Tài liệu Luận văn đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành công nghiệp gắn với phát triển kinh tế tỉnh thái nguyên đến năm 2020​

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ & QUẢN TRỊ KINH DOANH LA THỊ NGỌC ANH ĐẨY MẠNH CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NGÀNH CÔNG NGHIỆP GẮN VỚI PHÁT TRIỂN KINH TẾ TỈNH THÁI NGUYÊN ĐẾN NĂM 2020 LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Ngành: QUẢN LÝ KINH TẾ THÁI NGUYÊN, NĂM 2018 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ & QUẢN TRỊ KINH DOANH LA THỊ NGỌC ANH ĐẨY MẠNH CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NGÀNH CÔNG NGHIỆP GẮN VỚI PHÁT TRIỂN KINH TẾ TỈNH THÁI NGUYÊN ĐẾN NĂM 2020 Ngành: QUẢN LÝ KINH TẾ Mã số: 8.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THANH MINH THÁI NGUYÊN, NĂM 2018 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả đã nêu trong luận văn có nguồn gốc rõ ràng, trung thực và chưa được dùng để bảo vệ một học vị nào khác. Mọi sự giúp đỡ cho việc hoàn thành luận văn đều đã được cảm ơn. Các thông tin, trích dẫn trong luận văn đều đã được ghi rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 8 năm 2018 Tác giả luận văn La Thị Ngọc Anh ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện đề tài: “Đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành công nghiệp gắn với phát triển kinh tế tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020”, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ, động viên của nhiều cá nhân và tập thể. Tôi xin được bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc nhất tới tất cả các cá nhân và tập thể đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong học tập và nghiên cứu. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo, các khoa, văn phòng của Trường Đại học Kinh tế và Quản trị kinh doanh Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi về mọi mặt trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ tận tình của giảng viên hướng dẫn TS. Nguyễn Thanh Minh. Trong quá trình thực hiện đề tài, tôi còn được sự giúp đỡ và cộng tác của các cô chú, anh chị em và bạn bè, tôi xin chân thành cảm ơn. Thêm nữa, tôi cũng muốn gửi lời cảm ơn chân thành tới bạn bè, đồng nghiệp và gia đình đã tạo điều kiện mọi mặt để tôi hoàn thành nghiên cứu này. Tôi xin bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc đối với mọi sự giúp đỡ quý báu đó. Thái Nguyên, tháng 8 năm 2018 Tác giả luận văn La Thị Ngọc Anh iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ...................................................... vi DANH MỤC CÁC BẢNG...................................................................... vii MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu .............................................................................. 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................... 3 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài .............................................. 4 5. Kết cấu của luận văn ............................................................................. 4 Chương 1: LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN VỀ ĐẨY MẠNH CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ CÔNG NGHIỆP GẮN VỚI PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRÊN ĐIẠ BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN........ 5 1.1. Cơ sở lý luận về chuyển dịch CCKT công nghiệp gắn với phát triển kinh tế ........................................................................................................ 5 1.1.1. Những vấn đề cơ bản về cơ cấu kinh tế và chuyển dịch CCKT ..... 5 1.1.2. Quan niệm, nội dung và sự cần thiết của chuyển dịch CCKT công nghiệp gắn với phát triển kinh tế ............................................................. 12 1.1.3. Những nhân tố ảnh hưởng đến chuyển dịch CCKT ngành công nghiệp gắn với phát triển kinh tế ............................................................. 