Tài liệu Luận văn đặc điểm thể chân dung văn học của hồ anh thái

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN PHẠM THỊ ĐÀO ĐẶC ĐIỂM THỂ CHÂN DUNG VĂN HỌC CỦA HỒ ANH THÁI LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH VĂN HỌC VIỆT NAM HÀ NỘI, 2016 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN PHẠM THỊ ĐÀO ĐẶC ĐIỂM THỂ CHÂN DUNG VĂN HỌC CỦA HỒ ANH THÁI LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 01 21 NGƯỜI HƯỚNG DẪN: PGS. TS. LƯU KHÁNH THƠ HÀ NỘI, 2016 LỜI CẢM ƠN Luận văn này là kết quả học tập, nghiên cứu suốt hai năm trong chương trình đào tạo Thạc sỹ dưới sự giảng dạy nhiệt tình, nghiêm túc và khoa học của các Giáo sư, Phó Giáo sư, Tiến sỹ...của trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội. Để hoàn thành luận văn thạc sĩ, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới thầy cô khoa Văn học, phòng Đào tạo Sau đại học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập, thực hiện và hoàn thành luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong chuyên ngành Văn học Việt Nam, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã giảng dạy và giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận văn. Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới PGS.TS Lưu Khánh Thơ - người đã chỉ bảo, hướng dẫn tận tình, chu đáo cho tôi hoàn thành luận văn. Nhân đây tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè đồng nghiệp đã giúp đỡ, động viên tôi trong quá trình học tập và thực hiện đề tài. Dù đã rất cố gắng nhưng luận văn không thể tránh khỏi những thiếu sót, tác giả mong nhận được sự góp ý của quý thầy, cô giáo và các bạn. Hà Nội, tháng 9 năm 2016 Tác giả Phạm Thị Đào LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Lưu Khánh Thơ. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực, khách quan. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm trước những luận điểm khoa học nêu ra trong công trình này. Hà Nội, tháng 9 năm 2016 Tác giả Phạm Thị Đào MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................. 3 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 3 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề............................................................................. 5 3. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 9 4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 9 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 9 6. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 9 7. Đóng góp mới ................................................................................................ 9 8. Cấu trúc của luận văn .................................................................................. 10 PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................ 11 CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ SỰ PHÁT TRIỂN CỦA THỂ CHÂN DUNG VĂN HỌC TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA HỒ ANH THÁI .............................................................. 11 1.1. Thể chân dung văn học .......................................................................... 11 1.1.1. Khái niệm ............................................................................................... 11 1.1.2. Đặc điểm ................................................................................................ 14 1.2. Khái quát về quá trình phát triển của thể chân dung văn học trong văn học Việt Nam đương đại ........................................................................ 19 1.3. Hành trình sáng tác của Hồ Anh Thái .............................................. 22 1.3.1. Con người ............................................................................................ 22 1.3.2. Quá trình sáng tác .............................................................................. 