Tài liệu Luận văn nghiên cứu chuyển đổi cơ cấu sử dụng đất nhằm phát triển sản xuất nông nghiệp hàng hóa trên địa bàn huyện chiêm hóa tỉnh tuyên quang​

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA TỰ NHIÊN HÀ NỘI ==========o0o========== VÕ NGỌC HẢI “NGHIÊN CỨU CHUYỂN ĐỔI CƠ CẤU SỬ DỤNG ĐẤT NHẰM PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP HÀNG HÓA TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN CHIÊM HÓA– TỈNH TUYÊN QUANG” LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC HÀ NỘI - 2013 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA TỰ NHIÊN HÀ NỘI ==========o0o========== VÕ NGỌC HẢI “NGHIÊN CỨU CHUYỂN ĐỔI CƠ CẤU SỬ DỤNG ĐẤT NHẰM PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP HÀNG HÓA TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN CHIÊM HÓA– TỈNH TUYÊN QUANG” CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI MÃ SỐ : 60.85.01.03 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. THÁI THỊ QUỲNH NHƯ HÀ NỘI - 2013 LỜI CAM ĐOAN - Tôi xin cam đoan rằng, số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và chưa hề được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. - Tôi xin cam đoan rằng, mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cám ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả luận văn Võ Ngọc Hải LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện đề tài, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình, sự đóng góp quý báu của các cá nhân và tập thể đã tạo điều kiện cho tôi hoàn thành bản luận văn này. Tôi vô cùng biết ơn TS. Thái Thị Quỳnh Như – Phó Vụ trưởng Vụ Hợp tác Quốc tế - Tổng cục Quản lý Đất đai đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo tôi trong suốt thời gian tôi thực hiện đề tài. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn sự góp ý chân thành của các Thầy, Cô giáo Khoa Địa lý, Khoa Sau đại học - Trường Đại học Khoa học Tự nhiên Đại học Quốc gia Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi thực hiện đề tài. Tôi xin trân trọng cảm ơn UBND huyện Chiêm Hóa đã giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài tại địa bàn. Tôi xin cảm ơn tới gia đình và những người thân, các cán bộ, đồng nghiệp và bạn bè đã tạo điều kiện về mọi mặt cho tôi trong quá trình thực hiện đề tài này. Một lần nữa tôi xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày .....tháng.......năm 2013 Tác giả luận văn Võ Ngọc Hải MỤC LỤC ĐẶT VẤN ĐỀ ........................................................................................................ 1 1.1 Tính cấp thiết của đề tài ..................................................................................... 1 1.2 Mục tiêu nghiên cứu .......................................................................................... 2 1.3 Nhiệm vụ nghiên cứu......................................................................................... 2 1.4 Quan điểm tiếp cận và phương pháp nghiên cứu ................................................ 3 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP................... 5 1.1 Đất đai và vai trò của đất đai đối với sản xuất nông nghiệp ................................ 5 1.1.1 Khái niệm về đất đai và đất nông nghiệp ............................................ 5 1.1.2 Vai trò của đất đai trong sản xuất nông nghiệp .................................... 7 1.1.3 Nguyên tắc sử dụng đất nông nghiệp .................................................. 7 1.2 Phát triển nông nghiệp theo hướng sản xuất hàng hóa ........................................ 8 1.2.1 Khái niệm, cơ sở khoa học về nông nghiệp ......................................... 8 1.2.2 Quan điểm về phát triển nông nghiệp ................................................. 9 1.2.3 Khái niệm, cơ sở khoa học sản xuất nông nghiệp hàng hóa................. 10 1.2.4 Quan điểm về phát triển nông nghiệp hàng hóa ................................. 