ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------
NGÔ THỊ THỦY
NGHIÊN CỨU SỰ THAM GIA CỦA
CỘNG ĐỒNG VÀO HOẠT ĐỘNG DU LỊCH
TẠI HUYỆN BẮC HÀ, TỈNH LÀO CAI
LUẬN VĂN THẠC SĨ DU LỊCH
Hà Nội – 2019
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
NGÔ THỊ THỦY
NGHIÊN CỨU SỰ THAM GIA CỦA
CỘNG ĐỒNG VÀO HOẠT ĐỘNG DU LỊCH
TẠI HUYỆN BẮC HÀ, TỈNH LÀO CAI
Luận văn Thạc sĩ
Chuyên ngành: Du lịch
Mã số: Thí điểm
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Trần Đức Thanh
Hà Nội – Năm 2019
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan luận văn “Nghiên cứu sự tham gia của cộng đồng vào hoạt
động du lịch tại Huyện Bắc Hà, Tỉnh Lào Cai” là công trình nghiên cứu của tôi.
Những các số liệu trong luận văn đều có nguồn trích dẫn rõ ràng, trung thực; Những
kết luận, kết quả nghiên cứu chưa được ai công bố dưới bất cứ hình thức nào. Tôi
hoàn toàn chịu trách nhiệm trước hội đồng về sự cam đoan này.
Ngày … tháng … năm 2019
Học viên thực hiện
Ngô Thị Thủy
LỜI CẢM ƠN
Luận văn: “Nghiên cứu sự tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch tại
Huyện Bắc Hà, Tỉnh Lào Cai” được hoàn thành tạitrường Đại học Khoa học Xã hội
và Nhân văn,Đại học Quốc gia Hà Nội. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành
và sâu sắc tới các thầy, cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, truyền đạt những kiến thức
quý báu của chuyên ngành Du lịch.
Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc tới PGS.TS Trần Đức
Thanh - người hướng dẫn khoa học đã tận tình trực tiếp giúp đỡ tác giả với những ý
kiến đóng góp quý giá, trực tiếp chỉnh sửa trong suốt quá trình triển khai, nghiên
cứu và hoàn thành luận văn.
Tác giả xin được cảm ơn tới Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lào Cai,
lãnh đạo Phòng Văn hóa – Thông tin huyện Bắc Hà, UBND huyện Bắc Hà và các
hộ dân, các công ty du lịch – lữ hành trên địa bàn đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ,
động viên tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu để hoàn thành luận văn.
Bên cạnh đó, tác giả cũng vô cùng cảm ơn sự quan tâm, chia sẻ của gia đình,
người thân và bạn bè cùng cơ quan đã giúp tác giả có thời gian nghiên cứu, và hoàn
thành luận văn.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ................................................................................................................1
1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................................. 1
2. Mục đích nghiên cứu................................................................................................... 2
3. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................................. 3
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 3
5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài .................................................................. 4
6. Kết cấu luận văn .......................................................................................................... 4
CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ SỰ
THAM GIA CỘNG ĐỒNG VÀO HOẠT ĐỘNG DU LỊCH............................5
1.1.Tổng quan nghiên cứu tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch ............... 5
1.2. Cơ sở lý luận về tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch ......................... 7
1.2.1. Khái niệm ................................................................................................................ 7
1.2.2. Các thành phần khác tham gia vào du lịch cộng đồng ............................................ 8
1.2.3. Các mức độ tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch ................................. 10
1.2.4. Nhân tố ảnh hưởng đến sự tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch ......... 12
Tiểu kết........................................................................................................................... 15
CHƢƠNG 2. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..............................................16
2.1 Phƣơng pháp thu thập thông tin............................................................................ 16
2.1.1 Các phương pháp thu thập thông tin thứ cấp ......................................................... 16
2.1.2 Các phương pháp thu thập thông tin sơ cấp ........................................................... 16
2.2. Các phƣơng pháp và công cụ xử lý dữ liệu .......................................................... 18
2.2.1. Các phương pháp xử lý dữ liệu ............................................................................. 18
2.2.2. Các công cụ xử lý dữ liệu...................................................................................... 18
Tiểu kết........................................................................................................................... 19
CHƢƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU SỰ THAM GIA CỦA CỘNG
ĐỒNG VÀO HOẠT ĐỘNG DU LỊCH TẠI HUYỆN BẮC HÀ, TỈNH LÀO