26 CHƯƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM THỂ CHÂN DUNG VĂN HỌC CỦA HỒ ANH THÁI NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG ............................... 30 2.1 Đặc điểm trong cảm hứng dựng chân dung ......................................... 30 2.1.1. Cung cấp tư liệu .................................................................................... 30 1 2.1.2. Cắt nghĩa một thời văn học ................................................................... 36 2.1.3. Cảm hứng ngợi ca ................................................................................. 39 2.2. Đặc điểm trong việc lựa chọn đối tượng dựng chân dung ................. 45 2.2.1. Đối tượng dựng chân dung là những nhà văn, nhà văn hóa ............... 45 2.2.2. Chân dung văn học được tái hiện qua các tác phẩm ............................ 60 2.3. Đặc điểm về góc độ lựa chọn đối tượng ............................................... 66 2.3.1. Tiếp cận từ góc độ người trong cuộc .................................................... 66 2.3.2. Tiếp cận từ điểm nhìn hiện tại .............................................................. 70 CHƯƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM THỂ CHÂN DUNG VĂN HỌC CỦA HỒ ANH THÁI NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN HÌNH THỨC ............................ 73 3.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ............................................................. 73 3.1.1. Miêu tả ngoại hình ................................................................................ 73 3.1.2. Miêu tả tâm lý....................................................................................... 77 3.2. Ngôn ngữ ................................................................................................. 79 3.3. Giọng điệu ............................................................................................... 82 KẾT LUẬN .................................................................................................... 92 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 94 2 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Chân dung văn học là một thể loại đã xuất hiện trong nền văn học nước ta từ lâu, thời văn học trung đại, một số bài tựa, bình… của các tác giả cũng đã mang dáng dấp chân dung, hoặc có yếu tố chân dung. “Bước vào thời kì văn học hiện đại, thể chân dung văn học được du nhập từ phương Tây vào nước ta, ban đầu cũng bị lẫn vào phê bình (Thi nhân Việt Nam của Hoài Thanh - Hoài Chân, 1941; Nhà văn hiện đại của Vũ Ngọc Phan, 1942…) sau dần dần tách ra trở thành một thể độc lập. Từ sau 1945 trở lại đây, nền văn học Việt Nam hiện đại chứng kiến hàng loạt các bài chân dung văn học của chính các nhà văn viết về nhau và của các nhà nghiên cứu, phê bình văn học. Những tác phẩm như Những gương mặt - Chân dung văn học của Tô Hoài (Nxb Hội Nhà văn, 1997), những bài viết của Nguyễn Đức Bính về Hồ Xuân Hương và Ngô Tất Tố, của Nguyễn Tuân về Thạch Lam, Nguyên Hồng… là những ví dụ.”[11,tr.1] Từ sau Đại hội đại biểu Đảng cộng sản Việt Nam lần thứ VI năm 1986, đất nước ta có nhiều đổi mới trên nhiều lĩnh vực của đời sống, xã hội. Bước vào Đổi mới, nền văn học của nước ta chuyển động mạnh mẽ về nhiều mặt. Đây cũng là thời kỳ nhiều giá trị văn hoá, văn chương được nhìn nhận, định vị lại. Cùng với sự cởi mở hơn về quan niệm văn chương, sự tự do dân chủ hơn trong không khí sáng tác và tiếp nhận, đời sống văn học đã phát triển trên cả bề rộng lẫn bề sâu. Nền kinh tế thị trường từng bước phát triển giúp cho quyền con người, quyền cá nhân được đề cao, tạo điều kiện cho văn học “mở rộng cách nhìn”, mở rộng đề tài, mở rộng hướng thể hiện. Nhiều sự kiện văn học quá khứ, nhiều số phận văn chương cùng