ, hỗ trợ đắc lực cho hoạt động dạy của GV và hoạt động của HS nhằm giảm nhẹ công việc của GV và giúp cho HS tiếp thu kiến thức một cách thuận lợi. Có sự hỗ trợ của các phương tiện dạy học, người dạy sẽ phát huy hết năng lực sáng tạo của mình, người học nâng cao tính tích cực, độc lập, nâng cao hiệu quả tiếp thu, lĩnh hội kiến thức và vận dụng kiến thức trong thực tiễn. Những định hướng trên có vai trò vô cùng quan trọng chỉ đạo toàn bộ quá trình dạy học môn GDCD nói chung và GDCD ở THPT nói riêng. Trong dạy học, người dạy cần nắm vững những định hướng trên, chú trọng đến việc tổ chức các hoạt động để người học tích cực tham gia. Nếu không chủ động tổ chức, thiết kế và không thực hiện tròn vai trò người hướng dẫn, trợ giúp và người ra lệnh thì quá trình đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục Việt Nam thực hiện chuyển từ nền giáo dục truyền thụ kiến thức sang phát triển phẩm chất và năng lực của người học khó có được hiệu quả như mong đợi. 1.1.3 Hoạt động học theo nhóm và hướng dẫn học sinh tự học trong giảng dạy môn Giáo dục công dân hiện nay Học theo nhóm và tự học là hai hình thức học tập phổ biến nhất được diễn ra trong lớp học và ở nhà của người học. Để hai hình thức học tập này có hiệu quả, đòi hỏi cả người dạy và người học có sự hợp tác với nhau, không ngừng nỗ lực làm tròn nhiệm vụ của mình. Trong đó, người dạy có nhiệm vụ là người hướng dẫn, trợ giúp, người ra 12 lệnh/ xuất lệnh; người học có nhiệm vụ nhận lệnh/ thực hiện lệnh/ hoàn thành lệnh và tạo ra sản phẩm. Trên cơ sở sự phối hợp nhịp nhàng giữa người dạy và người học, quá trình dạy học mới đảm bảo đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra đánh giá người học và tạo điều kiện phát triển toàn diện người học. Tiết học Giáo dục công dân thông thường có các bước sau: khởi động; giảng dạy kiến thức mới; luyện tập; củng cố; mở rộng. Trong phương pháp truyền thống, sự phân chia rạch ròi các hoạt động trên là chưa rõ ràng, do nhiều lý do khác nhau, giáo viên ngại chuẩn bị hoạt động khởi động, cắt xén hoạt động luyện tập và mở rộng. Cho rằng đó là hoạt động học sinh phải tự làm ở nhà. Nhận thức và triển khai các hoạt động như vậy đã làm cho tiến trình dạy học Giáo dục công dân không lôi kéo, kích thích được người học, làm giảm hiệu quả học tập của người học. Khi đối diện với tình huống có thật trong thực tế, người học vẫn lúng túng không biết giải quyết và vận dụng những kiến thức học như thế nào. Trên thực tế, để có được tiết dạy Giáo dục công dân đạt hiệu quả tốt nhất, mỗi hoạt động đều đóng góp vai trò nhất định. Cụ thể: * Hoạt động khởi động Hoạt động khởi động nhằm làm bộc lộ những hiểu biết, quan niệm sẵn có của học sinh, tạo mối liên tưởng giữa kiến thức đã có với kiến thức mới cần/sẽ lĩnh hội trong bài học mới; giúp người học huy động những kiến thức, kĩ năng, kinh nghiệm; đồng thời giúp giáo viên tìm hiểu xem học sinh có hiểu biết như thế nào về những vấn đề trong cuộc sống liên quan đến nội dung bài học. Giáo viên thông qua các câu hỏi/tình huống có vấn đề để học sinh huy động kiến thức, kĩ năng