15 1.2.5 Các kết quả nghiên cứu về nông nghiệp hàng hóa và phát triển sản xuất hàng hóa tập trung .................................................................................. 17 1.2.6 Đánh giá hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp ...................................... 20 1.3 Các yếu tố ảnh hưởng đến SXNN hàng hóa ..................................................... 22 1.3.1 Hội nhập kinh tế thế giới ................................................................. 22 1.3.2 Tình hình phát triển kinh tế đất nước ................................................ 23 1.3.3 Tiến bộ KH&CN ............................................................................ 24 1.4 Một số kết quả nghiên cứu về quy hoạch nông nghiệp hàng hóa trên thế giới ....... 25 CHƯƠNG 2: ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ VIỆC SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN CHIÊM HÓA GIAI ĐOẠN 2005-2012 ................... 28 2.1 Điều kiện tự nhiên, KT-XH ............................................................................. 28 2.1.1 Điều kiện tự nhiên .......................................................................... 28 2.1.2 Thực trạng phát triển KT-XH .......................................................... 35 Bảng 2.1: Chuyển dịch cơ cấu kinh tế huyện Chiêm Hóa - tỉnh Tuyên Quang giai đoạn 2005 – 2010 ............................................................................. 36 Bảng 2.2: Hiện trạng diện tích, cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp năm 2012 .. 41 Bảng 2.3: Biến động đất nông nghiệp giai đoạn 2000-2005 ........................ 42 Bảng 2.4: Biến động đất nông nghiệp giai đoạn 2005-2012 ........................ 43 Biểu đồ 2.1: Biểu đồ sản lượng lương thực giai đoạn 2005 – 2009 .............. 47 Bảng 2.5: Kết quả thực hiện một số chỉ số đầu ra ngành chăn nuôi .............. 48 2.2 Tình hình quản lý và sử dụng đất đai ............................................................... 50 2.2..1 Công tác quy hoạch sử dụng đất...................................................... 50 2.2.2 Công tác giao đất, cho thuê đất, thu hồi đất ....................................... 50 2.2.3 Công tác cấp Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất ............................. 51 2.2.4 Công tác thống kê, kiểm kê đất đai .................................................. 51 2.3 Thực trạng SXNN hàng hóa............................................................................. 51 2.3.1 Trồng trọt ...................................................................................... 52 2.3.2 Chăn nuôi ...................................................................................... 53 2.3.3 Lâm nghiệp.................................................................................... 53 2.3.4 Phát triển nông thôn........................................................................ 54 2.4. Hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp .................................................................. 54 2.4.1 Hiệu quả kinh tế ............................................................................. 54 Bảng 2.6. Chi phí sản xuất của một số loại cây trồng chính (tính cho 1 ha) .. 56 Bảng 2.7. Giá trị sản xuất của một số loại cây trồng chính (tính cho 1 ha) .... 57 Bảng 2.8. Hiệu quả sử dụng đất của một số loại cây trồng chính (tính cho 1 ha) ............................................................................................................. 57 2.4.2 Hiệu quả xã hội .............................................................................. 58 của các LUT hiện trạng (tính cho 1 ha) ..................................................... 59 2.4.3 Hiệu quả về môi trường .................................................................. 