CAI .......................................................................................................................20
3.1. Khái quát về huyện Bắc Hà ................................................................................... 20
1
3.2. Đặc điểm nhân khẩu học của đáp viên ................................................................. 22
3.2.1. Giới tính ................................................................................................................ 22
3.2.2. Tuổi ....................................................................................................................... 22
3.2.3. Trình độ học vấn ................................................................................................... 23
3.2.4. Dân tộc .................................................................................................................. 23
3.2.5. Nơi sinh ................................................................................................................. 24
3.2.6. Thời gian sống tại địa phương .............................................................................. 25
3.2.7. Tình trạng hôn nhân .............................................................................................. 25
3.2.8. Tình trạng kinh tế của hộ ...................................................................................... 26
3.3. Thực trạng tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch tại Huyện Bắc Hà 26
3.3.1. Cộng đồng tham gia hoạt động bảo vệ môi trường và tài nguyên du lịch ............ 26
3.3.2. Cộng đồng tham gia hoạt động cung ứng các dịch vụ và lập kế hoạch phát triển
dịch vụ du lịch địa phương .............................................................................................. 29
3.3.3. Cộng đồng tham gia hoạt động quảng bá du lịch .................................................. 33
3.4. Mức độ tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch ở Bắc Hà ..................... 34
3.5. Nhân tố thúc đẩy cộng đồng tham gia vào hoạt động du lịch ............................ 37
3.5.1. Chính sách hỗ trợ của chính quyền, địa phương ................................................... 37
3.5.2. Ngành nghề truyền thống ...................................................................................... 40
3.5.3. Tạo công ăn việc làm ............................................................................................ 43
3.5.4. Quảng bá hình ảnh văn hóa địa phương ................................................................ 45
3.6. Rào cản ảnh hƣởng đến sự tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch ..... 45
3.6.1. Trình độ học vấn hạn chế của cộng đồng .............................................................. 45
3.6.2. Hiểu biết hạn chế về hoạt động du lịch của cộng đồng ......................................... 46
3.7. Nhận định của khách du lịch và công ty lữ hành về hoạt động du lịch có sự
tham gia của cộng đồng ở Bắc Hà................................................................................ 47
3.7.1. Khách du lịch ........................................................................................................ 47
3.7.2. Công ty du lịch, lữ hành ........................................................................................ 51
Tiểu kết........................................................................................................................... 52
CHƢƠNG 4. MỘT SỐ ĐỊNH HƢỚNG GIẢI PHÁP .....................................53
4.1. Căn cứ đề xuất giải pháp ....................................................................................... 53
4.1.1. Căn cứ vào các văn bản của cơ quản lý nhà nước................................................. 53
2
4.1.2. Căn cứ vào kết quả nghiên cứu của đề tài ............................................................. 62
4.2. Một số định hƣớng tăng cƣờng sự tham gia cộng đồng vào hoạt động du lịch ở
huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai ......................................................................................... 70
4.2.1. Tuyên truyền, tập huấn về du lịch cộng đồng ....................................................... 70
4.2.2. Hỗ trợ kỹ thuật và nguồn vốn ............................................................................... 72
4.3.3. Thành lập tổ hợp du lịch ....................................................................................... 73
4.3.4. Tuyên truyền quảng bá .......................................................................................... 76
4.3. Một số hàm ý tăng cƣờng sự tham gia cộng đồng vào hoạt động du lịch ......... 78
Tiểu kết........................................................................................................................... 83
KẾT LUẬN ..........................................................................................................84
TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................86
