Tài liệu Luận văn nhận dạng thể tài chân dung văn học trong văn học việt nam đương đại

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN THỊ THU HÀ NHẬN DẠNG THỂ TÀI CHÂN DUNG VĂN HỌC TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC THÁI NGUYÊN - 2014 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/ ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN THỊ THU HÀ NHẬN DẠNG THỂ TÀI CHÂN DUNG VĂN HỌC TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM Mã số: 60.22.01.21 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. VŨ TUẤN ANH THÁI NGUYÊN - 2014 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/ LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tôi xin cam đoan rằng các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2014 Ngƣời viết Nguyễn Thị Thu Hà Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN ihttp://www.lrc.tnu.edu.vn/ LỜI CẢM ƠN Với tình cảm chân thành, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn và sự kính trọng tới Lãnh đạo trường Đại học sư phạm - Đại học Thái Nguyên, các Thầy Cô giáo đã tham gia giảng dạy và cung cấp những kiến thức cơ bản, sâu sắc, tạo điều kiện giúp đỡ tác giả trong quá trình học tập, nghiên cứu rèn luyện tại nhà trường. Tác giả xin được gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất tới PGS.TS Vũ Tuấn Anh, người đã trực tiếp hướng dẫn khoa học và tận tình giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tác giả xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Ban giám hiệu trường Trung học phổ thông Sông Công - Tỉnh Thái Nguyên đã tạo điều kiện về thời gian, vật chất, tinh thần cho tác giả trong suốt quá trình học tập và hoàn thành khóa học. Cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp, gia đình đã tận tình giúp đỡ động viên tác giả hoàn thành khóa học và luận văn này. Do điều kiện về thời gian và năng lực bản thân còn nhiều hạn chế nên luận văn này còn có những khiếm khuyết, tác giả mong nhận được sự góp ý chân thành của Thầy Cô và đồng nghiệp. Xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 4 năm 2014 Tác giả Nguyễn Thị Thu Hà Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN iihttp://www.lrc.tnu.edu.vn/ MỤC LỤC Lời cảm ơn ............................................................................................................ i Lời cam đoan ....................................................................................................... ii Mục lục ...............................................................................................................iii PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................ 1 1. Lý do lựa chọn đề tài ................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................... 6 4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................. 7 5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 7 6. Đóng góp của luận văn ................................................................................ 7 7. Cấu trúc của luận văn .................................................................................. 7 NỘI DUNG ......................................................................................................................... 9 Chƣơng 1. KHÁI QUÁT VỀ SỰ PHÁT TRIỂN CỦA THỂ TÀI CHÂN DUNG VĂN HỌC TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI.................... 9 1.1. Giới thuyết khái niệm thể tài chân dung văn học..................................... 9 1.1.1. Khái niệm ........................................................................................... 9 1.1.1.1. Phân biệt hai khái niệm thể loại và thể tài .................................. 9 1.1.1.2. Thể tài chân dung văn học ........................................................... 9 1.1.2. Thể tài chân dung văn học đặt trong sự so sánh với nghiên cứu phê bình văn học, với hồi ký, với tiểu sử nhà văn .......................... 11 1.1.2.1. Chân dung văn học và phê bình văn học................................... 11 1.1.2.2. Chân dung văn học và hồi ký .................................................... 