60 CHƯƠNG 3: ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP NHẰM PHÁT TRIỂN NỀN SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP HÀNG HÓA TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN CHIÊM HÓA – TỈNH TUYÊN QUANG ........................... 62 3.1 Những định hướng chủ yếu nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp ......... 62 3.1.1 Đẩy nhanh phát triển nông nghiệp nông thôn theo hướng CNH-HĐH, SXHH ................................................................................................... 62 3.1.2 Thực hiện chuyển đổi cơ cấu cây trồng trên cơ sở xác tiềm năng và hiệu quả sử dụng đất ...................................................................................... 62 3.1.3 Gắn phát triển kinh tế với phát triển xã hội, bảo vệ môi trường, an ninh quốc phòng, xây dựng NTM .................................................................... 63 3.2 Đề xuất phương án quy hoạch vùng thâm canh tập trung trên địa bàn huyện Chiêm Hóa – Tỉnh Tuyên Quang, giai đoạn 2012 – 2020 ...................................... 63 3.2.1 Phương hướng, mục tiêu phát triển................................................... 63 3.2.2 Nội dung định hướng hình thành vùng chuyên canh cây trồng, vật nuôi theo hướng sản xuất hàng hóa tập trung .................................................... 68 Bảng 3.1: Dự kiến Diện tích đất trồng lúa chất lượng cao đến năm 2015 .... 69 Hình 3.1 Cánh đồng lúa chất lượng cao tại xã Hòa An ............................... 70 Bảng 3.3: Dự kiến diện tích đất trồng mía đến năm 2015........................... 71 Hình 3.2 Vùng trồng lạc tập trung tại xã Hòa Phú ...................................... 72 Bảng 3.4: Dự kiến diện tích trồng chuối đến năm 2015 .............................. 74 Hình 3.3 khu trồng chuối tập trung tại xã Kim Bình ................................... 75 Bảng 3.5: Dự kiến tổng năng suất, sản lượng đàn gia súc đến năm 2015 ...... 78 Bảng 3.6: Dự kiến khu chăn nuôi tập trung đến năm 2015 ......................... 79 3.3 Một số giải pháp chính nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng đất SXNN của huyện Chiêm Hóa ............................................................................................................ 90 3.3.1 Giải pháp về quản lý sử dụng đất đai ................................................ 90 3.3.2 Giải pháp về lao động- phát triển nguồn nhân lực .............................. 91 3.3.3 Giải pháp về tài chính ..................................................................... 91 3.3.4 Giải pháp về khoa học kỹ thuật ........................................................ 93 3.3.5 Giải pháp về cơ chế, chính sách ....................................................... 93 3.3.6 Các giải pháp khác ......................................................................... 94 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ .................................................................................. 96 1. Kết luận ............................................................................................................ 96 2. Đề nghị ............................................................................................................. 97 DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Chuyển dịch cơ cấu kinh tế huyện Chiêm Hóa - tỉnh Tuyên Quang giai đoạn 2005 – 2010 ............................................................................ 36 Bảng 2.2: Hiện trạng diện tích, cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp năm 2012 . 41 Bảng 2.3: Biến động đất nông nghiệp giai đoạn 2000-2005 ........................ 42 Bảng 2.4: Biến động đất nông nghiệp giai đoạn 2005-2012 ........................ 43 Bảng 2.5: Kết quả thực hiện một số chỉ số đầu ra ngành chăn nuôi ............. 