nhiều vấn đề phức tạp của quá khứ gần, xa… đã được tái dựng theo một cái nhìn mới, thấu tình đạt lý hơn. 3 Đây là tiền đề cho sáng tác văn học, trong đó có thể chân dung văn học phát triển lên một bước mới. Và vì thế thể tài chân dung văn học đáng trở thành một đối tượng nghiên cứu chuyên sâu, độc lập. Văn nghệ sĩ là những nhân vật của cuộc sống. Khi nghiên cứu văn học, nghiên cứu các tác giả, tác phẩm, dựa vào những tập chân dung người đọc sẽ được cung cấp rất nhiều tư liệu về tiểu sử, cuộc đời không chỉ của một con người bình thường mà còn là một nhân vật văn học. Đối tượng chính của chân dung văn học là các văn nghệ sĩ – phần lớn là các nhà thơ, nhà văn nổi tiếng. Tuy nhiên, những kiến thức cần thiết về tiểu sử, con người lại chỉ được gói gọn trong những mục tiểu dẫn ngắn. Và như thế là chưa đủ để tạo nên những hứng thú cho học sinh và giáo viên khi học, khi dạy. Đôi khi, những mẩu chuyện tiểu sử tác giả mà giáo viên giảng lại thu hút học sinh, giúp học sinh nhớ lâu hơn về tác phẩm, tăng sự say mê ở các em. Chính vì thế, để giúp học sinh và giáo viên chủ động sáng tạo thì việc vận dụng các kiến thức của thể chân dung văn học là rất cần thiết. Nhà văn Hồ Anh Thái sinh năm 1960 tại Hà Nội, quê gốc ở Nghệ An. Ông đã lao động nghiêm túc, cật lực trên từng con chữ, đã chứng tỏ được một sức viết mãnh liệt và trở thành một trong những tác giả viết nhiều nhất trong vòng 20 năm nay với hơn 30 đầu sách. Sách của ông thường được phát hành với số lượng lớn và đã được dịch ra hơn 10 ngôn ngữ. Hồ Anh Thái được biết đến như một hiện tượng văn học, khi nghiên cứu về văn nghiệp của ông mà không nói về thể chân dung văn học thì quả là một thiếu sót không nhỏ. Hồ Anh Thái là người từng trải, sống ở nhiều nơi, làm việc nhiều, giỏi ngoại ngữ, nền tảng học vấn vững chắc, có vốn sống phong phú, quen biết rất nhiều các nhà văn, nghệ sĩ nổi tiếng, am hiểu nhiều vùng miền, nhiều nền văn hóa vì thế thể chân dung văn học của ông có nhiều đặc sắc trên cả hai phương diện nội dung và hình thức thể hiện. 4 Trên đây là những lý do cơ bản khiến chúng tôi lựa chọn Đặc điểm thể chân dung văn học của Hồ Anh Thái làm đề tài nghiên cứu của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Trong quá trình tìm hiểu, chúng tôi thấy có hai vấn đề sau: Thứ nhất là thể chân dung văn học đã từng được đề cập tới trong một số tài liệu: Trên thế giới cũng như ở nước ta có nhiều tác giả viết về chân dung văn học như: M. Gorky, K. Pautopxki… hay Vũ Ngọc Phan, Hoài Thanh, Xuân Diệu, Nguyễn Đăng Mạnh, Hồ Anh Thái… Đến với Nguyễn Đăng Mạnh, nhà nghiên cứu được xem là tiếp cận khá sớm với thể chân dung văn học qua các cuốn Chân dung văn học (NXB Thuận Hóa, 1990). Năm 2000, Nguyễn Đăng Mạnh cũng đưa ra ý kiến của mình về chân dung văn học. Tại Lời giới thiệu cuốn Nhà văn Việt Nam hiện đại - chân dung và phong cách, NXB Trẻ TP.HCM: “Phát hiện ra một cách đầy đủ và chính xác phong cách nghệ thuật của một nhà văn, tôi cho là một điều cực khó. Khó nhất là tìm ra tính thống nhất của phong cách. Còn dựng chân dung văn học lại có cái khó khác. Phải làm sao “chớp” được những nét tiêu biểu, những chi tiết “xuất thần” của nhà văn. Văn chân dung rất gần với văn sáng tác. Nó là một thứ bút ký về người thật việc thật. Phải có điều kiện tiếp xúc nhiều với người thật. Phải có óc tưởng tượng và khả năng hư cấu để dựng cảnh, dựng người, tạo không khí… Có người vẽ chân dung chỉ dựa vào những chi tiết của con người nhà văn trong đời sống. Có người thì chỉ dựa vào văn của ông ta. Riêng tôi muốn phối hợp cả hai. Làm sao văn và người soi sáng lẫn cho nhau. Tôi quan niệm cái tôi ngơài đời và cái tôi trong văn của người nghệ sĩ bao giờ cũng có sự thống nhất- không phải thống nhất ở bề ngoài, ở bề nổi (bề nổi nhiều khi có vẻ rất khác nhau), mà ở bề sâu, ở bản chất tâm hồn của ông ta. Tìm