Tài liệu Luận văn phong cách nghệ thuật nguyễn khải trong tiểu thuyết sau 1980

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM LÊ VĂN GIANG PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT NGUYỄN KHẢI TRONG TIỂU THUYẾT SAU 1980 (QUA BA TIỂU THUYẾT: THỜI GIAN CỦA NGƯỜI, MỘT CÕI NHÂN GIAN BÉ TÍ, THƯỢNG ĐẾ THÌ CƯỜI) LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Thái Nguyên - Năm 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM Trang bìa phụ LÊ VĂN GIANG PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT NGUYỄN KHẢI TRONG TIỂU THUYẾT SAU 1980 (QUA BA TIỂU THUYẾT: THỜI GIAN CỦA NGƯỜI, MỘT CÕI NHÂN GIAN BÉ TÍ, THƯỢNG ĐẾ THÌ CƯỜI) Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60.22.34 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Ngƣời hƣớng dẫn: PGS.TS. TRỊNH BÁ ĐĨNH Thái Nguyên - Năm 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới PGS-TS. Trịmh Bá Đĩnh Người thầy đã tận tình giúp đỡ em trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Em xin trân trọng cảm ơn các thầy cô trong khoa Ngữ văn, khoa Sau đại học trường ĐHSP Thái Nguyên đã nhiệt tình giúp đỡ và động viên em trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Tác giả luận văn xin chân thành cảm ơn những người thân trong gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã giúp đỡ tạo điều kiện cho tôi trong suốt thời gian qua. Thái nguyên, ngày 10 tháng 8 năm 2011 Tác giả Lê Văn Giang Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cảm ơn Mục lục ................................................................................................................................... i PHẦN MỞ ĐẦU................................................................................................................... 1 PHẦN NỘI DUNG ............................................................................................................... 8 Chƣơng 1. PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT VÀ SỰ THAY ĐỔI ĐỀ TÀI TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN KHẢI ...................................................................................... 8 1.1. Quan niệm về phong cách nghệ thuật ..............................................................8 1.2. Sáng tác Nguyễn Khải trước 1975: “Sản phẩm của một thời lãng mạn” ..12 1.3. Sáng tác Nguyễn Khải sau 1975: “Cảm hứng thế sự- Đời tư” .......15 Chƣơng 2. XU HƢỚNG TRIẾT LUẬN TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN KHẢI SAU 1980 ............................................................................................................................ 25 2.1. Quan niệm của Nguyễn Khải về nghệ thuật và tiểu thuyết ..........................25 2.1.1. Quan niệm về nghệ thuật của Nguyễn Khải .................................. 25 2.1.2. Quan niệm của Nguyễn Khải về tiểu thuyết ................................. 29 2.2. Sự thay đổi của ngòi bút Nguyễn Khải từ chính luận sang triết luận.............35 2.3. Triết luận về các chủ đề “vĩnh cửu” ...............................................................41 2.3.1 Khái niệm chủ đề............................................................................. 41 2.3.2. Thời gian cuộc đời mỗi người ........................................................ 42 2.3.3. Tôn giáo với chính trị ..................................................................... 49 2.3.4. Cá nhân và dân tộc ......................................................................... 52 2.4. Nhân vật tư tưởng trong tiểu thuyết Nguyễn Khải sau 1980........................54 2.4.1 Nhân vật tư tưởng ............................................................................ 54 2.4.2. Nhân vật “tôi” trong tiểu thuyết Nguyễn Khải sau 1980 ............... 