48 Bảng 2.6: Hiện trạng diện tích, cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp năm 2012 ............................................................... Error! Bookmark not defined. Bảng 2.7: Hiện trạng diện tích, cơ cấu sử dụng đất phi nông nghiệp năm 2012 ............................................................... Error! Bookmark not defined. Bảng 2.8: Hiện trạng đất chưa sử dụng ...... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.1: Diện tích đất trồng lúa chất lượng cao giai đoạn 2012 - 2015 ..... 69 Bảng 3.2: Quy hoạch mới diện tích đất trồng rau giai đoạn 2012 - 2015 ............................................................... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.3: Quy hoạch mới diện tích đất trồng mía giai đoạn 2012 – 2015 .... 71 Bảng 3.4: Dự kiến diện tích trồng cây lạc đến năm 2015 .. Error! Bookmark not defined. Bảng 3.5: Dự kiến diện tích trồng cây đậu tương đến năm 2015 ................. 78 Bảng 3.6: Dự kiến diện tích trồng cây Khoai lang đến năm 2015 ......... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.7: Dự kiến diện tích trồng chuối đến năm 2015 .............................. 74 Bảng 3.8: Dự kiến tổng năng suất, sản lượng đến năm 2015 ...................... 78 Bảng 3.9: Quy hoạch khu chăn nuôi tập trung đến năm 2015 ..................... 79 Bảng 3.10: Diện tích nuôi thả cá đến năm 2015 ........ Error! Bookmark not defined. DANH MỤC BIỂU ĐỒ VÀ HÌNH ẢNH Biểu đồ 2.1: Biểu đồ sản lượng lương thực giai đoạn 2005 – 2009 .............. 47 Biểu đồ 2.2: Biểu đồ kết quả thực hiện một số chỉ tiêu ngành chăn nuôi……..50 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT SXNN Sản xất Nông nghiệp SXHH Sản xuất hàng hóa KT – XH Kinh tế - Xã hội KH&CN Khoa học và Công nghệ NTM Nông thôn mới CNH – HĐH Công nghiệp hóa – Hiện đại hóa ĐẶT VẤN ĐỀ 1.1 Tính cấp thiết của đề tài Là một huyện miền núi, Chiêm Hoá giữ vị trí quan trọng do có địa bàn rộng lớn, có nguồn tài nguyên phong phú và đa dạng với tổng diện tích tự nhiên là 127.882,10 ha, trong đó diện tích đất nông nghiệp là 118.722,05 ha. Trong những năm qua huyện đã đề ra nhiều chủ trương, chính sách phát triển kinh tế nông lâm nghiệp, chuyển đổi cơ cấu giống cây trồng, vật nuôi, bước đầu đã đem lại kết quả khá toàn diện. Tuy nhiên nền kinh tế của huyện nói chung, kinh tế nông lâm nghiệp vẫn trong trình trạng phát triển chưa mạnh mẽ; sản xuất nông lâm nghiệp còn mang tính manh mún, phân tán, chuyển dịch cơ cấu cây trồng còn chậm, chưa tạo ra các vùng chuyên canh SXHH và thị trường tiêu thụ với quy mô lớn, việc ứng dụng tiến bộ kỹ thuật vào sản xuất còn chậm, hiệu quả thấp; sản lượng nông sản có tăng xong chưa bền vững, chưa tương xứng với tiềm năng của huyện, tỷ trọng trong chăn nuôi còn thấp trong cơ cấu ngành nông nghiệp, chưa phát huy thế mạnh chăn nuôi đại gia súc (trâu, bò); đòi hỏi khách quan cần có sự sắp xếp, chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi theo hướng khai thác tiềm năng to lớn trong lĩnh vực sản xuất nông lâm nghiệp, hình thành các vùng SXHH tập trung. Với điều kiện tự nhiên, đất đai, thời tiết, khí hậu... cùng với điều kiện KTXH, nguồn lao động dồi dào, có truyền thống lịch sử cách mạng thì huyện Chiêm Hoá có tiềm năng phát triển kinh tế nông lâm nghiệp. Nhằm đẩy mạnh phát triển KT-XH nói chung, kinh tế nông lâm nghiệp nói riêng, huyện Chiêm Hoá đã có nhiều chủ trương lớn và chính sách cụ thể, đẩy mạnh phát triển sản xuất, chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, phát huy thế mạnh và tiềm năng kinh tế nông lâm nghiệp. Giai đoạn 2012 - 2020 huyện đứng trước những thuận lợi hết sức cơ bản, là huyện có tiềm năng và nguồn lực để phát triển kinh tế nông lâm nghiệp với khối lượng nông lâm sản hàng hoá lớn như: Cây lúa, ngô, lạc, đàn trâu, bò, đàn lợn, đàn 1 gia cầm, cây lâm nghiệp... đó là điều kiện thuận lợi để phát triển ngành công nghiệp chế biến nông lâm sản. Do vậy việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, hình thành vùng chuyên canh tập trung để đảm bảo phát triển kinh tế bền vững trong những năm tới là vấn đề cấp bách được ưu tiên giải quyết, đây là chương trình phát triển kinh tế cây trồng SXHH trọng điểm của huyện nhằm đem lại hiệu quả kinh tế cao, giúp các hộ dân phát triển kinh tế, tạo việc làm, tăng thu nhập, góp phần xoá đói, giảm nghèo trên dịa bàn huyện Chiêm Hoá. Đó cũng là mục tiêu nghiên cứu của đề tài: “Nghiên cứu chuyển đổi cơ cấu sử dụng đất nhằm phát triển SXNN hàng hóa trên địa bàn huyện Chiêm Hóa tỉnh Tuyên Quang”. 