ra chỗ thống nhất này cũng là điều thú vị nhưng rất 5 khó”[29,tr.9]. Ta được chiêm ngưỡng hàng loạt chân dung các nhà văn, nhà thơ gạo cội của văn học Việt Nam như Hồ Chí Minh, Nguyễn Tuân, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam Cao, Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải, Nguyễn Huy Thiệp, Hoài Thanh, Tố Hữu, Xuân Diệu, Nguyễn Đình Thi, Chế Lan Viên, Hoàng Cầm, Quang Dũng, … Tất cả họ đều là những tác giả từ đầu thế kỉ XX đến nay, mà Nguyễn Đăng Mạnh cho rằng “Đây là thời kì, trong giới cầm bút, có sự thức tỉnh sâu sắc về ý thức cá nhân.” Mở đầu cuốn Chân dung văn học do Vương Trí Nhàn tuyển chọn, NXB Hội nhà văn, nhà nghiên cứu này đã viết: “Chân dung văn học là một thể tài ở vào khu vực tiếp giáp giữa sáng tác và phê bình văn học. Nhiệm vụ của nó là phác họa ra hình ảnh của một nhà văn, một nghệ sĩ, một nhà hoạt động xã hội… Mỗi chân dung văn học thường được hình thành từ sự tổng hợp hồi ức, kỷ niệm nhưng cũng có thể chỉ gồm suy nghĩ, tưởng tượng của nhà văn về đối tượng được nói tới (thường xảy ra trong trường hợp vẽ lại chân dung một người đã qua đời từ lâu). Đằng nào cũng vậy, ở đây không chỉ có khuôn mặt của người được phác họa chân dung, mà còn cho thấy một phần hình ảnh của tác giả tức “họa sĩ” đã đứng ra “vẽ” bức chân dung đó” [32,tr.5]. Năm 2005, nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh và Vương Trí Nhàn tiếp tục bổ sung những ý kiến của mình về chân dung văn học. Trong cuốn Những bài giảng về tác gia văn học Việt Nam hiện đại, NXB ĐHSP, Nguyễn Đăng Mạnh viết: “Dựng chân dung tất phải dựa vào nhiều chi tiết trong cuộc sống ngoài đời của nhà văn. Tuy nhiên, theo tôi, cái đích cao nhất của chân dung vẫn là nhằm vào người cầm bút. Vì chân dung cũng là một dạng của phê bình văn học. Nắm được sự thống nhất từ trong chiều sâu, trong phần hồn cốt giữa văn và người để từ người mà rọi sáng cho văn, đó là quan niệm của tôi về chân dung văn học. Quan niệm như thế thì những chân dung cũng có thể xem là những “trợ thủ” rất hữu ích cho các bài giảng về tác gia văn học” [30,tr.6]. 6 Trong Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá Hán - Trần Đình Sử Nguyễn Khắc Phi đồng chủ biên, NXB Giáo dục (tái bản 2007) định nghĩa: “Phương pháp của chân dung văn học là phương pháp của thể kí. Nó không thiên về cốt truyện. Nhà văn phát huy sở trường quan sát, lựa chọn chi tiết, cử chỉ, ngôn luận, kể cả tác phẩm, tư thế, hồi tưởng để dựng lại bộ mặt tinh thần của một con người, thường là nhà văn, nghệ sĩ hoặc các nhà hoạt động xã hội nổi tiếng”[14,tr.55]. Chân dung văn học cũng được đề cập đến trong một số bài viết trên các tờ báo - tạp chí. Các tác giả như Nguyên An, Lại Nguyên Ân, Đức Dũng, Văn Giá… đã đề xuất những ý kiến của mình về thể chân dung văn học trong một số bài viết trên các tạp chí Nghiên cứu giáo dục, Nhà văn, Văn học, tuần báo Văn nghệ… Không thể nào không kể đến bài viết sâu sắc “Thể chân dung văn học từ 1986 đến nay” của tác giả Văn Giá, đăng trên http://vannghequandoi.com.vn, ngày 3/9/2014. Trước khi đi vào nội dung chính, tác giả đã đưa ra định nghĩa về thể chân dung văn học, sau đó ông lý giải những nguyên nhân thúc đẩy sự phát triển của thể chân dung văn học ở nước ta từ năm 1986 (nhất là quãng từ năm 2000) đến nay. Ông nêu rõ “Thể chân dung văn học được coi là một thể kí đặc biệt, nơi đó có sự kết hợp giữa việc dựng chân dung tinh thần nhà văn (theo cách gần với sáng tác) và đánh giá, phân tích các sáng tác cũng như phong cách nhà văn (theo cách gần với phê bình văn học).” Bên cạnh đó, chân dung văn học cũng là đề tài nghiên cứu của khá nhiều khóa luận tốt nghiệp, luận văn, luận án. Đã có một số công trình nghiên cứu thể tài này như: luận án Tiến sĩ Chân dung văn học – lịch sử thể loại đặc trưng (Nguyễn Quốc Luân -1993), các khoá luận tốt nghiệp