PHỤ LỤC.............................................................................................................88
MỘT SỐ HÌNH ẢNH VỀ DU LỊCH BẮC HÀ ................................................97
3
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
DLCĐ
Du lịch cộng đồng
CĐĐP
Cộng đồng địa phương
SPDL
Sản phẩm du lịch
EU
Liên minh Châu Âu
UNWTO
Tổ chức du lịch thế giới
UBND
Ủy ban nhân dân
THCS
Trung học cơ sở
THPT
Trung học phổ thông
4
DANH MỤCBẢNG
Bảng 3.1. Khảo sát về giới tính của đáp viên ...................................................22
Bảng 3.2. Khảo sát về trình độ học vấn của đáp viên ......................................23
Bảng 3.3. Kết quả khảo sát về nơi sinh của đáp viên .......................................24
Bảng 3.4. Kết quả khảo sát về thời gian sống tại địa phương của đáp viên .....25
Bảng 3.6. Kết quả khảo sát về tình trạng kinh tế hộ gia đình của đáp viên .....26
Bảng 3.7. Mức độ tiếp cận thông tin của du khách về DLCĐ tại Bắc Hà thông
qua các phương tiện thông tin đại chúng ........................................34
Bảng 3.8. Ý kiến của CĐ về mức độ tham gia của cộng đồng vào hoạt động du
lịch ở Bắc Hà...................................................................................35
Bảng 3.9. Kết quả khảo sát về sự hỗ trợ của chính quyền địa phương đối với
các hộ gia đình làm du lịch cộng đồng ...........................................38
Bảng 3.10. Làng nghề truyền thống thu hút khách du lịch đến tham quan và
trải nghiệm nhất ..............................................................................41
5
DANH MỤC HÌNH
Hình 3.1. Cơ cấu độ tuổi của đáp viên .............................................................22
Hình 3.2. Cơ cấu dân tộc của đáp viên .............................................................24
Hình 3.3. Các dịch vụ cộng đồng địa phương muốn tham gia cung cấp .........32
Hình 3.4. Ý kiến của CĐ về hoàn toàn đồng ý về mức độ tham gia của cộng
đồng vào hoạt động du lịch ở Bắc Hà .............................................36
Hình 3.5. Kết quả khảo sát về nhận định mô hình DLCĐ tạo công ăn việc làm
cho người dân địa phương tại Bắc Hà ............................................44
Hình 3.6. Các yếu tố hấp dẫn khách du lịch tại Bắc Hà ...................................48
Hình 3.7. Mức độ sẵn sàng tham gia phục vụ du khách tại điểm DLCĐ Bắc Hà
.........................................................................................................49
Hình 3.8. Các yếu tố du khách muốn tìm hiểu khi tham gia DLCĐ tại Bắc Hà
.........................................................................................................49
Hình 3.9. Loại hình lưu trú khách lựa chọn khi đến DLCĐ tại Bắc Hà ...........50
Hình 3.10. Mong muốn được đối xử của du khách khi tham gia DLCĐ Bắc Hà
.........................................................................................................50
Hình 3.11. Các yếu tố cần cải thiện tại điểm DLCĐ Bắc Hà ...........................51
6
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Du lịch cộng đồng (DLCĐ) là loại hình du lịch do chính cộng đồng điều hành,
và có thể quan trọng hơn, nó tôn vinh những giá trị đặc thù của địa phương. Hình
thức du lịch cộng đồng áp dụng 3 chiến lược chính: đưa thêm lợi ích kinh tế đến
cộng đồng nghèo nhất, tăng thêm những tác động phi kinh tế, và tạo điều kiện tham
gia của các cộng đồng này. Do đó, du lịch cộngđồng giúp nâng cao đời sống kinh tế
tại địa phương, nâng cao nhận thức và trình độ dân trí của người dân cũng như góp
phần quảng bá hình ảnh, nét đặc trưng văn hóa của địa phương đến với khách du
lịch trong và ngoài nước.
Tuy nhiên, bên cạnh những mặt tích cực đã đạt được, loại hình DLCÐ hiện
đang nảy sinh không ít bất cập. Tại một vài địa phương, DLCÐ vẫn mang tính tự
phát, chưa được tổ chức bài bản, chủ yếu xuất phát từ một vài hoạt động kinh doanh
du lịch nhỏ lẻ của một số hộ gia đình với mục đích khai thác cảnh quan thiên nhiên
sẵn có, hoạt động du lịch mới chỉ mang ý nghĩa tham quan, chưa mang lại sự thụ
hưởng những nét đặc sắc trong văn hóa bản địa cho du khách.Bên cạnh đó, một
trong những điểm yếu của DLCĐ ở các địa phương là chưa thấy được vai trò then
chốt của cộng đồng trong công cuộc phát triển du lịch cộng đồng cũng như mức độ
tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch còn khá thụ động, chưa mang lại hiệu
quả cao. Trong khi đó, cộng đồng là nền tảng xã hội, cộng đồng luôn giữ vị trí trung
tâm trong các quá trình kinh tế - xã hội, trong đó có du lịch.Cộng đồng địa phương
có vai trò trong việc tổ chức, vận hành và xây dựng các sản phẩm du lịch phù hợp
cho du khách dựa trên những giá trị về văn hóa, như phong tục tập quán, các di sản
phi vật thể cũng như thế mạnh về cảnh quan thiên nhiên của địa phương mình. Như
vậy đối với các loại hình DLCÐ, vai trò và hình ảnh “chủ nhân” của điểm đến sẽ
được hình thành và tôn vinh từ chính cộng đồng dân cư khi trực tiếp hay gián tiếp
tham gia đón tiếp và thực hiện các dịch vụ du lịch bằng tình yêu, niềm tự hào, sự tự
tôn đối với quê hương, dân tộc.