1.2 Mục tiêu nghiên cứu - Tìm hiểu và đánh giá thực trạng hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp, nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp và thúc đẩy sự phát triển SXNN bền vững. - Đánh giá thực trạng, tiềm năng đất nông nghiệp tại địa phương làm cơ sở khoa học phục vụ mục tiêu phát triển SXNN hàng hóa trên địa bàn huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang. - Đề xuất quy hoạch hình thành vùng chuyên canh cây trồng, vật nuôi tập trung giai đoạn 2012 - 2020 trên địa bàn huyện Chiêm Hóa. 1.3 Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở khoa học của nền SXNN hàng hóa ở Việt Nam nói chung và trên địa bàn huyện Chiêm Hóa nói riêng nhằm sử dụng hiệu quả đất sản xuất nông nghiệp theo hướng đạt hiệu quả cao. - Đánh giá thực trạng hiệu quả các loại hình sử dụng đất nông nghiệp và công tác chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi trên địa bàn huyện, giai đoạn 2005 2012. - Lựa chọn một số loại hình sử dụng đất nông nghiệp và một số mô hình sản xuất hàng hóa có hiệu quả kinh tế cao, bền vững phục vụ cho việc hình thành vùng 2 thâm canh cây trồng, vật nuôi tập trung trên địa bàn huyện Chiêm Hóa - tỉnh Tuyên Quang. - Đề xuất một số giải pháp thực hiện phương án hình thành vùng thâm canh tập trung trên địa bàn huyện Chiêm Hóa – Tỉnh Tuyên Quang, giai đoạn 2012 2020. 1.4 Quan điểm tiếp cận và phương pháp nghiên cứu Với điều kiện tự nhiên, đất đai, thời tiết, khí hậu ... cùng với điều kiện kinh tế - xã hội, nguồn lao động dồi dào, có truyền thống lịch sử cách mạng thì huyện Chiêm Hoá có tiềm năng phát triển kinh tế nông lâm nghiệp. Nhằm đẩy mạnh phát triển kinh tế - xã hội nói chung, kinh tế nông lâm nghiệp nói riêng, huyện Chiêm Hoá đã có nhiều chủ trương lớn và chính sách cụ thể, đẩy mạnh phát triển sản xuất, chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, phát huy thế mạnh và tiềm năng kinh tế nông lâm nghiệp. Do vậy việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, hình thành vùng chuyên canh tập trung để đảm bảo phát triển kinh tế bền vững trong những năm tới là vấn đề cấp bách được ưu tiên giải quyết, đây là chương trình phát triển kinh tế cây trồng sản xuất hàng hoá trọng điểm của huyện nhằm đem lại hiệu quả kinh tế cao, giúp các hộ dân phát triển kinh tế, tạo việc làm, tăng thu nhập ,góp phần xoá đói, giảm nghèo trên dịa bàn huyện Chiêm Hoá. Xây dựng một nền nông nghiệp hàng hoá mạnh, phát triển bền vững, từng bước hiện đại hoá trên cơ sở áp dụng công nghệ mới, công nghệ cao và công nghệ sạch có khả năng cạnh tranh quốc tế. Trên cơ sở tiếp cận mục tiêu đánh giá thực trang sử dụng đất nông nghiệp phục vụ cho việc sản xuất hàng hóa tâp trung tác giả đã sử dụng một số phương pháp nghiên cứu : 3 - Phương pháp điều tra khảo sát: được dùng để thu thập tài liệu, số liệu, thông tin cần thiết cho mục đích đánh giá thực trạng sản xuất trên đất nông nghiệp. - Phương pháp thống kê: phân tích, thống kê các số liệu về cơ cấu diện tích các loại hình canh tác nông nghiệp. - Phương pháp phân tích, đánh giá tổng hợp: Từ số liệu, tài liệu thu thập được phân tích làm rõ thực trạng sản xuất canh tác trên đất nông nghiệp từ đó đưa ra những định hướng sử dụng đất nông nghiệp và hình thành các vùng chuyên canh SXNN hàng hóa. - Phương pháp tham khảo lấy ý kiến chuyên gia: được sử dụng nhằm hoàn thiện hơn các kết luận, đánh giá và các đề xuất để góp phần xác định, lựa chọn cây trồng mang lại hiệu quả cao và lựa chọn vị trí, quy mô các vùng chuyên canh SXNN hàng hóa. - Phương pháp bản đồ kết hợp với phương pháp mô hình hoá dữ liệu: được sử dụng để hiển thị, phân tích đánh giá các vùng canh tác đất nông nghiệp. 