Đại học như: So sánh nghệ thuật dung chân dung văn học của Nguyễn Tuân và Vũ Bằng (Cao Thị Thuỷ – 2005, Đại học Vinh), các luận văn thạc sĩ như: Cảm hứng 7 nghiên cứu phê bình trong thể chân dung văn học từ 1986 đến nay (Nguyễn Song Hào - 2015- Đại học sư phạm Hà Nội 2), Đặc điểm nổi bật của thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam đương đại (Phan An Na – Đại học Vinh)… các công trình này đều xoay quanh một số vấn đề cơ bản về khái niệm thể chân dung văn học; đặc điểm, khía cạnh nổi bật của thể tài chân dung văn học cũng như phong cách của người dựng chân dung. Một số bài viết đi vào phân tích, đánh giá một số tác phẩm chân dung văn học cụ thể như Chân dung và đối thoại của Trần Đăng Khoa. Có thể thấy rằng chân dung văn học đã và đang trở thành một thể loại hấp dẫn, thu hút ngày càng nhiều sự quan tâm của giới sáng tác. Thứ hai là, có rất nhiều công trình nghiên cứu về sự nghiệp văn chương Hồ Anh Thái. Điều đó chứng tỏ các sáng tác của Hồ Anh Thái luôn nhận được sự quan tâm của công chúng, càng khẳng định ông là một hiện tượng của nền văn chương. Chỉ tính riêng những khóa luận, luận văn nghiên cứu về tác phẩm và phong cách văn chương của ông cũng không ít: Mai Thanh Hiền (2013), Phong cách nghệ thuật tiểu thuyết Hồ Anh Thái, Luận văn thạc sĩ, Đại học Đà Nẵng; Phan Thị Thanh Hoài (2014), Tiểu luận văn học của Hồ Anh Thái, Luận văn thạc sĩ, trường Đại học Vinh; Vũ Đình Vụ (2014), Nhân vật tha hóa trong sáng tác của Hồ Anh Thái, Luận văn thạc sĩ, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Hà Nội... Tuy nhiên, chưa có một công tŕnh nào đi sâu vào nghiên cứu thể chân dung văn học của Hồ Anh Thái một cách cụ thể, bài bản, hệ thống. Trên cơ sở những công trình đi trước, người viết đã học hỏi, nghiên cứu về đặc điểm nổi bật thể chân dung văn học của Hồ Anh Thái với hy vọng luận văn của mình có thể trở thành một nguồn tư liệu cần thiết cho những ai yêu thích về thể chân dung văn học và tác giả Hồ Anh Thái. 8 3. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn nhằm chỉ ra đặc điểm nói chung và đặc điểm thể chân dung văn học của Hồ Anh Thái để từ đó thấy những đóng góp của ông trên phương diện thể chân dung vào nền văn học đương đại nước nhà. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Luận văn tập trung tìm hiểu sự phát triển thể chân dung văn học trong nền văn học đương đại. - Tìm hiểu những điểm đặc sắc về mặt nội dung và nghệ thuật thể chân dung văn học của Hồ Anh Thái thông qua việc phân tích những tác phẩm của ông. Qua đó thấy được những đóng góp cũng như tài năng của ông trên văn đàn. 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Tập trung vào đặc điểm nổi bật về mặt nội dung và hình thức nghệ thuật thể chân dung văn học của tác giả Hồ Anh Thái - Phạm vi nghiên cứu: + Khảo sát qua các tác phẩm Họ đã trở thành nhân vật của tôi; Tự kể và Lang thang trong chữ của Hồ Anh Thái + So sánh với chân dung văn học của các tác giả khác. 6. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện công trình nghiên cứu này, trong quá trình làm chúng tôi đã sử dụng nhiều phương pháp: Phương pháp phân tích văn bản, Phương pháp hệ thống – cấu trúc, Phương pháp phân tích – tổng hợp kết hợp một số thao tác: Thống kê, phân loại, so sánh được sử dụng một cách thường xuyên nhằm làm nổi bật những tương đồng và khác biệt giữa thể chân dung văn học của Hồ Anh Thái với các tác giả khác. 7. Đóng góp mới - Khẳng định đóng góp của thể chân dung văn học vào đời sống văn học. 9 - Mang lại nguồn tư liệu cần thiết, chân thực, cụ thể cho những ai yêu thích và nghiên cứu về tác giả Hồ Anh Thái cũng như thể chân dung văn học của ông. 8. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, luận văn được chia làm ba chương như sau: Chương 1: Khái quát thể chân dung văn học trong văn học Việt Nam và hành trình sáng tác của Hồ Anh Thái Chương 2: Đặc điểm thể chân dung văn học của Hồ Anh Thái nhìn từ phương diện nội dung Chương 3: Đặc điểm thể chân dung văn học của Hồ Anh Thái nhìn từ phương diện hình thức 10 PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ SỰ PHÁT TRIỂN CỦA THỂ CHÂN DUNG VĂN HỌC TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA HỒ ANH THÁI 1.1 Thể chân dung văn học 1.1.1 Khái niệm Trong quá trình nghiên cứu đề tài, để xác định khái niệm chân dung văn học, chúng tôi căn cứ vào nhiều tài liệu, công trình nghiên cứu, các ý kiến, quan điểm mang tính lý luận được trình bày trong sách lý luận, báo chí, tạp chí, những lời giới thiệu của một số tập sách chân dung văn học. Trong Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi chủ biên, nhà xuất bản giáo dục 1992 định nghĩa: “chân dung văn học là thể văn học đặc thù có nhiệm vụ tương tự như thể loại chân dung trong hội họa và điêu khắc: miêu tả diện mạo của một con người cụ thể, có thật, sao cho truyền được thần thái sống động của người đó, phát hiện đặc điểm riêng cá nhân, độc đáo, không lặp lại của một nhân cách với thế giới tinh thần của nó.”[14,tr.55] Nguyễn Đăng Mạnh, người viết khá thành công nhiều chân dung văn học thì cho rằng chân dung văn học là một dạng của phê bình: “Chân dung văn học là một dạng của phê bình văn học. Đây là chân dung nhà văn chứ không phải loại người nào khác. Đọc chân dung văn học phải thấy ông ta là nhà văn chứ, nghĩa là phải hiểu được cái văn của ông ta ra sao chứ! Tôi cho viết chân dung, đây là chỗ khó nhất. Phải nắm được cái thần của văn nghiệp người nghệ sĩ ngôn từ - đó mới là cái đích của chân dung văn học. Nhưng đi đến cái đích ấy, hay nói đúng hơn dẫn người đọc đi đến cái đích ấy lại phải thông qua những chi tiết trong đời thực của nhà văn. Ở đây chân dung văn 11 học đã đặt ra yêu cầu: phải tìm được chỗ thống nhất giữa văn và người của mỗi cây bút. Tất nhiên thống nhất ở bề sâu, ở bản chất chứ không phải ở bề ngoài.”[29,tr.7] Trong luận án tiến sĩ mang tên “Thể chân dung văn học việt nam từ đầu những năm 1930 đến nay” Nguyễn Quốc Luân có đưa ra một khái niệm lý thuyết về chân chân dung văn học xét về thể loại như sau: “Đó là một thể văn sáng tác thuộc loại bút ký đặc biệt viết về những người thực nhưng giàu tính tưởng tượng hư cấu để sáng tạo hình tượng nhà văn. Đó là một thể văn mang tính chủ quan đậm nét. Nó chỉ có thể viết hay, hay kể về những nhà văn phải là những người ít nhiều có tài năng và có phong cách riêng - ở đây cái tôi chủ quan của người viết chân dung văn học rất quan trọng. Đó là một dạng đặc thù của phê bình văn học. Nhờ nó, bạn đọc hiểu được cá tính nhà văn và thế giới nghệ thuật độc đáo của ông ta.”[24,tr.16] Trong một bài viết của Văn Giá đăng trên tạp chí văn nghệ quân đội có nêu “Thể chân dung văn học được coi là một thể kí đặc biệt, nơi đó có sự kết hợp giữa việc dựng chân dung tinh thần nhà văn (theo cách gần với sáng tác) và đánh giá, phân tích các sáng tác cũng như phong cách nhà văn (theo cách gần với phê bình văn học).”[11,tr.2] Nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân lại nói lên quan điểm của mỉnh “Cái từ chân dung gần như đang thành mốt... chẳng hiểu sao mà các từ “tác giả”, “tiểu sử”...lại đang thay bằng “gương mặt”, “vẻ mặt” và sau đó là “chân dung”. Và ông nhắc nhở “cần phân giới thế nào để không quá dễ dãi trong cách hiểu thể tài chân dung văn học”[3]. Điều đó cũng chứng tỏ rằng, cái ranh giới giữa thể chân dung, ký, phê bình...rất gần với nhau. Nhận xét này của Lại Nguyên Ân vẫn rất chính xác trong bối cảnh nền văn học nước ta những năm gần đây ra đời nhiều những sáng tác được gọi là “chân dung văn học” 12 Cũng đã có những ý kiến đi tìm về khái niệm chân dung văn học, Lại Nguyên Ân cho rằng “Chân dung văn học phải đụng được đến cái chân dung bên