Du lịch cộng đồng chỉ hấp dẫn và sẽ càng trở nên hấp dẫn hơn nếu có sự tham
1
gia của người dân địa phương. Người dân bản địa có được những kinh nghiệm
truyền thống và kiến thức rất quý báu về tự nhiên về nơi mà họ đã sinh ra, lớn lên
và đang sống, kiến thức của cộng đồng có lợi và mang lại nhiều thông tin bổ ích cho
các nhà khoa học, hướng dẫn viên làm việc trong các công ty lữ hành,…Điều này
cho thấy, cộng đồng địa phương đóng vai trò rất quan trọng trong sự phát triển loại
hình du lịch cộng đồng và sự tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch tại địa
phương cũng là rất cần thiết.
Bắc Hà có nhiều tiềm năng để phát triển du lịch như khí hậu trong lành, cảnh
quan thiên nhiên đẹp. Đặc biệt tài nguyên nhân văn vô cùng phong phú với nhiều di
tích đã được xếp hạng cấp quốc gia và nền tảng văn hóa dân tộc đặc sắc.Ngoài
những tài nguyên thiên nhiên Bắc Hà còn được đánh giá là một trong những huyện
của tỉnh Lào Cai có thế mạnh về tài nguyên nhân văn để phát triển du lịch.Với 14
dân tộc anh em, Bắc Hà có một tiềm năng du lịch văn hóa dân gian phong phú và
đặc sắc.Nhìn chung, Bắc Hà có nguồn tài nguyên du lịch phong phú đa dạng sẽ
mang lại cho du lịch Bắc Hà vẻ độc đáo riêng, hấp dẫn khách du lịch cả trong và
ngoài nước.
Tuy nhiên cho đến nay, so với nguồn tài nguyên tự nhiên và tài nguyên văn
hóa hiện có, hoạt động du lịch huyện Bắc Hà vẫn còn chưa phát triển, người dân
chưa thật mặn mà với hoạt động du lịch tại địa phương do nhận thức của họ về du
lịch còn hạn chế. Bên cạnh đó, hầu như chưa có một nghiên cứu nào về sự tham gia
của cộng đồng trong hoạt động du lịch tại huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai. Để thu hút
người dân tham gia nhiều hơn nữa vào hoạt động du lịch, một mặt nâng cao đời
sống vật chất và tinh thần cho cộngđồng, vừa đảm bảo gìn giữ và phát huy tối đa
các giá trị của tài nguyên du lịch ở đây, nhằm góp phần phát triển du lịch Bắc Hà
một cách bền vững, rất cần thiết phải“Nghiên cứu sự tham gia của cộng đồng vào
hoạt động du lịch tại huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai”. Việc nghiên cứu này là một
việc làm vừa có ý nghĩathực tế, vừa có ý nghĩa lý luận.
2. Mục đích nghiên cứu
Xác định được các mức độ tham gia của cộng đồng Bắc Hà và các yếu tố ảnh
2
hưởng đến sự tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch, từ đó đề xuất các kiến
nghị về chính sách phù hợp nhằm góp phần thu hút ngày càng nhiều người dân
tham gia vào hoạt động du lịch để du lịch ở Bắc Hà phát triển phù hợp với tiềm
năng sẵn có.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được các mục tiêu trên, nhiệm vụ nghiên cứu được xác định như sau:
- Hệ thống hóa cơ sở lý thuyết về du lịch cộng đồng, sự tham gia vào hoạt
động du lịch của cộng đồng địa phương và các nhân tố ảnh hưởng đến sự tham gia
vào du lịch cộng đồng của địa phương.
- Khảo sát sự tham gia của cộng đồng huyện Bắc Hà vào hoạt động du lịch.
- Phân tích thực trạng tham gia cộng đồng vào hoạt động du lịch tại huyện Bắc
Hà, tỉnh Lào Cai.
- Phân tích những nhân tố thúc đẩy, những rào cản của cộng đồng địa phương
vào hoạt động du lịch tại huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai.
- Đề xuất các giải pháp để tăng cường sự tham gia của cộng đồng địa phương
vào hoạt động du lịch của huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tƣợng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là mức độ tham gia của cộng đồng trong
du lịch, các nhân tố thúc đẩy và rào cản ảnh hưởng đến sự tham gia của cộng đồng
vào hoạt động du lịch tại huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
- Phạm vi không gian: Nghiên cứu được thực hiện tại huyện Bắc Hà, tỉnh
Lào Cai
- Phạm vi thời gian: Đề tài được nghiên cứu từ tháng 3/2019 đến tháng
08/2019. Các thông tin, số liệu liên quan đến vấn đề nghiên cứu được giới hạn từ
năm 2014 đến năm 2018.