4 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP 1.1 Đất đai và vai trò của đất đai đối với sản xuất nông nghiệp 1.1.1 Khái niệm về đất đai và đất nông nghiệp 1.1.1.1 Khái niệm về đất đai Trong nền sản xuất, đất đai giữ vị trí đặc biệt quan trọng. Đất đai là điều kiện vật chất mà mọi sản xuất và sinh hoạt đều cần tới. Đất đai là khởi điểm tiếp xúc và sử dụng tự nhiên ngay sau khi nhân loại xuất hiện. Trong quá trình phát triển của xã hội loài người, sự hình thành và phát triển của mọi nền văn minh vật chất và văn minh tinh thần, tất cả các kỹ thuật vật chất và văn hóa khoa học đều được xây dựng trên nền tảng cơ bản là sử dụng đất đai. Luật đất đai hiện hành đã khẳng định “Đất đai là tài nguyên quốc gia vô cùng quý giá, là tư liệu sản xuất đặc biệt, là thành phần quan trọng hàng đầu của môi trường sống, là địa bàn phân bố các khu dân cư, xây dựng các công tình kinh tế, văn hóa, xã hội, an ninh quốc phòng”. Như vậy, đất đai là điều kiện chung nhất đối với mọi quá trình sản xuất và hoạt động của con người. Nói cách khác, không có đất sẽ không có sản xuất cũng như không có sự tồn tại của chính con người. Do vậy, để có thể sử dụng đúng, hợp lý và có hiệu quả toàn bộ quỹ đất thì việc hiểu rõ khái niệm về đất đai là vô cùng cần thiết. Về mặt thuật ngữ khoa học “Đất” và “Đất đai” có sự phân biệt nhất định. Theo các nhà khoa học thì “Đất” tương đương với từ “Soil” trong tiếng Anh, nó có nghĩa trùng với thổ hay thổ nhưỡng bao hàm ý nghĩa về tính chất của nó. Còn “Đất đai” tương đương với từ “Land” trong tiếng Anh, nó có nghĩa về phạm vi không gian của đất hay có thể hiểu là lãnh thổ. Giả thuyết Trái đất được hình thành như thế nào và có từ bao giờ cũng là vấn đề con người đã từng dày công nghiên cứu. Sự sống xuất hiện trên Trái đất và tác động vào nó là một quá trình tiến hóa không ngừng. Theo nghĩa hẹp hơn, từ khi có sự xuất hiện của con người, con người cùng với sự tiến hóa của mình cũng không ngừng tác động vào đất (chủ yếu là lớp vỏ địa lý) và làm thay đổi nó một cách nhất 5 định. Theo tiến trình này, con người cũng nhận thức về đất đai một cách đầy đủ hơn. Ví dụ: “Đất đai là một tổng thể vật chất gồm cả sự kết hợp giữa địa hình và không gian tự nhiên của thực thể vật chất đó”; hoặc: “Một vạt đất là một diện tích cụ thể của bề mặt Trái đất. Xét về mặt địa lý, có những đặc tính tương đối ổn định hoặc những tính chất biến đổi theo chu kỳ có thể dựa đoán được của sinh quyển theo chiều thẳng đứng phía trên và phía dưới của phần mặt đất này. Nó bao gồm các đặc tính của phần không khí, thổ nhưỡng địa chất, thủy văn, cây cối, động vật sinh sống trên đó và tất cả các hoạt động trong quá khứ và hiện tại của con người ở chừng mực mà những đặc tính đó có ảnh hưởng tới sử dụng vạt đất này trước mắt và trong tương lai” (Brink man và Smyth, 1976). Tuy nhiên, khái niệm đầy đủ và phổ biến nhất hiện nay về đất đai như sau: “Đất đai là một diện tích cụ thể của bề mặt trái đất bao gồm tất cả các cấu thành của môi trường sinh thái ngay trên và dưới bề mặt đó như: khí hậu bề mặt, thổ nhưỡng, dạng địa hình, mặt nước, các lớp trầm tích sát bề mặt cùng với nước ngầm vá khoáng sản trong lòng đất, tập đoàn động thực vật, trạng thái định cư của con người, những kết quả của con người trong quá khứ và hiện tại để lại (san nền, hồ chứa nước hay hệ thống tiêu thoát nước, đường sá, nhà cửa...)” (Hội nghị quốc tế về Môi trường ở Rio de Janerio, Brazil, 1993). Như vậy, đất đai là một khoảng không gian có thời hạn theo chiều thẳng đứng (gồm khí hậu của bầu khí quyển, lớp đất phủ bề mặt, thảm động thực vật, nước mặt, nước ngầm và tài nguyên khoáng sản trong lòng đất) theo chiều ngang - trên mặt đất (là sự kết hợp giữa thổ nhưỡng, địa hình, thủy văn cùng nhiều thành phần khác) giữ vai trò quan trọng và có ý nghĩa to lớn đối với hoạt động sản xuất cũng như cuộc sống của xã hội loài người. 