trong, chân dung tinh thần, cái phần mà trách nhiệm thuộc hẳn về người sáng tác là lấy ngôn từ để vẽ một con người”[3]. Như thế theo tác giả, chân dung văn học trước hết phải có chất văn học. Có thể nói rằng trên đây là những ý kiến đáng quý về khái niệm chân dung văn học. Những khái niệm đó đều được xác định có căn cứ trên những tính chất cơ bản và phổ biến của thể văn này. Thực tế cho thấy rằng, có những tác phẩm là tiểu sử nhân vật, là chân dung cá nhân, là thiên về phê bình sáng tạo, chính vì lẽ đó khi nghiên cứu tác phẩm chân dung văn học cần có sự phân biệt với tiểu luận nghiên cứu, bài báo…Từ đó đặt ra vấn đề mỗi người viết phải có cách viết độc đáo không lẫn một ai, để những tác phẩm chân dung không chỉ là những bài tiểu sử hay tiểu luận sự nghiệp tác giả nào đó khô khan cứng nhắc. Văn Giá trong một bài đăng tạp chí cho rằng: “Dựng thành công chân dung văn học về một nhà văn, nhà thơ, họa sĩ… − đó không phải là chuyện dễ. Đấy vừa là kết quả của việc "đọc" sáng tác của người ấy, lại vừa là kết quả của việc "đọc" trực tiếp vào cuộc đời và sự nghiệp, quan niệm và hoạt động của bản thân người ấy. Bản thân việc dựng một chân dung, về thực chất cũng bao hàm sự lý giải về một nghệ sĩ, sự đánh giá vị trí và vai trò của con người đó trong một nền văn nghệ. Nghĩa là trong chiều sâu, nó không kém "nghiêm ngặt" so với yêu cầu đặt ra trong nghiên cứu, phê bình, ấy là chưa nói đến tính hình tượng và sự cảm thụ trong ngôn từ”[11] Như vậy chân dung văn học là thể tài còn đang hình thành, quan niệm về nó còn khá co giãn ở từng người viết khác nhau, cho nên khó mà có ngay một sự "tổng kết". Về thể tài này, sự khái quát lý thuyết vẫn còn khá ít ỏi. Xung quanh nó chắc chắn còn nhiều ý kiến khác nhau. Nhưng cái chính vẫn 13 là ở thực tế sáng tác, tức là những tác phẩm chân dung văn học đã và sẽ được viết ra. Đấy mới là cơ sở cụ thể để bàn đến lý thuyết về thể tài này. Chúng ta có thể hiểu đơn giản rằng chân dung văn học là những sáng tác dựng lại chân dung của một con người, gắn liền với một sự kiện văn học, một thời kỳ văn học, và những đối tượng ấy thực sự là một nhân vật văn học. Viết chân dung văn học thường là lấy nhà văn làm đối tượng để nhận thức và mô tả, nhằm mục đích cao nhất là tạo ra được những hình týợng nhà văn độc đáo khác nhau. Chân dung văn học là một thể tài khá co giãn không có ranh giới rõ rệt, dễ lẫn vào các thể khác, nó không có đường biên rạch ròi. 1.1.2 Đặc điểm Chúng tôi nghĩ rằng, trước hết muốn xác định các đặc điểm, đặc trưng cơ bản của thể chân dung cần truy lại nguồn gốc của chân dung văn học. Nhà nghiên cứu Đỗ Lai Thúy cho rằng, “chân dung văn học có gốc gác từ phê bình tiểu sử”[49,tr.54-55]. Phê bình tiểu sử là một trường phái phê bình trước hết xuất phát từ tiểu sử nhà văn, xem tiểu sử là căn cứ quan trọng để phát hiện, giải mã tác phẩm. Như vậy, nhìn từ nguồn gốc, chân dung văn học trước hết là một kiểu, một dạng sinh động của phê bình văn học, là tìm mối quan hệ giữa văn chương và con người. Tác phẩm chân dung được xác định có giá trị như thế nào dựa trên các mặt như: cung cấp những tư liệu đặc sắc về chân dung, xây dựng hình tượng nghệ thuật sinh động, hấp dẫn, những giá trị thẩm mỹ, nhận thức, giáo dục sâu sắc... Theo Văn Giá “đã gọi là chân dung, trước nhất phải là chân dung đã - nơi gương mặt đời sống, nhất là đời sống tinh thần phải được hiện lên với tất cả các chất liệu và chi tiết cụ thể, sống động của nó. Tuy nhiên, khi dựng chân dung, do sự quan tâm, lựa chọn đầy tính chủ quan của chủ thể người viết, nên mỗi chân dung văn học lại có sự kết hợp, thiên về phê bình văn học, báo chí, hay tản văn. Cách phân loại cốt để nhận diện, và thực tiễn bao giờ cũng phong phú và phức tạp hơn mọi sự phân loại.”