19 1.2. Cơ sở thực tiễn về chuyển dịch cơ cấu kinh tế công nghiệp trong quá trình phát triển kinh tế của một số quốc gia và một số địa phương trong nước .... 25 1.2.1. Tổng quan về kinh nghiệm chuyển dịch CCKT công nghiệp trong quá trình phát triển kinh tế của một số quốc gia ..................................... 25 1.2.2. Tổng quan về kinh nghiệm chuyển dịch CCKT công nghiệp trong quá trình phát triển kinh tế của một số địa phương trong nước .............. 27 1.2.3. Bài học cho tỉnh Thái Nguyên ..................................................... 32 iv Chương 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................... 35 2.1. Các câu hỏi nghiên cứu? .................................................................. 35 2.2 Phương pháp nghiên cứu ................................................................... 35 2.2.1 Phương pháp thu thập số liệu ......................................................... 35 2.2.2 Phương pháp tổng hợp, xử lý số liệu ............................................. 35 2.2.3 Phương pháp phân tích số liệu ....................................................... 35 2.3 Chỉ tiêu nghiên cứu đề tài ................................................................. 36 2.3.1. Mức độ thay đổi của cơ cấu GRDP .............................................. 36 2.3.2. Mức độ thay đổi của cơ cấu lao động ........................................... 38 2.3.3. Mức độ thay đổi của cơ cấu hàng xuất khẩu ................................. 39 Chương 3: THỰC TRẠNG ĐẨY MẠNH CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ CÔNG NGHIỆP GẮN VỚI PHÁT TRIỂN KINH TẾ TỈNH THÁI NGUYÊN ......................................................................... 40 3.1. Khái quát đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội và kết quả phát triển ngành công nghiệp tỉnh Thái Nguyên ..................................................... 40 3.1.1. Đặc điểm tự nhiên ......................................................................... 40 3.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội .............................................................. 43 3.1.3. Kết quả phát triển của ngành công nghiệp Thái Nguyên .............. 49 3.2. Thực trạng của chuyển dịch CCKT công nghiệp đến kinh tế ở tỉnh Thái Nguyên ............................................................................................ 53 3.2.1. Sự phối hợp giữa các sở, ban, ngành trong chỉ đạo chuyển dịch cơ cấu kinh tế công nghiệp........................................................................... 53 3.2.2. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành công nghiệp và sự hình thành những ngành công nghiệp mới ................................................................ 55 3.2.3. Sự thay đổi trong tương quan về tỷ lệ giữa các ngành CN ........... 62 3.2.4. Sự phát triển của cụm, khu công nghiệp ở Thái Nguyên .............. 65 3.3. Phân tích các nhân tố tác động đến chuyển dịch CCKT công nghiệp ở Thái Nguyên ............................................................................................ 67 3.3.1. Nhân tố chủ quan .......................................................................... 67 3.3.2. Nhân tố khách quan ....................................................................... 71 v 3.4. Kết quả đạt được và những mặt còn hạn chế trong chuyển dịch CCKT công nghiệp ở Thái Nguyên .................................................................... 72 3.4.1. Những kết quả đạt được ................................................................ 72 3.4.2. Những mặt còn hạn chế trong quá trình chuyển dịch CCKT ngành công nghiệp ở tỉnh Thái Nguyên và nguyên nhân .................................. 73 3.4.3. Những vấn đề bức xúc đang đặt ra đối với chuyển dịch CCKT công nghiệp ở Thái Nguyên ............................................................................. 75 Chương 4: GIẢI PHÁP NHẰM ĐẨY MẠNH CHUYỂN DỊCH CCKT CÔNG NGHIỆP GẮN VỚI PHÁT TRIỂN KINH TẾ TỈNH THÁI NGUYÊN ĐẾN NĂM 2020 VÀ ĐỊNH HƯỚNG ĐẾN NĂM 2030 ........ 