1.1.1.2. Khái niệm về đất nông nghiệp Đất nông nghiệp là đất được xác định chủ yếu để sử dụng vào mục đích sản xuất nông nghiệp và lâm nghiệp như trồng trọt, chăn nuôi, nuôi trồng thủy sản, nghiên cứu thí nghiệm về nông nghiệp; đất có rừng tự nhiên, đất đang có rừng trồng, đất để sử dụng vào mục đích lâm nghiệp như trồng rừng, khoanh nuôi, bảo vệ để phục hồi tự nhiên, nuôi dưỡng làm giàu rừng, nghiên cứu thí nghiệm về lâm nghiệp. 6 Từ định nghĩa trên chúng ta có thể chia đất nông nghiệp thành những loại sau: - Đất nông nghiệp trồng cây hàng năm (các loại cây có thời gian canh tác dưới 1 năm). - Đất nông nghiệp trồng cây lâu năm (có thời gian sinh trưởng và tồn tại từ 1 năm trở lên). - Đất đồng cỏ và đất trồng cỏ phục vụ chăn nuôi. - Đất có mặt nước sử dụng vào mục đích nông nghiệp là đất có mặt nước nuôi trồng thủy sản: Nuôi tôm, cá, cua, ếch, ba ba, rùa và các loại động vật thủy sản khác. - Rừng đặc dụng. - Rừng sản xuất. - Rừng phòng hộ đầu nguồn. 1.1.2 Vai trò của đất đai trong sản xuất nông nghiệp Đất đai là sản phẩm của tự nhiên, có trước lao động. Trong quá trình lao động con người tác động vào đất đai để tạo ra các sản phẩm cần thiết phục vụ cho con người, vì vậy đất đai vừa là sản phẩm của tự nhiên, đồng thời vừa là sản phẩm lao động của con người. Đất đai có thể được coi như một yếu tố đầu vào của quá trình sản xuất nông nghiệp. Đối với sản xuất nông nghiệp đất đai vừa là cơ sở nền móng, vừa là tư liệu sản xuất đặc biệt vì nó tham gia trực tiếp vào quá trình sản xuất để tạo ra sản phẩm nông nghiệp. 1.1.3 Nguyên tắc sử dụng đất nông nghiệp Tận dụng triệt để các nguồn lực, khai thác lợi thế so sánh về khoa học, kỹ thuật, đất đai, lao động để phát triển cây trồng, vật nuôi có tỉ suất hàng hoá cao, tăng sức cạnh tranh và hướng tới xuất khẩu. Thực hiện sử dụng đất nông nghiệp theo hướng tập trung chuyên môn hoá, sản xuất hàng hoá theo hướng ngành hàng, nhóm sản phẩm, thực hiện thâm canh toàn diện và liên tục. 7 Nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp trên cơ sở thực hiện đa dạng hoá hình thức sở hữu, tổ chức sử dụng đất nông nghiệp, đa dạng hoá cây trồng vật nuôi, chuyển đổi cơ cấu cây trồng vật nuôi phù hợp với sinh thái và bảo vệ môi trường. Nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp phù hợp và gắn liền với định hướng phát triển kinh tế - xã hội của cả nước. Chú ý đầu tư có trọng điểm để tạo ra các vùng kinh tế làm động lực lôi cuốn nhưng không lãng quên đầu tư diện rộng nhằm giảm bớt sự chênh lệch giữa thành thị và nông thôn, giữa các tầng lớp dân cư. 1.2 Phát triển nông nghiệp theo hướng sản xuất hàng hóa 1.2.1 Khái niệm, cơ sở khoa học về nông nghiệp Nông nghiệp là quá trình sản xuất lương thực, thực phẩm, thức ăn gia súc, tơ, sợi và sản phẩm mong muốn khác bởi trồng trọt những cây trồng chính và chăn nuôi đàn gia súc (nuôi trong nhà). Công việc nông nghiệp cũng được biết đến bởi những người nông dân, trong khi đó các nhà khoa học, những nhà phát minh thì tìm cách cải tiến phương pháp, công nghệ và kỹ thuật để làm tăng năng suất cây trồng và vật nuôi. Nông nghiệp là một ngành kinh tế quan trọng trong nền kinh tế mỗi nước, đặc biệt là trong các thế kỷ trước đây khi công nghiệp chưa phát triển và nông nghiệp chiếm tỉ trọng cao trong nền kinh tế. Nông nghiệp là tập hợp các phân ngành như trồng trọt, chăn nuôi, chế biến nông sản và công nghệ sau thu hoạch. Trong nông nghiệp cũng có hai loại chính, việc xác định sản xuất nông nghiệp thuộc dạng nào cũng rất quan trọng: * Nông nhiệp thuần nông hay nông nhiệp sinh nhai là lĩnh vực sản xuất nông nghiệp có đầu vào hạn chế, sản phẩm đầu ra chủ yếu phục vụ cho chính gia đình của mỗi người nông dân. Không có sự cơ giới hóa trong nông nghiệp sinh nhai. * Nông nghiệp chuyên