11 1.1.2.3. Chân dung văn học và tiểu sử nhà văn ...................................... 12 1.1.3. Các đặc trưng cơ bản của thể chân dung văn học ............................ 12 1.1.4. Một số vấn đề có tính nguyên tắc khi viết chân dung văn học ........ 13 1.1.4.1. Nguyên tắc thể loại .................................................................... 13 1.1.4.2. Nguyên tắc về tư liệu................................................................. 14 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN iii http://www.lrc.tnu.edu.vn/ 1.2. Qúa trình hình thành và phát triển của thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam đương đại ....................................................... 14 1.2.1. Các tiền đề cho sự ra đời của thể tài chân dung văn học đương đại ... 14 1.2.2. Đôi nét về quá trình phát triển của thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam đương đại ................................................. 15 1.2.2.1. Nhìn lại thể tài chân dung văn học từ đầu thế kỷ XX đến năm 1986 ................................................................................... 15 1.2.2.2. Thể tài chân dung văn học từ năm 1986 đến nay ...................... 17 Chƣơng 2. NHỮNG ĐẶC ĐIỂM NỘI DUNG CỦA THỂ TÀI CHÂN DUNG VĂN HỌC TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI .......... 21 2.1. Đối tượng dựng chân dung ..................................................................... 21 2.1.1. Các nhà văn, nhà văn hóa lớn - một đối tượng chủ yếu của việc dựng chân dung văn học.................................................................. 21 2.1.2. Những nhà văn cá tính độc đáo- một đối tượng hấp dẫn của việc dựng chân dung văn học .......................................................... 27 2.1.3. Những nhà văn gần gũi, những người bạn thân thiết - một đối tượng quen thuộc của việc dựng chân dung văn học ...................... 29 2.1.4. Những sự kiện văn học, những thời thời đại văn học - đối tượng thể hiện đặc biệt của chân dung văn học .............................. 32 2.2. Một cách hình dung về nhà văn ............................................................. 37 2.2.1. Nhà văn trong cuộc sống đời thường ............................................... 38 2.2.1.1. Chân dung ngoại hình của nhà văn ........................................... 38 2.2.1.2. Ghi nhận những nét đặc sắc về cá tính, tính cách của nhà văn ...... 40 2.2.1.3. Nhà văn - con người bình thường trong cuộc sống đời thường....... 43 2.2.2. Sự nghiệp văn chương và những đóng góp đặc sắc của nhà văn .... 48 2.2.3. Quan niệm văn chương và nghề nghiệp của nhà văn ......................... 55 2.3. Chân dung văn học như một đồng chân dung ........................................ 63 2.3.1. Đồng chân dung số phận .................................................................. 63 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN iv http://www.lrc.tnu.edu.vn/ 2.3.2. Đồng chân dung tính cách................................................................ 65 2.4. Góc độ tiếp cận đối tượng dựng chân dung ........................................... 69 2.4.1. Tiếp cận từ góc độ của người trong cuộc, người trong giới ............ 69 2.4.2. Tiếp cận từ cự ly gần........................................................................ 73 Chƣơng 3. NHỮNG ĐẶC ĐIỂM HÌNH THỨC CỦA THỂ TÀI CHÂN DUNG VĂN HỌC TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI ............... 76 3.1. Lựa chọn chi tiết đặc sắc ........................................................................ 76 3.2. Kết hợp linh hoạt các sắc thái giọng điệu .............................................. 82 3.3. Tạo dựng bối cảnh, không khí ................................................................ 87 3.4. Nhấn mạnh vai trò nhân chứng .............................................................. 