81 4.1. Mục tiêu chuyển dịch CCKT công nghiệp gắn với phát triển kinh tế tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020, định hướng đến năm 2030 ................ 81 4.1.1. Mục tiêu phát triển kinh tế ở tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020 và định hướng đến năm 2030 ....................................................................... 81 4.1.2. Mục tiêu phát triển công nghiệp ở tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030 ...................................................................... 83 4.2. Định hướng chuyển dịch CCKT công nghiệp gắn với phát triển kinh tế tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020 ......................................................... 85 4.2.1. Phương án chuyển dịch CCKT công nghiệp ở tỉnh Thái Nguyên 85 4.2.2. Định hướng phát triển cho một số ngành công nghiệp chủ yếu ... 86 4.3. Giải pháp cơ bản nhằm đẩy mạnh chuyển dịch CCKT công nghiệp gắn với phát triển kinh tế tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030 ................................................................................................. 90 4.3.1. Giải pháp về quy hoạch ................................................................. 90 4.3.2. Giải pháp về chính sách ................................................................ 92 4.3.3. Giải pháp về nghiệp vụ chuyên môn ............................................. 93 4.4. Kiến nghị .......................................................................................... 93 KẾT LUẬN ............................................................................................ 96 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................... 98 vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT 1. CCKT : Cơ cấu kinh tế 2. CCN : Cụm công nghiệp 3. CNXH : Chủ nghĩa xã hội 4. KCN : Khu công nghiệp 5. KT-XH : Kinh tế - xã hội 6. KHCN : Khoa học công nghệ 7. KHKT : Khoa học kỹ thuật 8. LĐXH : Lao động xã hội 9. LLSX : Lực lượng sản xuất 10. NXB : Nhà xuất bản 11. QHSX : Quan hệ sản xuất 12. SXCN : Sản xuất công nghiệp 13. SXKD : Sản xuất kinh doanh 14. TLSX : Tư liệu sản xuất 15. WTO : Tổ chức Thương mại Thế giới 16. XHCN : Xã hội chủ nghĩa vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1: Chuyển dịch CCKT Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2016 ...... 43 Bảng 3.2: Chuyển dịch CCKT theo thành phần kinh tế (giá thực tế) giai đoạn 2010 - 2016 .................................................................... 44 Bảng 3.3: Nhân lực trong các tổ chức khoa học công nghệ tỉnh (Tính đến 12/2016) .................................................................................. 45 Bảng 3.4: Nhân lực công nhân kỹ thuật .................................................. 47 Bảng 3.5: Tốc độ phát triển GTSX công nghiệp theo các phân theo thành phần kinh tế ............................................................................. 50 Bảng 3.6: Giá trị sản xuất theo các phân ngành CN (Giá CĐ 2010) ...... 51 Bảng 3.7: Giá trị tăng thêm (GRDP) công nghiệp từ 2010 - 2016 ......... 52 Bảng 3.8: Số lượng cơ sở công nghiệp phân theo thành phần kinh tế .... 56 Bảng 3.9: Tốc độ phát triển GTSX công nghiệp chia theo huyện/thành phố/thị xã................................................................................. 57 Bảng 3.10: Số lượng lao động ở các cơ sở công nghiệp phân theo ngành kinh tế ...................................................................................... 58 Bảng 3.11: Giá trị sản xuất công nghiệp phân theo thành phần kinh tế (tính theo giá cố định 2010)............................................................. 60 Bảng 3.12: Các sản phẩm công nghiệp chủ yếu ..................................... 62 Bảng 3.13: Chuyển dịch cơ cấu giá trị sản xuất công nghiệp ................. 