- Phạm vi nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu và xác định mức độ tham gia
của cộng đồng Bắc Hà vào hoạt động du lịch.
3
5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
Đề tài góp phần củng cố những lý luận về DLCĐvà sự tham gia của cộng
đồng địa phương vào mô hình DLCĐ cho việc phát triển du lịch tại Bắc Hà.
Luận văn cũng góp phần cung cấp nguồn thông tin tư liệu về cơ sở lý luận, tài
liệu tham khảo phục vụ cho việc nghiên cứu và giảng dạy những vấn đề có liên
quan đến đề tài luận văn.
Việc nghiên cứu về sự tham gia của cộng đồng địa phương vào hoạt động du
lịch của huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai sẽ góp phần định hƣớng cho hoạt động DLCĐ
tại Bắc Hà ngày càng hiệu quả, phù hợp với thực tế và cung cấp một tầm nhìn vĩ
mô cho hoạt động phát triển du lịch tại Bắc Hà nói riêng và Việt Nam nói chung.
6. Kết cấu luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, phần nội dung chính
của luận văn gồm 4 chương là:
Chương 1.Tổng quan nghiên cứu và cơ sở lý luận về sự tham gia cộng đồng
vào hoạt động du lịch
Chương 2. Phương pháp nghiên cứu
Chương 3. Kết quả nghiên cứu
Chương 4. Một số định hướng giải pháp
4
CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ
LUẬN VỀ SỰ THAM GIA CỘNG ĐỒNG VÀO HOẠT ĐỘNG
DU LỊCH
1.1.Tổng quan nghiên cứu tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch
Du lịch cộng đồng là thuật ngữ được nhắc đến nhiều trong những năm gần đây
vì đây là loại hình du lịch được đánh giá là bền vững cả về mặt kinh tế, văn hóa – xã
hội và môi trường. Từ những năm 1980, đã có nhiều hình thức và chiến lược du lịch
được đề cập để thay thế cho du lịch đại chúng nhằm hạn chế các tác động tiêu cực
có thể xảy đến đối với lãnh thổ du lịch, trong đó có cách tiếp cận cộng đồng. Có thể
cho rằng, công trình của Murphy (1985) là một trong những công trình đi tiên
phong về hướng này với cuốn sách “Du lịch: Một cách tiếp cận cộng đồng”
(Tourism: A Community Approach), đã nêu rõ lý thuyết về sự tham gia của cộng
đồng mới thực sự trở thành trung tâm của các giải pháp phát triển du lịch bền vững.
Về khía cạnh phát triển du lịch theo hướng tiếp cận cộng đồng chẳng hạn như:
nhận thức của cộng đồng, thái độ của cộng đồng và sự tham gia của cộng đồng vào
hoạt động du lịch có các tác giả Liu J. (1987), Aref (2011). Những công trình này
đều đưa ra sự liên kết chặt chẽ giữa mức độ tham gia của cộng đồng và nhận thức
của cộng đồng cũng như thái độ của họ đối với các chiến lược phát triển du lịch.
Theo Choi và Sirikaya (2005), sự tham gia của cộng đồng đóng vai trò quan trọng
đến sự thành công của ngành du lịch và được xem như là một trong những sản
phẩm du lịch và kết quả của quá trình đưa ra quyết định quan trọng về các chiến
lược du lịch.
Bên cạnh đó, nhiều tác giả đã sử dụng các thuyết cơ bản như “Thuyết về sự
trao đổi xã hội” (Social Exchange Theory) và thuyết về “sự tham gia của cộng
đồng” của các tác giả Pretty (1995) và France (1998) để đánh giá và xác định mức
độ tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch xác định nhận thức của CĐĐP về
các tác động do hoạt động du lịch mang lại và sự ủng hộ của cộng đồng dân cư
tham gia vào hoạt động phát triển du lịch tại địa phương.Nguyễn Quốc Nghi cùng
5
cộng sự (2012) xác định 05 nhân tố ảnh hưởng đến quyết định tham gia tổ chức du
lịch của người dân gồm: trình độ học vấn, qui mô gia đình, thu nhập, vốn xã hội và
nghề truyền thống, trong đó, nhân tố qui mô gia đình tác động mạnh nhất đến quyết
định tham gia phát triển du lịch của người dân.Trịnh Ngọc Anh (2013) đã đánh giá
cao nhận thức của cộng đồng trong hoạt động du lịch, qua việc đề xuất và kiểm
nghiệm mô hình nghiên cứu, tác giả chứng minh sự hiểu biết của người dân tác
động rất lớn đến quy hoạch, phát triển du lịch và là tài liệu hữu ích cho những
nghiên cứu du lịch ở Tuyên Quang. Để phân tích, đo lường và đánh giá sự hiểu biết,
thái độ, hành động của cộng đồng cư dân tham gia vào hoạt động du lịch tác giả Tạ
Tường Vi (2013) cũng đã chỉ ra sự tham gia của cộng đồng phụ thuộc vào năng lực
của họ. Tác giả đã đo năng lực bằng công cụ KAP tức là đo sự hiểu biết, thái độ và
hành động của người dân trong hoạt động du lịch, từ đó đề xuất những giải pháp
nhằm tăng cường sự tham gia của họ.