90 KẾT LUẬN....................................................................................................... 96 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 99 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN vhttp://www.lrc.tnu.edu.vn/ PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài 1.1. Thể tài chân dung văn học là một thể tài mới trong văn học Việt Nam. Kể từ sau đại hội Đảng Cộng Sản Việt Nam lần thứ VI năm 1986, đất nước ta có những bước chuyển mình mạnh mẽ trên các lĩnh vực của đời sống xã hội. Có thể nói đây cũng chính là thời điểm ghi nhận sự đổi mới tư duy trong lĩnh vực văn học nghệ thuật. Không khí cởi mở dân chủ của đời sống văn học, sự tự do dân chủ hơn trong không khí sáng tác và tiếp nhận tác động sâu sắc đến chủ thể sáng tạo. Xã hội có nhiều biến chuyển, quyền con người và quyền cá nhân được đề cao đã tạo điều kiện cho văn học có những cách nhìn mới, những đề tài mới, những hướng thể hiện mới. Những quan niệm mới về nhà văn, về hiện thực, về con người đặc biệt là sự thay đổi về quan niệm nghệ thuật của các thế hệ nhà văn đã khiến đời sống văn học phát triển cả bề rộng lẫn bề sâu. Khoảng 20 năm trở lại đây, thể tài chân dung văn học xuất hiện khá phổ biến, nó trở thành một hiện tượng thẩm mỹ đáng chú ý cho nên thể tài này đã, đang và sẽ trở thành đối tượng nghiên cứu của giới phê bình, của những người làm khoa học. 1.2. Nhà văn Nguyễn Minh Châu đã nói: “Văn học và đời sống là hai vòng tròn đồng tâm mà tâm điểm là con người”. Lấy cuộc sống con người làm đối tượng trung tâm, văn học sẽ có một điểm tựa vững chắc để chiếm lĩnh toàn bộ thế giới. Văn nghệ sĩ là những nhân vật của cuộc sống ấy và họ cũng trở thành đối tượng khách quan để văn học phản ánh. Đằng sau mỗi trang văn của họ là con người, là số phận, là tài năng, là tính cách vui buồn… Người nghệ sĩ vốn có tâm hồn tinh tế, cái nhìn nhạy cảm trước những biến động đổi thay của cuộc sống. Bởi thế cuộc đời của họ cũng đa dạng, đa sắc, phong phú và phức tạp như chính bản thân cuộc sống. Sự nghiệp và cuộc đời của các nhà văn, nhà thơ là một mảng đề tài, một mảng hiện thực phong phú để các tác giả khai thác, qua đó vẽ nên bức chân dung của các nhà văn. Khi nghiên cứu tác giả văn học, nghiên cứu Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN 1http://www.lrc.tnu.edu.vn/ tác phẩm văn học nếu dựa vào những tập chân dung văn học, người đọc sẽ được cung cấp rất nhiều tư liệu về cuộc đời, sự nghiệp, cách sống… của các nhà văn. Lúc ấy, trong mắt độc giả, nhà văn trở thành một nhân vật văn học. 1.3. Đối tượng chính của chân dung văn học là các nhà văn nhà thơ nổi tiếng trong đó có những nhà văn, nhà thơ mà tác phẩm của họ gắn với chương trình học phổ thông. Khi học về các tác phẩm văn học, sách giáo khoa ngữ văn cũng chú ý giới thiệu cho người học những kiến thúc cơ bản về tiểu sử, cuộc đời các tác giả. Tuy nhiên do dung lượng của phần Tiểu dẫn và thời lượng của một giờ học hạn chế nên phần giới thiệu này rất ngắn gọn thậm chí có lúc khô khan. Điều ấy ít nhiều làm giảm hứng thú học tập ở học sinh, làm giảm say mê của người dạy. Để giúp học sinh say mê, chủ động sáng tạo thì việc vận dụng kiến thức của thể tài chân dung văn học vào giờ dạy của giáo viên là cần thiết. Đối tượng chủ yếu của chân dung văn học là các nhà văn, nhà thơ nhưng trong văn học đương đại các nhà văn hóa, các sự kiện văn hóa cũng trở thành đối tượng hướng tới của các tác giả dựng chân dung. Từ những lí do trên, chúng tôi tiếp cận, tìm hiểu Nhận dạng thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam đương đại. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Chân dung văn học là một thể tài khá mới mẻ của văn học Việt Nam. Trong văn học thời trung đại, chúng ta chưa thấy bóng dáng của thể tài này. Nhưng bước sang thời kì hiện đại, đặc biệt là sau năm 1986, chân dung văn học đã có một vị trí mới. Nó dần dần tạo thành một dòng chảy mạnh mẽ trong lịch sử văn học đương đại. Thể chân dung văn học xuất hiện và được ghi nhận từ những năm đầu cuả thế kỷ XX với những đầu sách ít ỏi. Và đến giai đoạn văn học đương đại thì thể tài chân dung văn học phát triển mạnh cả về số lượng lẫn chất lượng. Trên văn đàn, xuất hiện hàng loạt các cây bút dựng chân dung với các sáng tác tiêu biểu: Nguyễn Đăng Mạnh với Chân dung và phong cách, Vương Trí Nhàn với Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN 2http://www.lrc.tnu.edu.vn/ Cây bút, đời người, Trần Đăng Khoa với Chân dung và đối thoại, Vũ Bằng với hai cuốn Mười chín chân dung nhà văn cùng thời và Mười bốn gương mặt nhà văn đồng nghiệp, Bùi Ngọc Tấn với Viết về bè bạn, Nguyễn Quang Lập với Bạn văn, Hoài Anh với Chân dung văn học, Đặng Thân với Dị nghị luận- Đồng chân dung, Nguyễn Tham Thiện Kế với Miền lưu dấu văn nhân… Các tập chân dung văn học đương đại, là sự nối tiếp tất yếu của xu hướng viết chân dung đã hình thành từ thế kỷ trước. Các tập sách chân dung văn học giống như một viện bảo tàng về các nhà thơ, nhà văn nổi tiếng. Trong đó, các tác giả dựng chân dung đưa ra nhiều cách lựa chọn, cách tiếp cận và kết hợp một cách linh hoạt, đa dạng các sắc thái giọng điệu. Nhờ thế mà các chân dung văn học trở nên chân thực, sinh động, hấp dẫn, đôi khi ta có cảm giác các nhân vật như bước ra khỏi tác phẩm để đến với độc giả. Đã có rất nhiều ý kiến của các nhà phê bình, các nhà nghiên cứu về thể tài này. Luận văn của chúng tôi chú ý đến một số các ý kiến của tác giả: Lại Nguyên Ân, Bảo Ninh, Nguyễn Đăng Điệp, Bảo Trân, Vương Trí Nhàn cùng một số bài viết trên các tạp chí: Thể chân dung văn học trong văn học Việt Nam hiện đại của tác giả Đỗ Thị Cẩm Nhung trên tạp chí Non Nước của Văn nghệ Đà Nẵng số 165, bài viết Xung quanh thể tài chân dung văn học của tác giả Lại Nguyên Ân trên tuần báo Văn Nghệ số 49 (01/12/1984). Trong đó, đặc biệt là ý kiến của tác giả Đỗ Thị Cẩm Nhung. Tác giả nhận xét: “Có lẽ những nhà nghiên cứu phê bình là những người có công lớn nhất trong việc hình thành thể chân dung văn học. Họ là những người nhận nhiệm vụ thiêng liêng của văn học là chiêm ngưỡng và phác họa chân dung các nhà thơ, nhà văn, nhà nghiên cứu. Vì vậy, mỗi người chiêm ngưỡng ở một góc độ khác nhau, với một lăng kính khác nhau, tạo nên những nét vẽ rất riêng và hết sức độc đáo”. Tác giả Lại Nguyên Ân nhấn mạnh: “Một nét đặc sắc rất cần cho chân dung văn học chính là chất văn học của nó. Người viết ở đây cần xuất hiện với tư cách một nhà văn, với cái nhìn, cách cảm thụ và đánh giá cùng sự diến đạt Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN 3http://www.lrc.tnu.edu.vn/ của nhà văn. Đây là nét hơi tinh tế, không phải bất cứ độc giả nào cũng thấy ngay, nhưng có lẽ là nét cốt yếu khiến cho chân dung văn học đúng là văn học, có chỗ đứng trong văn học”. Đặc biệt, tác giả cũng khẳng định: “Dựng thành công một chân dung văn học… đó không phải là điều dễ dàng. Đấy vừa là kết quả của việc “đọc” sáng tác của người ấy lại vừa là kết quả của việc “đọc” trực tiếp vào cuộc đời và sự nghiệp, quan niệm và hoạt động của bản thân người ấy”. Ngoài ra, còn có rất nhiều các bài viết nhận xét, đánh giá cụ thể về các tập chân dung văn học đương đại. Tác giả Đỗ Ngọc Thạch trong bài viết Đọc “Chân dung và đối thoại” của Trần Đăng Khoa, trên Diễn đàn văn nghệ của trang thơ Bích Khê khẳng định cuốn sách là một “hiện tượng văn học, là “dấu hiệu mở đầu cho sự trở dạ của văn học khi chuẩn bị bước sang những năm 2000”. Lời nhận xét của Đỗ Ngọc Thạch như một minh chứng cho sự độc đáo và cá tính sáng tạo của Trần Đăng Khoa. Nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo đánh giá: “Bạn văn của Nguyễn Quang Lập là cuốn sách sinh động, hấp dẫn. Lập là người thông minh và hiểu được sở thích của số đông bạn đọc hiện nay là ưa chuộng sự hài hước, hóm hỉnh, nên Lập có rất nhiều bạn đọc cả trên mạng và ngoài cuộc đời. Lối viết chân dung hí họa của Lập là một lối viết riêng, ở đó bên cạnh cái hài hước còn là nhiều phát hiện thú vị về các nhân vật trong giới văn nghệ, kể cả về cá nhân tôi. Bạn văn của Nguyễn Quang Lập là cuốn sách được nhiều người tìm đọc. Ở đó, độc giả sẽ được gặp gỡ nhiều nhân vật nổi tiếng trong giới văn nghệ, đến với không gian văn nghệ sôi động trong mấy chục năm qua. Lối viết hí họa, hài hước, trào lộng, mặc dù hấp dẫn song có lẽ cuốn sách chưa hẳn đã "thuận mắt" với những bạn đọc vốn thích đọc văn chương một cách nghiêm túc, nghiêm trang. Tác giả Nguyễn Chí Hoan đánh giá Viết về bè bạn của Bùi Ngọc Tấn như sau: “Những chân dung văn nghệ sĩ trong tập sách này đều khiến nghĩ đến các ký