64 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Sự phát triển kinh tế của mỗi quốc gia cũng như một địa phương đòi hỏi phải có một CCKT hợp lý, xác định rõ và giải quyết đúng mối quan hệ giữa các ngành, vùng và các thành phần kinh tế, các yếu tố, lĩnh vực của nền kinh tế quốc dân. Xây dựng CCKT hợp lý là nội dung cơ bản của phát triển kinh tế, trong đó xây dựng CCKT công nghiệp là rất quan trọng. Tỉnh Thái Nguyên, là trung tâm chính trị, kinh tế của khu Việt Bắc nói riêng, của vùng trung du miền núi đông bắc nói chung, là cửa ngõ giao lưu kinh tế xã hội giữa vùng trung du miền núi với vùng đồng bằng Bắc Bộ. Trong những năm gần đây Thái Nguyên đã trở thành một trong những địa phương phía Bắc đang có sự phát triển công nghiệp mạnh và có những sự đột phá về hoạt động thu hút đầu tư vào các khu công nghiệp. Diện mạo của tỉnh ngày càng hiện đại, khang trang, xứng đáng là trung tâm chính trị, kinh tế - xã hội của vùng Trung du miền núi phía Bắc. Kinh tế đạt tốc độ tăng trưởng khá cao, liên tục năm sau cao hơn năm trước. Năm 2016, tốc độ tăng trưởng kinh tế (GRDP) của tỉnh đạt 15,20%, vượt mức kế hoạch đề ra, mức tăng trung bình giai đoạn 2010 - 2016 là 17,97%, gấp gần 2 lần mức tăng bình quân chung của cả nước. Tốc độ tăng trưởng GRDP nhóm ngành công nghiệp cao hơn bình quân chung của cả nước, từng bước khẳng định vị trí, vai trò là tỉnh công nghiệp của vùng Trung du miền núi phía Bắc. GRDP bình quân đầu người năm 2016 đạt 65 triệu đồng. Ngày 27-02-2015, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 260/QĐ-TTg phê duyệt Quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030: Quyết định đưa ra mục tiêu tổng quát phát triển đến năm 2020 “xây dựng Thái Nguyên trở thành tỉnh công nghiệp theo hướng hiện đại là trung tâm của vùng Trung du và Miền núi phía Bắc về phát triển công nghiệp, dịch vụ, nhất là dịch vụ giáo dục - đào tạo, cơ 2 cấu kinh tế hiện đại, tốc độ tăng trưởng kinh tế ổn định và bền vững với các sản phẩm chủ lực có sức cạnh tranh cao, hệ thống kết cấu hạ tầng đồng bộ, đời sống vật chất tinh thần của nhân dân không ngừng được nâng cao. Thực hiện tăng trưởng xanh với mức độ phát triển các - bon giảm dần, tiến tới tạo dựng nền kinh tế xanh, thân thiện với môi trường. Là khu vực phòng thủ vững chắc, địa bàn trọng yếu góp phần giữ vững quốc phòng - an ninh cho cả vùng Trung du và Miền núi phía Bắc”. Quyết định cũng đưa ra mục tiêu tổng thể và các định hướng phát triển đến năm 2030: “Phấn đấu Thái Nguyên là tỉnh công nghiệp phát triển, trung tâm kinh tế của vùng Trung du và Miền núi phía Bắc với nền kinh tế hiện đại, hội tụ những yếu tố của nền kinh tế tri thức với các ngành định hướng phát triển mạnh về công nghiệp công nghệ tiên tiến, dịch vụ chất lượng cao, nông nghiệp công nghệ cao và môi trường an toàn, bền vững, là trung tâm đào tạo, y tế chuyên sâu và khoa học công nghệ có uy tín lớn trong nước, có các trung tâm văn hóa, nghệ thuật tiên tiến, hiện đại và đậm đà bản sắc dân tộc vùng Việt Bắc, đời sống vật chất, tinh thần ngày càng được nâng cao” [26]. Là tỉnh có nhiều tiềm năng cho phát triển CN, song trong thời gian qua, sự chuyển dịch CCKT công nghiệp của Thái Nguyên còn chậm, chưa tương xứng với tiềm năng, lợi thế, vị trí, vai trò là cực tăng trưởng quan trọng của vùng kinh tế trọng điểm, chuyển dịch CCKT chậm, chưa vững chắc. Làm thế nào để chuyển dịch CCKT công nghiệp ở tỉnh Thái Nguyên với tốc độ nhanh và chất lượng cao trong quá trình phát triển công nghiệp gắn với phát triển kinh tế đến năm 2020. Lời giải cho vấn đề đặt ra, cần có sự nghiên cứu, phân tích kỹ trên cả 2 mặt lý luận và thực tiễn. Để góp phần tìm ra những giải pháp cho vấn đề trên, tác giả chọn đề tài: “Đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành công nghiệp gắn với phát triển kinh tế tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020” làm luận văn Thạc sĩ, chuyên ngành Quản lý kinh tế. 3 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung - Đánh giá thực trạng chuyển dịch CCKT công nghiệp ở Thái Nguyên. Đề xuất phương hướng và giải pháp cơ bản nhằm đẩy mạnh