có liên quan, suy nghĩ, trả lời các câu hỏi gợi mở hoặc đưa ra ý kiến nhận xét về những vấn đề có liên quan đến nội dung kiến thức sẽ học trong chủ đề bài học (băn khoăn, dự đoán tình huống sẽ xảy ra, dự đoán câu trả lời...). Giáo viên sẽ tạo tình huống học tập dựa trên việc huy động kiến thức, kinh nghiệm của bản thân học sinh có liên quan đến vấn đề xuất hiện trong tài liệu hướng dẫn học; làm bộc lộ "cái" học sinh đã biết, bổ khuyết những gì cá nhân học sinh còn thiếu, giúp học sinh nhận ra "cái" chưa biết và muốn biết. Sản phẩm của hoạt động này là các câu hỏi nhận thức, dự đoán, giả sử/ giả thuyết liên quan đến chủ đề bài học mới, dự kiến kế hoạch học tập tiếp theo…của học sinh. (Các sản phẩm này chỉ được hình thành thông qua hoạt động học tập trên lớp của học sinh theo hướng dẫn của giáo viên). 13 Tiêu chí đánh giá của hoạt động này như sau: Mức 1: Tình huống/ câu hỏi/ nhiệm vụ mở đầu nhằm huy động kiến thức/ kỹ năng đã có của HS để chuẩn bị học kiến thức/ kỹ năng mới nhưng chưa tạo được mâu thuẫn nhận thức để đặt ra vấn đề / câu hỏi chính của bài học. Mức 2: Tình huống/ câu hỏi/ nhiệm vụ mở đầu chỉ có thể được giải quyết một phần hoặc phỏng đoán được kết quả nhưng chưa lí giải được đầy đủ kiến thức / kỹ năng đã có của HS, tạo được mâu thuẫn nhận thức. Mức 3: Tình huống/ câu hỏi/ nhiệm vụ mở đầu gần gũi với kinh nghiệm sống của HS và chỉ có thể được giải quyết một phần hoặc phỏng đoán được kết quả nhưng chưa lí giải được đầy đủ bằng kiến thức/ kỹ năng cũ, đặt ra được vấn đề/ câu hỏi chính của bài học. * Hoạt động hình thành kiến thức mới Hoạt động hình thành kiến thức nhằm khám phá, phát triển kĩ năng mới. Thông qua tìm hiểu nội dung kiến thức của chủ đề/ bài học; thông qua các hoạt động học tập, học sinh thay đổi những quan niệm sai, bổ sung những quan niệm chưa đầy đủ, phát hiện được kiến thức, kĩ năng mới theo yêu cầu được đề cập đến trong bài học. Giáo viên cho học sinh đọc SGK, làm việc với tư liệu học tập, sử dụng học liệu (vật thật, mô hình, tài liệu...); tự nghiên cứu, trải nghiệm, khám phá, hình thành kiến thức của riêng mình;chia sẻ, trao đổi với bạn ngồi cạnh, bạn trong nhóm, giáo viên những lập luận khoa học;tìm tòi, phát hiện các đặc điểm, dấu hiệu của đối tượng cần chiếm lĩnh (công thức toán, giá trị bài văn, đặc điểm của các sự vật, hiện tượng...); hình thành kiến thức, kĩ năng cần lĩnh hội trong chủ đề. Học sinh có thể phải trả lời trực tiếp về nội dung kiến thức trong chủ đề hoặc phải lập luận, giải thích về những khái niệm khoa học trong chủ đề. Giáo viên quan sát hoạt động của học sinh (nhất là những học sinh có hạn chế trong học tập, học sinh giỏi) để hỗ trợ, hướng dẫn hoạt động cá nhân, khuyến khích các hoạt động tương tác giữa các học sinh hoặc theo nhóm học sinh, giúp các em ý thức được từng nhiệm vụ, từng bước giải quyết nhiệm vụ học tập; chốt lại những kiến thức, kĩ năng cơ bản, cốt lõi; khuyến khích học sinh tìm tòi, sáng tạo; phát triển khả năng giao tiếp, hợp tác, trình bày... Kết thúc hoạt động nhóm, học sinh được trình bày kết quả với bạn, với giáo viên. 14