sâu: là lĩnh vực sản xuất nông nghiệp được chuyên môn hóa trong tất cả các khâu sản xuất nông nghiệp, gồm cả việc sử dụng máy móc 8 trong trồng trọt, chăn nuôi, hoặc trong quá trình chế biến sản phẩm nông nghiệp. Nông nghiệp chuyên sâu có nguồn đầu vào sản xuất lớn, bao gồm cả việc sử dụng hóa chất diệt sâu, diệt cỏ, phân bón, chọn lọc, lại tạo giống, nghiên cứu các giống mới và mức độ cơ giới hóa cao. Sản phẩm đầu ra chủ yếu dùng vào mục đích thương mại, làm hàng hóa bán ra trên thị trường hay xuất khẩu. Các hoạt động trên trong sản xuất nông nghiệp chuyên sâu là sự cố gắng tìm mọi cách để có nguồn thu nhập tài chính cao nhất từ ngũ cốc, các sản phẩm được chế biến từ ngũ cốc hay vật nuôi. Nông nghiệp hiện đại vượt ra khỏi sản xuất nông nghiệp truyền thống, loại sản xuất nông nghiệp chủ yếu tạo ra lương thực cho con người hay làm thức ăn cho các con vật. Các sản phẩm nông nghiệp hiện đại ngày nay ngoài lương thực, thực phẩm truyền thống phục vụ cho con người còn các loại khác như: sợi dệt (sợi bông, sợi len, lụa, sợi lanh), chất đốt (mê tan, dầu sinh học, ethanol..), da thú, cây cảnh, sinh vật cảnh, chất hóa học (tinh bột, đường, mì chính, cồn, nhựa thông), lai tạo giống, các chất gây nghiện cả hợp pháp và không hợp pháp như (thuốc lá, cocaine..). Thế kỷ 20 đã trải qua một sự thay đổi lớn trong sản xuất nông nghiệp, đặc biệt là sự cơ giới hóa trong nông nghiệp và ngành sinh hóa trong nông nghiệp. Các sản phẩm sinh hóa nông nghiệp gồm các hóa chất để lai tạo, gây giống, các chất trừ sâu, diệt cỏ, diêt nấm, phân đạm. 1.2.2 Quan điểm về phát triển nông nghiệp Theo Đường Hồng Dật (1994) [1], trên con đường phát triển nông nghiệp, mỗi nước chịu ảnh hưởng của các điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội khác nhau, nhưng phải giải quyết các vấn đề chung sau: - Không ngừng nâng cao năng suất chất lượng nông sản, nâng cao năng suất lao động trong nông nghiệp, nâng cao hiệu quả đầu tư. - Mức độ và phương thức đầu tư vốn, lao động, khoa học vào quá trình phát triển nông nghiệp. Chiều hướng chung là phấn đấu giảm lao động chân tay, đầu tư nhiều lao động trí óc, tăng cường hiệu quả của lao động quản lý và tổ chức. 9 - Mối quan hệ giữa phát triển nông nghiệp và môi trường Từ những vấn đề chung nêu trên mỗi nước lại có chiến lược phát triển nông nghiệp khác nhau, có thể chia thành 2 hướng: + Nông nghiệp công nghiệp hoá: dựa chủ yếu vào các yếu tố vật tư, kỹ thuật, hoá chất và các sản phẩm khác của công nghiệp. + Nông nghiệp sinh thái: nhấn mạnh các yếu tố sinh học, các yếu tố tự nhiên, có chú ý hơn đến các quy luật sinh học, quy luật tự nhiên. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp nông nghiệp sinh thái không đảm bảo hiệu quả cao. Gần đây nhiều nhà khoa học đã nghiên cứu nền nông nghiệp bền vững. Đó là một dạng nông nghiệp sinh thái với mục tiêu là sản xuất nông nghiệp đi đôi với giữ gìn và bảo vệ môi trường sinh thái đảm bảo cho nông nghiệp phát triển bền vững, lâu dài. Trong thực tế phát triển theo những dạng tổng hợp, đan xen các xu hướng vào nhau ở nhiều mức độ khác nhau[2]. Thay đổi giống có tiềm năng năng suất cao. Tăng đầu tư bên ngoài: Sử dụng nhiều nước, nhiều phân hóa học và thuốc bảo vệ thực vật. - Xu thế chung của sản xuất nông nghiệp hiện nay là: Thay đổi cách quản lý cây trồng đất, nước và dinh dưỡng; cụ thể giảm đầu tư và giảm giá thành sản xuất: ví dụ giảm giống, giảm nước, giảm đầu tư phân bón nhưng vẫn tăng thu nhập cho người dân, giảm thiểu ô nhiễm môi trường tăng quá trình biến đổi sinh học đất. - Tại Việt Nam đáp ứng xu hướng trên Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn đã đưa ra chiến lược 3 giảm, 3 tăng trong sản xuất hàng hóa. 1.2.3 Khái niệm, cơ sở khoa học sản xuất nông nghiệp hàng hóa Nông nghiệp là một hoạt động sản xuất mang tính chất cơ bản của mỗi quốc gia [5]. Nhiều nước trên thế giới có nền kinh tế phát triển, tỉ trọng của sản xuất công 10