quá trình chuyển dịch CCKT công nghiệp gắn với phát triển kinh tế tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hóa những vấn đề lý luận liên quan đến chuyển dịch CCKT công nghiệp trong quá trình phát triển kinh tế hiện nay. Khảo sát kinh nghiệm trong và ngoài nước về chuyển dịch CCKT công nghiệp trong quá trình phát triển kinh tế, từ đó rút ra những bài học có thể tham khảo cho tỉnh Thái Nguyên. - Phân tích, đánh giá thực trạng chuyển dịch CCKT công nghiệp ở tỉnh Thái Nguyên thời gian qua, chỉ ra những mặt được, chưa được và nguyên nhân của nó. - Đề xuất phương hướng và những giải pháp cơ bản nhằm đẩy mạnh chuyển dịch CCKT công nghiệp gắn với phát triển kinh tế tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài nghiên cứu chủ yếu sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong nội bộ ngành công nghiệp của tỉnh Thái Nguyên. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian: trên địa bàn cụ thể là tỉnh Thái Nguyên nhưng được đặt trong bối cảnh chung của quá trình phát triển nền kinh tế của đất nước. - Về thời gian: nghiên cứu khảo sát thực trạng từ 2010- 2016 và tầm nhìn đến 2020 để đề xuất phương hướng và các giải pháp cơ bản tiếp tục chuyển dịch CCKT công nghiệp tỉnh Thái Nguyên. - Về nội dung: Đánh giá thực trạng chuyển dịch CCKT công nghiệp tỉnh Thái Nguyên; phân tích các nhân tố tác động đến chuyển dịch CCKT công nghiệp tỉnh Thái Nguyên. 4 - Đề xuất phương hướng và các giải pháp cơ bản tiếp tục chuyển dịch CCKT công nghiệp tỉnh Thái Nguyên Luận văn nghiên cứu cơ cấu kinh tế công nghiệp được hiểu là cơ cấu trong nội bộ ngành công nghiệp và chỉ tập trung vào 3 nhóm ngành chính: công nghiệp khai thác, công nghiệp chế biến, công nghiệp sản xuất và phân phối điện nước. 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 4.1. Ý nghĩa khoa học Luận văn đã góp phần hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn và phương pháp đánh giá thực trạng chuyển dịch CCKT công nghiệp trong quá trình phát triển kinh tế. Đây là những kết quả và thông tin có ý nghĩa quan trọng, có giá trị tham khảo cho các nhà khoa học, quản lý và hoạch định chính sách. 4.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận văn cung cấp cơ sở dữ liệu, kết quả phân tích thực trạng chuyển dịch CCKT công nghiệp, nhân tố ảnh hưởng và đã đề xuất một số giải pháp nhằm đẩy mạnh chuyển dịch CCKT công nghiệp ở tỉnh Thái Nguyên. Kết quả nghiên cứu của luận văn là tài liệu tham khảo cho các nhà quản lý đưa ra các chủ trương, chính sách nhằm tiếp tục chuyển dịch CCKT công nghiệp ở tỉnh Thái Nguyên nói riêng và các địa phương tương đồng khác. 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn chia làm 4 chương, gồm: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về chuyển dịch CCKT công nghiệp gắn với phát triển kinh tế. Chương 2: Phương pháp nghiên cứu. Chương 3: Thực trạng chuyển dịch CCKT công nghiệp ở tỉnh Thái Nguyên. Chương 4: Mục tiêu, định hướng và những giải pháp cơ bản nhằm đẩy mạnh chuyển dịch CCKT công nghiệp gắn với phát triển kinh tế tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020. 5 Chương 1 LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN VỀ ĐẨY MẠNH CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ CÔNG NGHIỆP GẮN VỚI PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRÊN ĐIẠ BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN 1.1. Cơ sở lý luận về chuyển dịch CCKT công nghiệp gắn với phát triển kinh tế 1.1.1. Những vấn đề cơ bản về cơ cấu kinh tế và chuyển dịch CCKT 1.1.1.1. Quan niệm về cơ cấu kinh tế và cơ cấu kinh tế công nghiệp a. Cơ cấu kinh tế Trong phát triển KT-XH của một quốc gia hay một địa phương vấn đề quan trọng là phải xác định được một CCKT hợp lý, khoa học. Quá trình phát triển kinh tế luôn có những nhân tố tác động tạo ra sự chuyển dịch CCKT. Khi nghiên cứu về kinh tế, nhất là nghiên cứu để hoạch định chính sách phát triển KT-XH cần làm rõ về lý luận CCKT, chuyển dịch CCKT, từ đó làm rõ sự chuyển dịch CCKT ngành, chuyển