Lò Thị Hạnh (2011) cho thấy ý thức cộng đồng và sự tham gia là một trong
những yếu tố quan trọng giúp du lịch phát triển lâu dài, bền vững trong quá trình
toàn cầu hóa. Những công trình của các nhà nghiên cứu này phân tích mối quan hệ
giữa du lịch và CĐĐP bao gồm sự tham gia của cộng đồng,nhận thức của cộng
đồng và sự ủng hộ của cộng đồng đối với hoạt động du lịch.
Ngoài ra, có các công trình phân tích năng lực của cộng đồng và vai trò của
cộng đồng trong phát triển du lịch, sự tham gia và hợp tác của các bên liên quan
được xem như là một yếu tố quan trọng của sự phát triển du lịch bền vững.
Brohman (1996) cho rằng sự tham gia của cộng đồng trong phát triển du lịch là một
công cụ để giải quyết những vấn đề lớn của ngành du lịch ở các nước đang phát
triển. Nghiên cứu của ông cũng chỉ ra rằng sự tham gia của cộng đồng trong phát
triển du lịch sẽ đạt được sự công bằng trong phân phối lợi ích, khuyến khích việc ra
tự quyết và đáp ứng được nhu cầu của cộng đồng địa phương một cách tốt hơn.
Những rào cản, thách thức ảnh hưởng đến sự tham gia của cộng đồng cũng
như các mức độ tham gia của họ ở từng phạm vị cụ thể cũng được đề cập trong rất
nhiều các nghiên cứu của Tosun (1999), Aref &Redzuan(2010). Trong nghiên cứu
6
của mình tại từng địa bàn cụ thể, các tác giả đã chỉ ra được lợi ích khi cộng đồng
tham gia vào hoạt động du lịch, sự tham gia đó ở mức độ nào của thang đo, những
nhân tố thúc đẩy và những thách thức cản trở sự tham gia. Từ việc phân tích các vấn
đề trên, các tác giả đã đề xuất các giải pháp tăng cường sự tham gia của cộng đồng
để phát triển du lịch tại địa bàn nghiên cứu.
Nhìn chung có nhiều nghiên cứu về du lịch cộng đồng đã được thực hiện ở
Việt Nam, nhưng chủ yếu để đánh giá mức độ phát triển của loại hình du lịch này,
việc nghiên cứu sự tham gia của cộng đồng chỉ mang tính chung chung chưa cụ
thể hoặc chỉ tập trung nghiên cứu nhận thức, sự hiểu biết của cộng đồng về những
lợi ích do du lịch mang lại để tìm kiếm sự ủng hộ từ họ. Việc nghiên cứu sự tham
gia của cộng đồng vẫn chưa chú trọng đến đánh giá mức độ tham gia của cộng
đồng trong từng hoạt động du lịch cụ thể cũng như tìm ra các nhân tố thúc đẩy hay
rào cản ảnh hưởng đến sự tham gia đó. Kết quả nghiên cứu về lý luận cũng như
thực tiễn về sự tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch của các tác giả trên
thế giới và Việt Nam sẽ là nguồn tri thức quí giá cho tác giả vận dụng vào nghiên
cứu đề tài luận văn thạc sĩ của mình.
1.2. Cơ sở lý luận về tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch
1.2.1. Khái niệm
Trong khuôn khổ luận văn này, “Cộng đồng” được hiểu là tập hợp người
dân sinh sống trên địa bàn huyện Bắc Hà.
Với khái niệm “du lịch cộng đồng”, vẫn chưa có một quan điểm thống nhất
cho do có những quan điểm nghiên cứu, góc nhìn khác nhau về vị trí của du lịch
cộng đồng mà cho đến nay vẫn còn tồn tại khá nhiều ý kiến về khái niệm vấn đề
này. Đã có nhiều khái niệm về DLCĐ được đưa ra bởi các nhà nghiên cứu. Những
khái niệm này được sử dụng khá linh hoạt và được thay đổi tùy thuộc vào tác giả,
địa điểm và các công trình nghiên cứu cụ thể, song các vấn đề về bền vững và cộng
đồng địa phương là những nội dung chính được xem xét, đề cập.