59 Chƣơng 3. NGƢỜI KỂ CHUYỆN TƢỜNG MINH, NGÔN NGỮ CHỦ THỂ VÀ GIỌNG VĂN TRIẾT LÍ ................................................................................................... 69 3.1. Nghệ thuật kể chuyện......................................................................................69 3.1.1. Người kể chuyện ............................................................................ 69 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii 3.1.2. Điểm nhìn nghệ thuật ..................................................................... 82 3.2. Ngôn ngữ chủ thể .......................................................................................91 3.2.1. Ngôn ngữ đối thoại nội tâm............................................................ 91 3.2.2. Ngôn ngữ độc thoại ........................................................................ 94 3.3. Giọng văn triết lí ................................................................................. 100 PHẦN KẾT LUẬN .......................................................................................................... 108 THƢ MỤC THAM KHẢO ............................................................................................. 111 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii DANH MỤC CÁC CHƢ̃ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nội dung XHCN Xã hội chủ nghĩa NXB Nhà xuất bản TPHCM Thành phố Hồ chí Minh H Hà Nội Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1. Trong nền văn xuôi hiện đại Việt Nam sau 1980 với biết bao thách thức, khó khăn để văn học nói lên tiếng nói đích thực của chính mình. Đứng trước sứ mệnh của lịch sử đó, các nhà văn phải tìm ra con đường cho chính mình phù hợp với công cuộc xây dựng đất nước và công cuộc Đổi mới xa hội. Nguyễn Minh Châu - người mở đường tinh anh- đặt những dấu ấn quan trọng, chọn đường cho các nhà văn, và tiếp sau là Nguyễn Khải. Với ngòi bút dồi dào sinh lực và nhiệt huyết và con mắt tỉnh táo đến sắc lạnh, Nguyễn Khải đã dựng lên một thế giới muôn màu muôn vẻ về con người, cuộc sống và xã hội nước ta trong thời kì đổi mới đất nước. 2. Nguyễn Khải là nhà văn đa tài, sáng tác thành công ở nhiều thể loại như: Truyện, tiểu thuyết, kịch, kí, tạp văn … Trong các tác phẩm của Nguyễn Khải, người đọc nhận thấy một mảng hiện thực rộng lớn có ý nghĩa tiêu biểu cho đời sống cách mạng của đất nước. Đánh giá về Nguyễn Khải với các sáng tác sau 1980 với những tìm tòi thể nghiệm, trăn trở và cảm hứng “tinh thần dân chủ và nhân bản” các nhà nghiên cứu luôn đặt Nguyễn Khải ở vị trí hàng đầu. Nguyễn Khải tự nhận mình là “giọt nắng nhạt”, những trang viết của ông luôn đậm nồng hơi thở cuộc sống, kịp thời đem đến cho người đọc nhiều lí giải đúng đắn và khêu gợi suy nghĩ về những vấn đề xã hội đang đặt ra trong cuộc sống. Vương Trí Nhàn viết: “Ông là một trong những nhà văn dẫn đầu của thời đại (…). Muốn tìm hiểu con người và thời đại trong tất cả cái hay cái dở của họ, nhất là muốn hiểu ý nghĩ của họ, đời sống tinh thần của họ, phải đọc Nguyễn Khải”. 3. Nguyễn Khải cố gắng nhập cuộc thật sự như một con người có suy nghĩ, đi vào dòng đời với ý định “qua sự việc hàng ngày” dày đặc, bề bộn, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 phức tạp mà nhìn thấy cái chân lí ở bề sâu đời sống. Dưới ngòi bút của nhà văn, cuộc đời không hiện ra đơn điệu, phẳng lặng, dịu dàng, êm đẹp. Ông muốn đi sâu vào cuộc sống thực với tất cả sự phong phú, sinh động, với tất cả mộc mạc thô nhám, sù sì của nó. Ông không né tránh, ngược lại, nhiều khi chủ động xông vào những hiện thực gai góc. Nguyễn Khải muốn đào xới, phanh phui để từ đó tìm ra sự thật. Ông thâm nhập những mũi nhọn của cuộc sống, nơi đang diễn ra những đấu tranh gay gắt. Hiện thực trong tác phẩm của Nguyễn Khải là hiện thực luôn “có vấn đề” là những “mảnh đất nóng” đang sôi sục những sự kiện, hiện tượng phức tạp và đó là cuộc đấu tranh trong con người. Những mâu thuẫn xung đột trong tâm tư tình cảm, trong những mâu thuẫn dằng dịt của xã hội. Tiểu thuyết Nguyễn Khải luôn có những “xung đột” có “chiến trường” mặt trận tư tưởng giăng trải khắp nơi, ở đâu cũng có hai thái cực, hai chiến tuyến hai phía đương đầu đối chọi nhau, hai giai cấp, hai đối thủ, hai quan hệ xã hội, hai thế lực, hai lối sống, hai đạo đức, hai phương pháp tư tưởng. 