dịch cơ cấu trong nội bộ ngành công nghiệp. + Cơ cấu (structure) được dùng để chỉ về cách tổ chức, cấu tạo, sự điều chỉnh các yếu tố tạo nên một hình thể, một vật, một bộ phận, sau này khái niệm cơ cấu được sử dụng rộng rãi trong nhiều ngành khoa học, trong đó có các ngành kinh tế của nền kinh tế quốc gia. + Theo Từ điển Bách khoa Việt Nam thì CCKT là tổng thể các ngành, lĩnh vực, bộ phận kinh tế có quan hệ hữu cơ tương đối ổn định hợp thành [Gt HVCTQG-HCM]. Theo C.Mác: CCKT của xã hội là toàn bộ những quan hệ sản xuất phù hợp với tính chất, trình độ của lực lượng sản xuất, quá trình phát triển nhất định của lực lượng sản xuất vật chất của xã hội [4]. Như vậy, có thể hiểu: CCKT là tổng thể các mối quan hệ về chất lượng và số lượng giữa các bộ phận cấu thành của nền kinh tế tương ứng với những điều kiện KT-XH trong một thời kỳ nhất định. 6 Xét về mặt chất, thì CCKT là các quan hệ gắn bó giữa các yếu tố kinh tế trong một chỉnh thể thống nhất. Về mặt lượng, đó là quan hệ tỷ lệ giữa các yếu tố cấu thành nền kinh tế. Cơ cấu kinh tế có ý nghĩa thiết thực trong việc thúc đẩy nền kinh tế phát triển đa dạng, năng động, phát huy tiềm năng, lợi thế của vùng, quốc gia về nguồn nhân lực, vật lực, tài lực, trí lực... Thuật ngữ "cơ cấu kinh tế" vận dụng không chỉ ở góc độ của toàn bộ nền kinh tế quốc dân mà còn vận dụng ở phạm vi một địa phương, một ngành, một lĩnh vực nào đó của KT-XH. b. Phân loại cơ cấu kinh tế Cơ cấu kinh tế được nghiên cứu phân tích dưới các góc độ khác nhau như: cơ cấu ngành kinh tế, CCKT theo vùng lãnh thổ, cơ cấu thành phần kinh tế, đây là ba bộ phận cơ bản hợp thành CCKT và có quan hệ chặt chẽ với nhau, trong đó cơ cấu ngành kinh tế giữ vị trí chủ yếu trong CCKT của mọi quốc gia. Một là, Cơ cấu thành phần của nền kinh tế: gắn với chế độ sở hữu về TLSX, sở hữu về TLSX hình thành nên cơ cấu thành phần kinh tế. Tùy theo phương thức sản xuất mà có thành phần kinh tế chiếm địa vị chi phối hay chủ đạo và các thành phần kinh tế khác cùng tồn tại trong nền kinh tế. Hai là, Cơ cấu các vùng của nền kinh tế: là sự phân chia nền kinh tế quốc dân theo chuyên môn hóa về chức năng, nhằm để chuyên môn hóa sản xuất đạt hiệu quả cao về KT-XH. Ba là, Cơ cấu ngành của nền kinh tế: là tổ hợp các nhóm ngành hợp thành các tương quan tỷ lệ, biểu hiện mối liên hệ giữa các nhóm ngành của nền kinh tế quốc dân. Cơ cấu ngành phản ánh trình độ phân công lao động và trình độ phát triển lực lượng sản xuất của nền kinh tế. Cơ cấu ngành kinh tế gồm ba nhóm ngành chủ yếu là: - Nhóm ngành khai thác tài nguyên (khu vực I): bao gồm nông, lâm, ngư nghiệp, khai thác quặng mỏ khoáng sản . - Nhóm ngành công nghiệp (khu vực II): bao gồm công nghiệp và 7 xây dựng. - Nhóm ngành dịch vụ (khu vực III): bao gồm thương mại, dịch vụ, bưu chính viễn thông. c. Cơ cấu kinh tế ngành công nghiệp - Cơ cấu nội bộ ngành kinh tế: là một cấu trúc bao gồm các phân ngành trong nội bộ một ngành nhất định và mối quan hệ giữa các phân ngành đó. Mối quan hệ giữa các phân ngành được thể hiện ở: 1) Tương quan tỷ lệ giữa các phân ngành trong nội bộ ngành đó; 2) Sự tác động qua lại giữa các phân ngành tạo nên tính chỉnh thể của CCKT nội bộ ngành. Nói đến CCKT nội bộ ngành là nói đến CCKT nội bộ ngành công nghiệp - xây dựng hoặc CCKT nội bộ ngành nông nghiệp hoặc CCKT nội bộ ngành dịch vụ... - Cơ cấu kinh tế công nghiệp Công nghiệp là ngành sản xuất vật chất của nền kinh tế quốc dân, là ngành sản xuất ra TLSX và tư liệu tiêu dùng; là ngành tạo ra sự phát triển của lực lượng sản xuất, nhất là sự phát triển của khoa học công nghệ, nâng cao năng suất lao động góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Công nghiệp được phân chia thành ba nhóm ngành chính là: Công nghiệp khai thác; Công nghiệp chế biến; Công nghiệp sản xuất và phân phối điện nước. - Công nghiệp khai thác: nhằm khai thác những tài nguyên thiên nhiên để tạo nguyên liệu cho các ngành công nghiệp chế biến. - Công nghiệp chế biến: là ngành sử dụng các nguyên vật liệu