Định nghĩa DLCĐ được tiếp cận dưới nhiều góc độ khác nhau. Trong số đó phải
kể đến cách tiếp cận từ quản lý nhà nước, tiếp cận từ khách du lịch và tiếp cận từ nhà
7
cung ứng du lịch, tức là CĐĐP. Các khái niệm có sự khác nhau, song có điểm chung
khẳng định du lịch cộng đồng là “loại hình, hình thái, phương thức phát triển du lịch”
có sự tham gia trực tiếp của cộng đồng địa phương vào các giai đoạn, các khâu trong
quá trình phát triển du lịch, nhằm bảo tồn và khai thác bền vững các nguồn tài nguyên
môi trường, cộng đồng được hưởng lợi nhuận từ hoạt động du lịch.
Trong khuôn khổ của luận văn này, khái niệm về du lịch cộng đồng được hiểu
như sau:“Du lịch cộng đồng chính là hoạt động tổ chức của cư dân Bắc Hà phục
vụ khách du lịch để cung cấp cho họ những trải nghiệm chân thực về đời sống
cộng đồng nơi đây”.
1.2.2. Các thành phần khác tham gia vào du lịch cộng đồng
Để phát triển DLCĐ một cách hiệu quả, thành công và bền vững, ngoài cộng đồng
địa phương, còn có nhiều thành phần cùng tham gia như Nhà nước, các cơ quan/tổ chức tư
vấn phát triển du lịch, các doanh nghiệp du lịch, các chủ sở hữu/chủ quản lý tài nguyên du
lịch, khách du lịch, các tổ chức quốc tế và tổ chức phi chính phủ.
Thành phần “Nhà nước” được hiểu là các cơ quan quản lý Nhà nước về du lịch và
các cơ quan quản lý Nhà nước ở các lĩnh vực có liên quan đến sự phát triển của du lịch.
- Cơ quan quản lý Nhà nước về du lịch: bao gồm cả cơ quan quản lý nhà nước ở
Trung ương và địa phương. Thành phần này có vai trò chủ yếu là hoạch định chính sách,
tạo hành lang pháp lý và tạo môi trường thuận lợi cho du lịch cộng đồng phát triển. Vai trò
này rất quan trọng bởi nó là nền tảng cho du lịch cộng đồng phát triển, đặc biệt trong bối
cảnh phần lớn những nơi cộng đồng sinh sống hiện đang còn nhiều khó khăn, khả năng thu
hút vốn đầu tư còn nhiều hạn chế.
Bên cạnh đó, thành phần này cũng sẽ thực hiện chức năng giám sát, quản lý đối với
các hoạt động phát triển du lịch cộng đồng. Đảm bảo những hoạt động này phù hợp với
những quy định hiện hành của nhà nước không chỉ trong lĩnh vực du lịch mà còn trong các
lĩnh vực khác có liên quan mà phát triển du lịch cộng đồng có khả năng gây ra những tác
động như tài nguyên, môi trường, văn hóa, xã hội.....
Như vậy, với những vai trò hết sức quan trọng như tạo môi trường thuận lợi, thu hút
vốn đầu tư, xúc tiến cho điểm đến nhằm thu hút khách thì đây là thành phần cơ không thể
8
thiếu cho sự phát triển du lịch cộng đồng bền vững.
- Các cơ quan/tổ chức tư vấn phát triển du lịch: Thành phần này giúp cụ thể
hóa các chính sách định hướng phát triển thông qua việc xây dựng các đề án,
dựánquy hoạch, phát triển các sản phẩm du lịch cộng đồng và tiếp cận với thị
trường.
- Các doanh nghiệp du lịch: Bao gồm các doanh nghiệp kinh doanh lữ hành,
lưu trú, ăn uống, vui chơi giải trí, vận chuyển,... Các doanh nghiệp du lịch có vai trò
quan trọng là cầu nối trung gian giữa khách du lịch với cộng đồng để bán các sản
phẩm du lịch cho cộng đồng. Ngoài ra, còn đầu tư để tạo ra một số sản phẩm du lịch
mà cộng đồng chưa cung ứng đủ, để đảm bảo sự đa dạng và chất lượng các sản
phẩm du lịch cho du khách. Họ còn có vai trò tạo ra việc làm trực tiếp và gián tiếp
cho cộng đồng địa phương.