4. Sớm hình thành một phong cách nghệ thuật, Nguyễn Khải luôn “đón bắt những vấn đề đạt ra trong cuộc sống hôm nay của cái ngày mai rất gần”. Ông không ngừng vươn lên chính mình “tự làm mới mình” trong hành trình lao động nghệ thuật khắt khe trên quan điểm “Nghệ thuật là khoa học thể hiện lòng người”. Vì vậy Nguyễn Khải là người được trao rất nhiều giải thưởng văn học. 4. Nguyễn Khải là một trong những nhà văn có vị trí hàng đầu của đội ngũ nhà văn cách mạng với hai “cuộc chiến” cách mạng và Đổi mới, là một nhà văn có phong cách riêng, độc đáo ngay từ khi mới vào nghề. Tiểu thuyết của Nguyễn Khải sau 1980 càng thể hiện rõ phong cách của Nguyễn Khải với sự thay đổi nhưng vẫn luôn là Nguyễn Khải. Nghiên cứu “Phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải trong tiểu thuyết sau 1980”, xét về mặt ý nghĩa lí luận Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 là góp phần tìm hiểu thi pháp nghệ thuật của Nguyễn Khải- một vấn đề đang được các nhà nghiên cứu lí luận phê bình hiện nay qua tâm. Đồng thời đề tài “Phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải trong tiểu thuyết sau 1980” góp phần quan trọng trong nghiên cứu tiểu thuyết Nguyễn Khải sau 1980 mà còn mang ý nghĩa lí luận khẳng định đúng cho một Nguyễn Khải đa dạng về phong cách và giàu tính dân chủ, hiện đại , tiên tiến. Vì vậy đây là một đề tài mang tính cấp thiết, có ý nghĩa thực tiễn, góp phần tìm hiểu toàn diện hơn về nhà văn Nguyễn Khải- Một nhà văn xuất sắc của thời kì đổi mới; về ý nghĩa sư phạm: Đề tài sẽ làm tài liệu tham khảo cho giáo viên, sinh viên trong việc học tập và nghiên cứu về tác giả Nguyễn Khải. Đây là lí do để chúng tôi chọn đề tài này. 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ Nghiên cứu về Nguyễn Khải và các sáng tác của Nguyễn Khải từ trước đến nay đã có khá nhiều công trình nghiên cứu quan trọng. Chúng ta có thể kể một số nhà nghiên cứu và phê bình quen thuộc như: Lại Nguyên Ân, Hà Minh Đức, Phan Cự Đệ, Đào Thuỷ Nguyên, Nguyễn Văn Hạnh, Đoàn Trọng Huy, Vương Trí Nhàn, Trần Đình Sử, Bích Thu, Chu Nga, Huỳnh Như Phương… Tuy Nhiên các tác giả trên mới chủ yếu đi sâu vào vấn đề Nguyễn Khải với con người và các chặng đường sáng tác văn học gắn với dân tộc và thời đại, cùng phong cách Nguyễn Khải và sức chinh phục sáng tác của Nguyễn Khải đối với bạn đọc cũng như chuyện văn chuyện đời của ông. Hầu như cho đến nay, chưa có công trình chuyên biệt nào nghiên cứu về phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải trong tiểu thuyết sau 1980. Nếu có chỉ là những ý kiến riêng lẻ, những nhận xét khái quát, lẻ tẻ hay các bài viết về phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải. Công trình đầu tiên có tính “tổng quát” về tác gia Nguyễn Khải là: “Đặc điểm của ngòi bút hiện thực Nguyễn Khải” của Chu Nga in trong tạp chí văn học số 2 năm 1974. Sau đó là bài “Đặc điểm sáng tác Nguyễn Khải” Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 in trong cuốn “Tác gia văn xuôi Việt Nam hiện đại sau 1975”, Chu Nga đã đánh giá một số đặc điểm sáng tác của Nguyễn Khải nhưng mới chỉ mang tính nhận diện ban đầu. Năm 1983, công trình nghiên cứu về tác gia Nguyễn Khải in trong cuốn “Nhà văn hiện đại 1945-1975, tập 2” nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ khẳng định: “Nguyễn Khải là cây bút trí tuệ luôn luôn suy nghĩ sâu lắng về những vấn đề cuộc sống đặt ra và cố gắng tìm một lời giải đáp thuyết phục theo cách riêng của mình. Cho nên trong tác phẩm của nhà văn, thông qua những sự kiện xã hội, chính trị có tính chất thời sự nóng hổi, bao giờ cũng nổi lên những vấn đề khái quát có ý nghĩa triết học nhân sinh...”