để sản xuất ra sản phẩm phục vụ cho sản xuất và tiêu dùng, trong đó các ngành công nghiệp sản xuất ra TLSX và các ngành công nghệ cao có vai trò quyết định đối với việc phát triển công nghiệp của mỗi nước. Công nghiệp chế biến là tiêu thức quan trọng để đánh giá trình độ phát triển công nghiệp của một quốc gia. - Công nghiệp sản xuất và phân phối điện nước: là các ngành sản xuất kết cấu hạ tầng phục vụ cho các ngành, lĩnh vực sản xuất và đời sống xã hội. 8 Vậy, cơ cấu kinh tế công nghiệp là một cấu trúc bao gồm tổng thể các phân ngành của sản xuất CN và tương quan tỷ lệ giữa các phân ngành đó. Cơ cấu kinh tế ngành công nghiệp chính là mối quan hệ tỷ lệ giữa các nhóm ngành công nghiệp khai thác; công nghiệp chế biến; công nghiệp sản xuất và phân phối điện nước trong tổng thể ngành công nghiệp được xác định bằng tỷ trọng của mỗi ngành trong tổng sản phẩm của ngành công nghiệp tạo ra. Cơ cấu của ngành công nghiệp được hình thành từ sự phát triển của phân công lao động xã hội và tiến bộ khoa học công nghệ, từ cuộc cách mạng KHKT lần thứ nhất đến lần thứ hai và hiện nay là cuộc cách mạng KHKT lần thứ ba trên thế giới. Cơ cấu ngành công nghiệp luôn thay đổi theo từng thời kỳ, từng giai đoạn và phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau, trong đó yếu tố Nhà nước đề ra mục tiêu lựa chọn quy mô phát triển các ngành công nghiệp có vai trò hết sức quan trọng, góp phần thúc đẩy việc xây dựng cơ cấu ngành công nghiệp một cách tối ưu, nhằm thực hiện CNH, HĐH ở mỗi quốc gia. 1.1.1.2. Những yêu cầu đặt ra về chuyển dịch CCKT gắn với phát triển kinh tế a. Những vấn đề cơ bản về phát triển nền kinh tế Phát triển kinh tế là sự tăng trưởng kinh tế gắn liền với sự hoàn thiện cơ cấu, thể chế kinh tế, nâng cao chất lượng cuộc sống và bảo đảm công bằng xã hội. Muốn phát triển kinh tế trước hết phải có sự tăng trưởng kinh tế. Nhưng không phải sự tăng trưởng kinh tế nào cũng dẫn tới phát triển kinh tế. Phát triển kinh tế đòi hỏi phải thực hiện được ba nội dung cơ bản sau: - Sự tăng lên của tổng sản phẩm quốc nội (GDP), tổng sản phẩm quốc dân (GNP) và tổng sản phẩm quốc dân tính theo đầu người. Nội dung này phản ánh mức độ tăng trưởng kinh tế của một quốc gia trong một thời kỳ nhất định. 9 - Sự biến đổi cơ cấu kinh tế theo hướng tiến bộ, thể hiện ở tỷ trọng của các ngành dịch vụ và công nghiệp trong tổng sản phẩm quốc dân tăng lên, còn tỷ trọng nông nghiệp ngày càng giảm xuống. Nội dung này phản ánh chất lượng tăng trưởng, trình độ kỹ thuật của nền sản xuất để có thể bảo đảm cho sự tăng trưởng kinh tế bền vững. - Mức độ thoả mãn các nhu cầu cơ bản của xã hội thể hiện bằng sự tăng lên của thu nhập thực tế, chất lượng giáo dục, y tế… mà mỗi người dân được hưởng. Nội dung này phản ánh mặt công bằng xã hội của sự tăng trưởng kinh tế. Với những nội dung trên, phát triển kinh tế bao hàm các yêu cầu cụ thể là: + Mức tăng trưởng kinh tế phải lớn hơn mức tăng dân số. + Sự tăng trưởng kinh tế phải dựa trên cơ cấu kinh tế hợp lý, tiến bộ để bảo đảm tăng trưởng bền vững. + Tăng trưởng kinh tế phải đi đôi với công bằng xã hội, tạo điều kiện cho mọi người có cơ hội ngang nhau trong đóng góp và hưởng thụ kết quả của tăng trưởng kinh tế. + Chất lượng sản phẩm ngày càng cao, phù hợp với sự biến đổi nhu cầu của con người và xã hội, bảo vệ môi trường sinh thái. Như vậy, phát triển kinh tế có nội dung và ý nghĩa khá toàn diện, là mục tiêu và ước vọng của các dân tộc trong mọi thời đại. Phát triển kinh tế bao hàm trong nó mối quan hệ biện chứng giữa tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội. Tăng trưởng và phát triển kinh tế là điều kiện tiên quyết và cơ bản để giải quyết công bằng xã hội. Công bằng xã hội vừa là mục tiêu phấn đấu của nhân loại, vừa là động lực quan trọng của sự phát triển. Mức độ công bằng xã hội càng cao thì trình độ phát triển, trình độ văn minh của xã hội càng có cơ sở bền vững. b. Những yêu cầu đặt ra về chuyển dịch CCKT gắn với phát triển kinh tế 10 Phát triền kinh tế đòi hỏi