- Các chủ sở hữu/chủ quản lý tài nguyên du lịch: Về bản chất đây chính là
cộng đồng địa phương nơi phát triển du lịch cộng đồng. Hoạt động du lịch cộng
đồng hướng tới, nhấn mạnh vai trò của cộng đồng, vì mục tiêu phát triển cộng đồng
và mục tiêu bảo tồn. Cộng đồng địa phương là thành viên tham gia quan trọng hàng
đầu với vai trò là chủ thể của các hoạt động du lịch, chủ thể của tài nguyên du lịch,
chủ thể của các hoạt động bảo tồn, và phát triển du lịch.
- Khách du lịch: Có vai trò chính là tiêu thụ các sản phẩm du lịch tạo ra phù
hợp với các nhu cầu của bản thân mình. Đặc điểm của những tập khách mua các sản
phẩm du lịch cộng đồng thường là những tập khách hướng ngoại: các nhà nghiên
cứu, khách sinh viên, học sinh, những người thích khám phá, tìm hiểu những điều
mới lạ. Họ là những khách du lịch có trình độ nhận thức cao, yêu thiên nhiên cũng
như các giá trị văn hóa bản địa, nhận thức được vai trò của mình trong việc bảo tồn,
sẵn sàng trả tiền cho việc bảo vệ tài nguyên môi trường.
Có thể khẳng định rằng nếu thiếu thành phần này thì du lịch nói chung và du
lịch cộng đồng nói riêng không thể phát triển được. Tuy nhiên, bên cạnh vai trò này
cần phải đề cập đến vai trò “phản biện” đối với các sản phẩm và các dịch vụ bổ
sung được tạo ra trong quá trình hoạt động và phát triển du lịch cộng đồng nhằm
9
góp phần tạo ra sự hoàn thiện chúng. Nói cách khác, khách du lịch có vai trò quan
trọng trong việc góp phần đảm bảo cho sự phát triển bền vững của du lịch cộng
đồng thông qua vai trò “phản biện” của mình.
- Các tổ chức quốc tế: Hoạt động du lịch không thể thiếu sự hợp tác, đầu tư và
chia sẻ kinh nghiệm của các tổ chức quốc tế, đặc biệt là tổ chức du lịch thế giới
(UNWTO). Thực tế cho thấy, đang có nhiều dự án phát triển du lịch do các tổ chức
quốc tế tài trợ: Cộng đồng Châu Âu (EU) tài trợ trong lĩnh vực đào tạo và phát triển
nguồn nhân lực, UNWTO tài trợ dự án gắn du lịch với xóa đói giảm nghèo,...
- Các tổ chức phi chính phủ: Khác với vai trò mang tầm vĩ mô của các tổ chức
quốc tế như đã đề cập, các tổ chức phi chính phủ thường giúp đỡ du lịch Việt Nam
trong các mô hình cụ thể, thực hiện những vấn đề cụ thể mang tính vi mô. Đặc biệt,
các tổ chức này rất quan tâm tới sự phát triển ở những vùng còn gặp nhiều khó
khăn, vùng sâu, vùng xa như: Phát triển du lịch sinh thái cộng đồng tại Vườn Quốc
gia Xuân Thủy (Nam Định) do Tổ chức Bảo tồn sinh vật Biển và Phát triển Cộng
đồngtài trợ; Dự án phát triển du lịch cộng đồng ở A Lưới (Thừa Thiên – Huế) do Tổ
chứcPhát triển Hà Lan tài trợ,...
1.2.3. Các mức độ tham gia của cộng đồng vào hoạt động du lịch
Sự tham gia của cộng đồng là một quá trình và trải qua rất nhiều bậc của sự
phát triển cùng với sự khuyến khích và hướng dẫn từ những người có chuyên môn
bên ngoài. Mỗi bậc mô tả một mức độ khác nhau của sự tham gia của tổ chức bên
ngoài với sự kiểm soát địa phương và phản ánh các mối quan hệ quyền lực giữa họ.
Mức độ tham gia vào hoạt động du lịch của cộng đồng khác nhau tùy thuộc vào vai
trò của cộng đồng và tùy theo từng nơi. Theo tác giả Pretty (1995), có 07 mức độ
tham gia của cộng đồng địa phương vào hoạt động du lịch:
Mức độ 1: Tham gia thụ động, theo đó cộng đồng chỉ được xem là đối tượng
du lịch (tài nguyên) và hầu như không có vai trò gì trong hoạt động phát triển du
lịch. Trong trường hợp này các công ty du lịch sẽ đưa điểm quần cư cộng đồng với
những yếu tố chính là con người, lối sống cộng đồng, văn hóa, tín ngưỡng, kiến
trúc,... vàochương trình du lịch và coi đó là một điểm đến để đưa khách tham quan,
10
- Xem thêm -