họa chân dung tài hoa mạnh mẽ lột tả thần thái những nhân cách văn học một thời. Bùi Ngọc Tấn không đặt ngọn đèn của tình cảm vào chỗ khuất Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN 4http://www.lrc.tnu.edu.vn/ bóng. Hai tiếng “bạn bè” trong ngôn ngữ của ông thấm thía tình cảm trong sáng, trìu mến, lấp lánh một ánh mắt mẫn tiệp và ân cần, khiến dòng tự sự của ông luôn dồi dào cảm xúc. Nhưng nhãn quan hiện thực chủ nghĩa - theo đúng hàm nghĩa cổ điển của thuật ngữ này - dẫn dắt văn chương của ông một cách nhất quán. Và điều đó là căn cốt trong phong cách truyện kể của ông: sự lựa chọn những chi tiết, những giai thoại để kể và mô tả, việc đặt những tình tiết và giai thoại như thế vào đúng chỗ cần thiết trong tổng thể ký ức chính mình một cách hài hòa sống động, cách kể khách quan hóa vai trò chứng nhân của mình trong toàn bộ bối cảnh được tái tạo như là chấm phá nhưng luôn luôn gây được ấn tượng thời-gian-thực và tình-thế-sống. Tính chất khiêm nhường không thể nhầm lẫn trong giọng điệu ấy chẳng bao giờ làm phương hại đến khát khao kể những gì cần phải kể”. Văn Chinh đánh giá về ngôn ngữ đặc biệt của Đặng Thân khi dựng chân dung trong Dị nghị luận- Đồng chân dung như sau: “Những chữ khủng, kinh khủng luôn… cũng của gã. Nói chung, Đặng Thân có tình yêu thật lạ với tiếng lóng, cả hai như là chỗ thân quen bạn bè. Rồi ra thế nào cũng có người soạn Từ điển tiếng lóng tiếng Việt, tôi chắc thế như chắc rằng, ở đó soạn giả phải sử dụng đến non nửa câu văn Đặng Thân làm ví dụ cho các mục từ… Cuốn sách nhiều ngổn ngang, bề bộn, nó tương phản với ối phê bình quen thuộc như là người ta miêu tả khu đô thị mới văn học, còn sách này như là đưa bạn đọc trở về với quá trình xây dựng với thật nhiều bụi bặm của nó. Nó vừa làm ngợp vừa kích thích bạn viết vì tự nó như một ví dụ sinh động rằng, có nhiều con đường để đi đến La Mã nhưng đã thế thì cũng có nhiều con đường để từ La Mã đến với mỗi con người Bản Thể. A men!”. Nhìn chung các ý kiến, các bài viết trên đều thống nhất khẳng định thể tài chân dung văn học có nhiều sức hấp dẫn đối với các nhà văn, hơn thế nó sẽ giúp cho người đọc có được cái nhìn chân thực, toàn diện, đầy đủ, sâu sắc về các nhà thơ, nhà văn, các văn nghệ sĩ nói chung. Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN 5http://www.lrc.tnu.edu.vn/ Như đã nói ở trên, ngay từ khi mới xuất hiện thể tài chân dung văn học đã có sức thu hút đặc biệt đối với các nhà văn, nhà phê bình. Đây cũng là một mảng đề tài hấp dẫn cho những người làm nghiên cứu khoa học nói chung và nghiên cứu văn học Việt Nam đương đại nói riêng. Trong số đó có thể kể đến một số công trình như: Dương Thị Thu Hiền, Tô Hoài với hai thể văn: chân dung và tự truyện, luận văn thạc sĩ Ngữ văn, Đại học sư phạm Thái Nguyên, 2007. Nguyễn Thế Hiền, Tiểu luận và chân dung văn học của Ngô Văn Phú, luận văn thạc sĩ, Đại học Vinh, 2011. Cao Thị Sao Kim, Thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam hiện đại (Qua ký ức người thân), Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Vinh, 2010. Nguyễn Thị Thư, Nghệ thuật dựng chân dung văn học của Vũ Bằng và Tô Hoài, luận văn thạc sĩ, Đại học Vinh, 2010. Các ý kiến, các nhận định đánh giá của những luận văn này đều xoay quanh một số vấn đề cơ bản như là: Khái niệm thể tài văn học, phong cách của người dựng chân dung. Một số công trình nghiên cứu mới chỉ ra được đặc điểm của thể tài thông qua một vài tác giả, tác phẩm cụ thể nên tính khái quát chưa cao. Trên những cơ sở đó, đề tài Nhận dạng thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam đương đại sẽ nghiên cứu về thể tài này với tư cách là một vấn đề chuyên biệt, mang tính khái quát. Từ cơ sở khảo sát những tác phẩm chân dung văn học đương đại của một số cây bút tiêu biểu, chúng tôi mong muốn sẽ góp một cách nhận dạng và đánh giá về đặc điểm của thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam đương đại. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của chúng tôi là Thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam đương đại. Do vậy, phạm vi tư liệu khảo sát là các tác phẩm chân dung văn học sau 1975, đặc biệt chú ý tới các sáng tác được viết sau năm 1986 đã từng gây ấn tượng mạnh trong giới nghiên cứu phê bình, trong độc giả. Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN 6http://www.lrc.tnu.edu.vn/ Đây cũng là những sáng tác của các tác giả tiểu biểu ở thể tài này với những trang viết mang đậm cá tính, có phong cách sáng tác độc đáo. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn nhằm nghiên cứu, giải quyết những nhiệm vụ cơ bản sau: Những đặc điểm đặc sắc về nội dung và hình thức của thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam đương đại, đồng thời bước đầu khẳng định những đóng góp của thể tài này trong quá trình phát triển của văn học Việt Nam đương đại. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi có sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau, trong đó có thể kể đến một số phương pháp chính như sau: 5.1. Phương pháp hệ thống 5.2. Phương pháp so sánh, đối chiếu 5.3. Phương pháp phân tích, tổng hợp 5.4. Một số phương pháp khác 6. Đóng góp của luận văn Luận văn tập trung tìm hiểu Đặc trưng cơ bản của lý thuyết thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam đương đại, từ đó khẳng định vị trí của thể tài này trong sự phát triển của văn học Việt Nam hiện đại nói riêng và văn học nói chung. Mặt khác luận văn cũng nhận dạng một số đặc điểm cơ bản của thể tài chân dung văn học trên phương diện nội dung và hình thức trong văn học đương đại. 7. Cấu trúc của luận văn Toàn bộ luận văn của chúng tôi ngoài phần Mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo được trình bày trong 3 chương: Chương 1: Khái quát về sự phát triển của của thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam đương đại. Chương 2: Những đặc điểm nội dung của thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam đương đại. Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN 7http://www.lrc.tnu.edu.vn/ Chương 3: Những đặc điểm hình thức của thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam đương đại. Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN 8http://www.lrc.tnu.edu.vn/ NỘI DUNG Chƣơng 1 KHÁI QUÁT VỀ SỰ PHÁT TRIỂN CỦA THỂ TÀI CHÂN DUNG VĂN HỌC TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI 1.1. Giới thuyết khái niệm thể tài chân dung văn học 1.1.1. Khái niệm 1.1.1.1. Phân biệt hai khái niệm thể loại và thể tài Tác phẩm văn học là một chỉnh thể thống nhất vẹn toàn giữa các yếu tố hợp thành trong đó thể loại là khái niệm chỉ quy luật loại hình của tác phẩm. Ứng với mỗi nội dung vốn có trong hiện thực sẽ có những phương thức phẩn ánh tương ứng. Người nghệ sĩ khi sáng tạo văn học cần tìm đến những hình thức thể loại phù hợp nhất với tính chất của hiện thực và có khả năng phản ánh đắc địa các phạm vi hiện thực đó. Tùy thuộc đặc trưng của mình, mỗi thể loại có quy luật và cách thức tổ chức tác phẩm riêng của mình. Còn khái niệm thể, thể tài thích hợp với việc chỉ định các sáng tác có những đặc điểm chung về nội dung, đề tài. Phạm trù thể nằm trong phạm trù loại. 1.1.1.2. Thể tài chân dung văn học Bất kỳ một thể tài văn học nào cũng đều được ra đời trên một cơ sở ý thức xã hội nhất định. Chân dung văn học cũng vậy, đây là thể tài được ra đời khi lịch sử đã chuyển sang thời kỳ cận hiện đại, thời kỳ mà việc viết văn, sáng tạo nghệ thuật đã trở thành một loại hình được chuyên môn hóa. Lúc này, văn nghệ sĩ đã trở thành một tầng lớp có vị trí nhất định trong xã hội và trở thành đối tượng miêu tả của văn học nghệ thuật. Chân dung văn học là một thể tài hiện đại. Nó ra đời khi giới cầm bút có sự thức tỉnh sâu sắc về ý thức cá nhân. Mỗi nhà văn đều muốn có tiếng nói riêng của mình, có gương mặt riêng không chịu lẫn với ai. Người đọc cũng vậy, họ thích được tiếp xúc với những tài năng có cá tính độc đáo.Và đây chính là chỗ tạo nên sức hấp dẫn riêng cho thể tài chân dung văn học. Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN 9http://www.lrc.tnu.edu.vn/ Trong thời gian gần đây, do nhu cầu của người đọc, đối tượng của chân dung văn học càng ngày càng được mở rộng, nó không còn bị bó hẹp trong giới nhà văn, nhà thơ mà còn hướng tới cả những con người tiêu biểu trong lĩnh vực khác nhau của xã hội, đôi khi cả những sự kiện văn học, thời kỳ văn học cũng trở thành đối tượng của chân dung văn học. Chân dung văn học được xây dựng dựa trên cuộc đời thực của các đối tượng nhưng không hoàn toàn trùng khít với con người tiểu sử, bởi nó có xu hướng tiểu thuyết hóa, có phần pha trộn với truyện kể, suy tưởng, bình luận. Sách giáo viên Ngữ văn 12 khẳng định: “Chân dung văn học là một hình thức đứng giữa ba thể loại: tiểu sử - tiểu thuyết - phê bình văn học”[17, tr.55]. Trên thực tế, có tác phẩm thiên về phê bình sáng tạo, có tác phẩm lại như một hồ sơ lí lịch tiểu sử nhân vật, có khi lại như nhật ký cá nhân, có chân dung văn học lại là tổng hòa của tất cả những cái trên. Vì vậy, đương nhiên khi nghiên cứu tác phẩm chân dung văn học cần phải có sự phân biệt với tiểu luận nghiên cứu, bài báo, bài báo viết tưởng niệm có tính thời sự. Chân dung văn học là thể tài còn đang hình thành, quan niệm về nó khá co giãn ở từng người viết khác nhau, cho nên khó mà có ngay một sự “tổng kết”. Bộ sách Bách khoa văn học giản lược của Liên Xô cũ gồm chín tập với gần chục ngàn trang khổ lớn 20 x 26cm cũng chỉ dành cho chân dung văn học tất cả 12 dòng, ghi chép chung trong mục Chân dung văn học: “Một loại bút ký mang tính chất tư liệu, viết về nhà văn, họa sĩ, nhà hoạt động xã hội xuất chúng... xây dựng trên cơ sở trò chuyện với “nhân vật’’ đó. Chân dung văn học hướng vào việc dựng lại diện mạo toàn vẹn (hình thể, tinh thần, sáng tác) của nhân vật hoặc hướng vào việc khám phá nét chủ đạo của cuộc đời “nhân vật” ấy, có khi qua một lát cắt thời gian nhất định…”. Có thể nói, về thể tài này, sự khái quát lý thuyết vẫn còn khá ít ỏi. Xung quanh nó, chắc chắn còn nhiều ý kiến khác nhau. Nhưng cái chính vẫn là ở thực tế sáng tác, tức là ở những tác phẩm chân dung văn học đã và sẽ được viết ra. Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN 10 http://www.lrc.tnu.edu.vn/ 1.1.2. Thể tài chân dung văn học đặt trong sự so sánh với nghiên cứu phê bình văn học, với hồi ký, với tiểu sử nhà văn 1.1.2.1. Chân dung văn học và phê bình văn học Chân dung văn học là sự phác họa những nét tính, cách số phận, đặc điểm con người, tài năng… để từ đó tạo ra bộ mặt tinh thần, chân dung nhà văn. Chân dung văn học có đề cập tới sáng tác, tác phẩm của các nhà văn nhưng không quá tập trung vào phương diện này mà nó chỉ như một yếu tố cần để soi sáng cho chân dung tác giả. Còn phê bình văn học là sự phán đoán, bình phẩm, đánh giá và giải thích tác phẩm văn học đồng thời kèm theo việc phán đoán, bình luận, giải thích, đánh giá những hiện tượng đời sống mà tác phẩm nói tới. Vậy phê bình văn học là nhằm vào tác phẩm, chú ý đến nhà văn trên phương diện phong cách, sáng tác. Nếu phê bình văn học ít nhiều có quan tâm, chú ý tới đến chân dung nhà văn thì đó cũng không phải là mục tiêu chính, phê bình văn học chỉ xem xét chân dung văn học với những nét chính trong cuộc đời, số phận để góp phần soi tỏ sáng tác, sự nghiệp văn học của nhà văn đó mà thôi. 1.1.2.2. Chân dung văn học và hồi ký Hồi kí là ghi chép lại, kể về những sự kiện trong quá khứ mà tác giả tham dự hoặc chứng kiến. Hồi ký mang đậm tính chủ quan. Tính chủ quan khiến cho hồi ký không thể so bì với các tư liệu gốc, các chứng tích về tính xác thực. Tuy nhiên, sự thiếu hụt sự kiện, thông tin hay sự phiến diện về đối tượng miêu tả trong hồi ký lại được bù đắp bởi văn phong sinh động, cảm tưởng trực tiếp của cá nhân tác giả. Tương tự các thể loại văn xuôi nghệ thuật khác, hồi ký rất đa dạng về kiểu loại, tương đối ít định hình về cấu trúc và định hướng thẩm mỹ. Có những tác phẩm hồi ký rất gần với văn xuôi lịch sử, lại có những tác phẩm gần với tiểu thuyết. Ở thế kỷ 19 và nhất là thế kỷ 20 lại phổ cập một dạng hồi ký viết về các nhà văn, nghệ sĩ, nhà hoạt động xã hội hay chính trị gia, gọi là chân dung văn học. Thể tài chân dung văn học đương đại đôi khi cũng có những hồi ức, kỷ niệm như hồi ký, nhưng đó chỉ là chất liệu để tạo chân dung chứ không phải là Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN 11 http://www.lrc.tnu.edu.vn/ đối tượng chính. Cái mà chân