chuyển dịch cơ cấu kinh tế với tốc độ nhanh, toàn diện, đúng hướng, muốn vậy phải quán triệt các yêu cầu sau: - Yêu cầu chuyển dịch CCKT trên cơ sở trang bị và trang bị lại công nghệ hiện đại cho các ngành, lĩnh vực của kinh tế quốc dân, trước hết là các lĩnh vực trọng yếu; chuyển dịch CCKT gắn với phát triển kinh tế phải được hiểu là quá trình chuyển dịch CCKT - kỹ thuật gắn với quá trình KT-XH đồng thời gắn với quá trình mở rộng quan hệ kinh tế quốc tế. Trong chuyển dịch CCKT phải hết sức coi trọng nhân tố khoa học và công nghệ, tập trung thực hiện cơ khí hóa, điện khí hóa, hóa học và sinh học hóa. - Chuyển dịch CCKT tạo sự thúc đẩy phân công lao động, trên cơ sở phát huy lợi thế so sánh giữa các địa phương, các vùng và cả nước. Kết quả của sự chuyển dịch CCKT làm cho sản xuất hàng hóa phát triển, mở rộng thị trường vốn, thị trường công nghệ, lao động, tài nguyên, hàng hoá, dịch vụ. Chuyển dịch CCKT gắn với phát triển kinh tế đòi hỏi sự chuyển dịch về số lượng, chất lượng với cơ cấu hợp lý; đòi hỏi phải có cơ cấu nguồn nhân lực hợp lý, đội ngũ chuyên gia, cán bộ hoạch định chính sách, các nhà doanh nghiệp, cán bộ KHKT, công nhân lành nghề... Nguồn nhân lực vừa là nội dung vừa là điều kiện giữ vai trò quyết định đối với quá trình phát triển, chuyển dịch CCKT cũng như đối với toàn bộ quá trình phát triển kinh tế. Giai đoạn đầu rất cần quy mô nguồn nhân lực, sau đó cơ cấu, chất lượng nguồn nhân lực đóng vai trò quan trọng trong chuyển dịch CCKT gắn với phát triển kinh tế. Việt Nam là một nước nông nghiệp, kinh tế nông nghiệp là chủ yếu, đang trong quá trình quá độ lên chủ nghĩa xã hội, vấn đề chuyển dịch CCKT công nghiệp phải được đặc biệt coi trọng, coi đây là nhiệm vụ trọng tâm của thời kỳ quá độ tiến lên sản xuất lớn xã hội chủ nghĩa. 1.1.1.3. Chuyển dịch CCKT gắn với phát triển kinh tế Quá trình phát triển kinh tế là một quá trình toàn diện và đồng bộ, bao trùm tất cả các ngành, lĩnh vực hoạt động của một quốc gia. Vì nền kinh tế là 11 một hệ thống thống nhất các ngành, lĩnh vực liên quan chặt chẽ với nhau. Vì vậy, quá trình phát triển kinh tế luôn gắn liền với quá trình chuyển dịch CCKT. Chính vì vậy, chuyển dịch CCKT là quá trình biến đổi cả về số lượng và chất lượng các yếu tố cấu thành cơ cấu kinh tế, gắn liền với đó là sự thay đổi về mối quan hệ giữa các yếu tố đó. Xét về bản chất, chuyển dịch CCKT chính là sự chuyển dịch về số lượng và chất lượng của các bộ phận cấu thành CCKT, là sự thay đổi của CCKT từ trạng thái này sang trạng thái khác phù hợp với môi trường phát triển của nền kinh tế. Chuyển dịch CCKT chính là sự điều chỉnh cơ cấu trên ba mặt: CCKT ngành, CCKT vùng, cơ cấu thành phần kinh tế hướng sự phát triển nền kinh tế theo các mục tiêu KT-XH đã được xác định trong từng thời kỳ phát triển của mỗi quốc gia, địa phương. Chuyển dịch CCKT phải dựa trên cơ cấu hiện có, cải tạo cơ cấu cũ lạc hậu, không còn phù hợp, bổ sung, xây dựng cơ cấu mới tiên tiến, hoàn thiện thành cơ cấu mới hiện đại và phù hợp hơn. Sự chuyển dịch này theo quy luật vận động biện chứng, từ sự biến đổi lượng dẫn đến chuyển hóa về chất lượng của nền kinh tế. Hiện nay, các nước trên thế giới và nhất là các nước đang phát triển đều thực hiện việc điều chỉnh CCKT, thông qua việc thu hút đầu tư trực tiếp của nước ngoài, tiếp nhận chuyển giao công nghệ, ứng dụng tiến bộ khoa học công nghệ vào sản xuất, tăng cường xúc tiến đầu tư, xúc tiến thương mại và mở rộng thị trường nhằm chủ động thúc đẩy chuyển dịch CCKT đạt được mục tiêu đề ra, rút ngắn giai đoạn phát triển để theo kịp các nước công nghiệp. Chuyển dịch CCKT của nước ta hiện nay được thực hiện theo định hướng giảm dần tỷ trọng của ngành nông nghiệp, tăng nhanh tỷ trọng của ngành công nghiệp và dịch vụ trong tổng giá trị sản phẩm quốc dân. Quy luật lượng đổi dẫn đến chất đổi được thể hiện khá rõ nét trong quá trình chuyển dịch CCKT. Việc chuyển dịch CCKT trước hết được bắt đầu từ sự thay đổi về lượng bên trong của các bộ phận cấu thành CCKT. Sự thay đổi