[11] 14 Trong thể chân dung, tác giả trước hết cần phải dựng chân dung sao cho đúng (ký), sau đó làm sao cho nó sống động, thể hiện được thần thái con nguời (văn), phân tích đánh giá vai trò, vị trí (bình). Từ đó có thể thấy ba đặc điểm của thể chân dung văn học: Thứ nhất: chân dung văn học là một thể văn sáng tác thuộc loại ký văn học. Dạng ký là dạng cơ bản nhất của thể chân dung. Thể ký rất gần với chân dung văn học ở hình thức trình bày, nó không dùng các thủ pháp cốt truyện. Cho dù có sáng tạo, hư cấu đến đâu chăng nữa thì sự hư cấu ấy vẫn phải dựa trên cơ sở, nền tảng có thực trong đời. Nếu như ký chân dung lựa chọn những con người có thật, điển hình ở một lĩnh vực nào đó trong đời sống làm đối tượng khắc họa, thì đối tượng của chân dung văn học chủ yếu là giới văn nghệ sĩ. Không chỉ tái tạo, khắc họa chân dung mà chân dung văn học còn có nhiệm vụ đánh giá, cắt nghĩa, lý giải tài năng của đối tượng. Có thể thấy chân dung nhà thơ Quang Dũng trong những trang viết của Nguyễn Đăng Mạnh (Quang Dũng - Người thơ) hiện lên chân thật. Quang Dũng hùng tráng trong những trang thơ Tây Tiến, khi trở về đời thường lại hiền lành chân chất. Nhà phê bình Vương Trí Nhàn trong Tô Hoài và những nghiêm chỉnh của kiếp phù du đã thành công khi dựng chân dung Tô Hoài - một con người đa diện, độc đáo: “Hơn 50 năm trời liên tục như thế, lẽ tự nhiên là ở Tô Hoài, hình thành nên cả một nếp sống lạ lùng. Ở ông cùng lúc tồn tại nhiều con người khác nhau: nhà văn lam lũ ham đi ham viết và anh cán bộ tháo vát, chẳng việc gì từ nan; người lãng tử lang thang trong đời vui đâu chầu đấy và ông chủ văn chương nhạy cảm, giàu kinh nghiệm, biết đối phó với mọi chuyển biến ở khu vực mình phụ trách...” Chân dung văn học còn cung cấp thêm những hiểu biết thú vị, quý báu cho độc giả. Không chỉ vậy, bối cảnh văn hóa - lịch sử mà người nghệ sĩ đã sống và sáng tạo cũng được tái hiện sống động trong nhiều chân dung văn học: bức chân dung về Xuân Diệu trong Cát bụi chân ai, một 15 nhà thơ lãng mạn về tình yêu nhưng ngoài đời lại là con người luôn cô đơn, suốt đời nhớ thương và chờ đợi trong những “mối tình trai”. Lối viết chân dung – hồi kí – tùy bút này của Tô Hoài nếu không trường vốn, không đi nhiều, quen biết nhiều, và ghi chép nhiều như Tô Hoài, chắc không viết nổi. Đọc Cát bụi chân ai, ta thấy có khi chỉ là một chi tiết rất nhỏ, tưởng chừng chỉ thoáng qua, nhưng nhà văn cũng nắm bắt được và biến nó trở thành cái “thần thái nhân văn” và người đọc cũng không thể nào quên được, nó cứ ám ảnh trong trí nhớ của mỗi độc giả. Thứ hai: chân dung văn học là một dạng đặc biệt của phê bình văn học. Có lẽ những nhà nghiên cứu, phê bình là những người có công lớn nhất trong việc hình thành thể chân dung văn học. Họ là những người nhận nhiệm vụ thiêng liêng của văn học là chiêm ngưỡng và phác họa chân dung các nhà thơ, nhà văn, nhà nghiên cứu. Vì vậy, mỗi người chiêm ngưỡng ở một góc độ khác nhau, với một lăng kính khác nhau, tạo nên những nét vẽ rất riêng và hết sức độc đáo. Trong tác phẩm chân dung văn học, hình tượng nghệ thuật luôn được soi sáng bởi một cái nhìn chủ quan của tác giả. Có lúc, tác giả còn trực tiếp bộc lộ quan điểm, tư tưởng của mình. Theo Nguyễn Quốc Luân thì: “chân dung văn học là một dạng đặc biệt của phê bình văn học” [24;tr.25]. Còn Nguyễn Đăng Mạnh khẳng định: ngoài đặc trưng thuộc thể ký người thật việc thật, chân dung văn học còn là một dạng của phê bình văn học. Theo ông, cái đích cao nhất của chân dung văn học vẫn là nhằm vào người cầm bút, vì vậy người viết chân dung phải tìm ra được sự thống nhất (ở bề sâu, ở bản chất tâm hồn chứ không phải ở bề ngoài) giữa văn và người của mỗi cây bút, để từ người mà “rọi sáng” cho văn. Đây cũng chính là một biểu hiện của tính chất phê bình trong chân dung văn học. Tác giả Vương Trí Nhàn cũng viết trong phần Lời dẫn của cuốn Chân dung văn học: “Chân dung văn học là một thể tài 16