dung văn học thể hiện không hoàn toàn chỉ là hồi ức mà còn là sự sáng tạo. Tác giả dựng chân dung thì không chỉ đơn thuần là sự nhớ lại một kỉ niệm, hồi ức mà người đọc dễ dàng nhận thấy nhữngsáng tạo, độc đáo của tác giả khi viết chân dung văn học. 1.1.2.3. Chân dung văn học và tiểu sử nhà văn Tiểu sử nhà văn là văn bản thông tin một cách khách quan, trung thực về cuộc đời nhà văn. Nó là cơ sở để người đọc hiểu đúng và hiểu sâu về nhà văn. Tiểu sử nhà văn là sự nối liền các sự kiện các dấu mốc trong cuộc đời tác giả. Tiểu sử cung cấp cho ta những thành công hay thất bại trong sự nghiệp của một cá nhân nhưng phía sau nó ta không nhận thấy tâm tư tình cảm, vui buồn, hạnh phúc hay khổ đau của nhà văn. Còn chân dung văn học cũng đề cập đến các dấu mốc, sự kiện trong cuộc đời của nhà văn nhưng có thể cho người đọc hình dung được con người tinh thần, thấy được cảm xúc của nhà văn. Đến với chân dung văn học, người đọc có dịp được khám phá những ngóc ngách sâu kín nhất trong trái tim của nhà văn, nhà thơ. Người đọc rung cảm, đau khổ xót xa và hạnh phúc yêu thương cùng với cuộc đời số phận của các nhà văn, nhà thơ. Việc xác định khái niệm một cách chính xác thể tài này quả là không đơn giản, cần phải có những chuyên đề nghiên cứu sâu, những khái quát rộng rãi hơn. Có thể tạm xác định: Chân dung văn học là việc tác giả thể hiện quan niệm của mình về nhân cách của nhà văn qua quan sát, lựa chọn chi tiết về ngoại hình, ngôn ngữ, cử chỉ, hành vi, sự nghiệp văn học… để dựng lại bộ mặt tinh thần của nhà văn. 1.1.3. Các đặc trưng cơ bản của thể chân dung văn học Đặc trưng thứ nhất: chân dung văn học là một thể văn sáng tác thuộc loại ký văn học. Chân dung văn học là một sáng tạo nghệ thuật, viết về người thật việc thật về những điều mình từng biết, mình từng thấy, từng nghĩ, từng hình dung. Cho dù có sá ng tạo hư cấu đến đâu đi chăng nữa thì sáng tạo đó phải dựa trên cơ sở có thực trong văn trong đời. Phương pháp của chân dung Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN 12 http://www.lrc.tnu.edu.vn/ văn học là phương pháp của thể ký. Nó không thiên về cốt truyện.Và thể ký rất gần với chân dung văn học ở hình thức trình bày khi cũng không dùng các thủ pháp cốt truyện. Vậy nên, có thể nói, chân dung văn học là một thể sáng tác thuộc loại ký văn học. Đặc trưng thứ hai: chân dung văn học là một thể văn bộc lộ đậm nét tính chất chủ quan của người viết. Ta thấy, sáng tác văn học là một hoạt động cá nhân cá thể. Người ta nói văn học là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan. Vì là thể bút ký văn học nên tính chủ quan của chân dung văn học bộc lộ đặc biệt đậm nét. Người viết chân dung phát huy sở trường quan sát, lựa chọn chi tiết, cử chỉ, ngôn luận kể cả tác phẩm, hồi tưởng để dựng lại bộ mặt tinh thần của nhà văn người nghệ sĩ. Đặc trưng thứ ba: Chân dung văn học là một dạng đặc biệt của hoạt động phê bình văn học. Chân dung văn học không chỉ đơn thuần cung cấp tư liệu về đời tư, về sáng tác của nhà văn mà những chân dung sống động, cụ thể còn giúp bạn đọc từ “người” hiểu được văn, hơn nữa hiểu được tư tưởng của nhà văn ấy một cách thấu đáo, trọn ven. Người dựng chân dung vì thế phải có khả năng thẩm văn, tổng hợp được từ văn cái thần thái chung của nghệ thuật, hiểu được tư tưởng phong cách của nhà văn... Vì vậy, có thể nói, chân dung văn học là một dạng đặc biệt của phê bình văn học. 1.1.4. Một số vấn đề có tính nguyên tắc khi viết chân dung văn học 1.1.4.1. Nguyên tắc thể loại Trong thời gian gần đây, thể tài chân dung văn học khá phát triển và có vẻ như lấn át phê bình văn học. Đây là một thể tài có tính thời sự cao, tạo nên diện mạo sinh động của đời sống văn học. Nhiều người cho rằng: viết chân dung văn học là dễ dàng chút nào bởi đó là việc khắc họa nên con người của nhà văn, có viết quá lên hoặc chưa hay thì chỉ riêng việc ta kể lại cái hay của nhà văn cũng đủ gợi thích thú cho người đọc. Đó là một suy nghĩ chưa thật thấu đáo. Về mặt thể loại, chân dung văn học yêu cầu miêu tả “diện mạo” nhà thơ, nhà văn sao Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu –ĐHTN 13 http://www.lrc.tnu.edu.vn/