. Phan Cự Đệ đã nêu lên phong cách hiện thực tỉnh táo của ngòi bút Nguyễn Khải. Đồng thời, ông cũng phát hiện ra loại nhân vật sắc sảo như một loại nhân vật riêng của nhà văn, và lí giải những đặc điểm này. “Tuyển tập Nguyễn Khải”(3 tập), nhà xuất bản Văn học ấn hành 1996 do Vương Trí Nhàn tuyển chọn và giới thiệu, giúp người đọc hình dung khá rõ nét tinh thần văn chương Nguyễn Khải. Đồng thời Nguyễn Khải được đánh giá cao trong sự hòa nhập với dân tộc và thời đại, đặc biệt là sự tìm tòi ham phá hiện thực. Công trình nghiên cứu “Phương pháp tiếp cận sáng tác của Nguyễn Khải trong giảng dạy văn học Việt Nam hiện đại” của Đào Thủy Nguyên chủ yếu tập trung khám phá thế giới nghẹ thuật của Nguyễn Khải qua ba cảm hứng nghệ thuật đó là: Cảm hứng nghiên cứu - phân tích; Cảm hứng khẳng định - ngợi ca; Cảm hứng chiêm nghiệm –triết lí. Công trình đã làm nổi bật phong cách nghệ thuật Nguyên Khải. Ngoài ra nghiên cứu về Nguyễn Khải còn có rất nhiều các bài viết có chất lượng cao như: “Vài đặc điểm phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải” (Đoàn Trọng Huy); “Nguyễn Khải và tư duy tiểu thuyết” (Nguyễn Thị Bình); “Thế giới nhân vật Nguyễn Khải trong cảm hứng phân tích” (Đào Thủy Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 Nguyên); “Tôi thích cái hôm nay, cái hôm nay ngổn ngang, bề bộn” (Lại Nguyên Ân - Trần Đình Sử); “Giọng điệu trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Khải từ những năm 1980 đến nay” (Bích Thu)...Bên cạnh đó còn rất nhiều các bài viết, bài phát biểu, nhận xét, đánh giá về tác phẩm của Nguyễn Khải: “Mùa lạc, một thành công mới của Nguyễn Khải” (Thành Duy); “Nguyễn Khải và Người trở về” (Hà Minh Đức); “Gặp gỡ cuối năm, một tiếng nghệ thuật khẳng định cuộc sống” (Lê Thành Nghị); “Thời gian của người, triết lí sống” (Nguyễn Văn Lưu); “Nguyễn Khải và Thời gian của người” (Vũ Quần Phương)...Đặc biệt trong những năm gần đây, nhiều luận văn thạc sĩ và các luận án tiến sĩ khoa học ngữ văn đã chọn Nguyễn Khải làm đối tượng nghiên cứu. Nhìn chung những công trình và bài viết về Nguyễn Khải chỉ tập trung vào quan điểm sáng tác, phong cách nghệ thuật, hướng tiếp cận, nhân vật... trong sáng tác của Nguyễn Khải. Hầu như chưa có công trình nghiên cứu nào nghiên cứu riêng về phong cách tiểu thuyết Nguyễn Khải sau 1980. Tuy nhiên, những công trình nghiên cứu trên là những gợi ý quý báu cho chúng tôi trong việc nghiên cứu và xác định một khuynh hướng tiếp cận mới với đề tài “Phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải trong tiểu thuyết sau 1980”. Với hướng tiếp cận này, chúng tôi muốn góp một tiếng nói vào sự khẳng định tài năng nghệ thuật của Nguyễn Khải trong nền văn xuôi hiện đại Việt Nam. 3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Với đề tài “Phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải trong tiểu thuyết sau 1980”,chung tôi tập trung vào tiểu thuyết Nguyễn Khải sau 1980 (Thời gian của người, Một cõi nhân gian bé tí, Thượng đế thì cười). Nghiên cứu làm rõ phong cách tiểu thuyết mang đậm phong cách thông tấn, mang tính hiện thực và gần gũi với cuộc sống hàng ngày, nhưng vẫn đề xã hội bức xúc đang đặt ra trong cuộc sông. Đúng như nhà văn đã tuyên bố “Tôi thích cái hôm nay, cái hôm nay ngổn ngang bề bộn bóng tối và ánh sáng, màu đỏ với màu đen, đầy Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 dãy những biến động, những bất ngờ mới là mảnh đát phì nhiều cho các cay bút thả sức khai vỡ”(Gặp gỡ cuối năm). 4. ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU Đối tượng nghiên cứu và các vấn đề phong cách nghệ thuật qua ba tiểu thuyết sau 1980 của Nguyễn Khải, (Thời gian của ngƣời, Một cõi nhân gian bé tí, Thƣợng đế thì cƣời). Các vấn đề lí thuyết phong cách, các bình diện của phong cách nghệ thuật trong tiểu thuyết. 5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU Phạm vi của luận văn, chúng tôi chủ yếu đề cập đến phong cách nghệ thuật tiểu thuyết sau 1980 cụ thể là ba tiểu thuyết: (Thời gian của ngƣời,Một cõi nhân gian bé tí, Thƣợng đế thì cƣời) . Ngoài ra trong chừng mực nào đó cũng đề cập đến một số tập truyện ngắn của ông. 6. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU Thực hiện đề tài này chúng tôi hướng đến việc giải quyết các vấn đề cơ bản sau: - Tìm hiểu khái niệm phong cách nhà văn, mở rộng nội hàm khái niệm, kết hợp với phong cách khác của Nguyễn Khải, xem đó là chìa khoá để mở rộng đối tượng nghiên cứu nhận diện các tác phẩm của Nguyễn Khải. - Khảo sát, thông kê, miêu tả phong cách tiểu thuyết Nguyễn Khải sau 1980, trên cơ sở đó đưa ra ý kiến bình luận đánh giá phong cách nguyễn Khải. 7. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 7.1 Phương pháp hệ thống 7.2 Phương pháp thống kê, phân loại 7.3 Phương pháp so sánh, phân tích 8. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN Nghiên cứu phong cách tiểu thuyết Nguyễn Khải sau 1980, góp phần khẳng định phong cách tác giả một cách có cơ sở khoa học. Luận văn sẽ giúp cho người đọc hiểu thêm về cái nhìn, lập trường, tâm lí, tư duy, quan điểm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 của nhà văn đối với cuộc sống. Luận văn cũng là cơ sở cho các công trình nghiên cứu về Nguyễn Khải về sau. 9. CẤU TRÖC LUẬN VĂN Ngoài phần mở đầu và kết luận, phần nội dung của luận văn sẽ được triển khai trong ba chương: Chương 1: Phong cách nghệ thuật và sự thay đổi đề tài trong tiểu thuyết Nguyễn Khải. Chương 2: Xu hƣớng triết luận trong tiểu thuyết Nguyễn Khải sau 1980. Chương 3: Ngƣời kể chuyện tƣờng minh, ngôn ngữ chủ thể và giọng văn triết lí. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 PHẦN NỘI DUNG Chƣơng 1 PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT VÀ SỰ THAY ĐỔI ĐỀ TÀI TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN KHẢI 1.1. QUAN NIỆM VỀ PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT Phong cách là khái niệm đã từ rất lâu trong sáng tác và nghiên cứu văn học nghệ thuật. Ngay từ thời cổ đại, người Hi lạp đã dùng từ “style”, người La Mã dùng từ “Stylus”, đến người Pháp dùng chữ “Style” chỉ dụng cụ để viết (một đầu nhọn dùng để viết, đầu tù để xóa chữ viết trên một tấm bảng). Sau này “Style” được dùng chỉ nét bút, cách viết, và phong cách như nghĩa của Buy phông mà Mác đã có lần nhắc tới “phong cách là người”. Hiện nay phong cách là một khái niệm được sử dụng rộng rãi ở nhiều lĩnh vực hoạt động của con người, trong đó có hoạt động sáng tác và nghiên cứu văn học nghệ thuật. khái niệm về phong cách nghệ thuật được hiểu theo nhiều cách khác nhau. Một số nhà nghiên cứu cứ xem phong cách như là hệ thống những đặc điểm về mặt hình thức tạo nên tính độc đáo của tác phẩm văn học. Có nhà nghiên cứu đặc biệt quan tâm nghiên cứu sâu vào hình thức ngôn ngữ của tác phẩm văn học. Cho nên khi nghiên cứu phong cách của một tác giả, họ chỉ tập trung sự chú ý vào phương diện ngôn ngữ. Ngoài ra còn có những nhà nghiên cứu quan niệm phong cách nghệ thuật của nhà văn là tổng hòa những đặc điểm cả về nội dung và hình thức, cả về tư tưởng nghệ thuật, để từ đó tạo lập nét độc đáo của phong cách tác giả, tác phẩm. Để đánh giá phong cách nghệ thuật của một nhà văn, tất nhiên cần phải xem xét ở nhiều bình diện khác nhau, những yếu tố nội sinh và ngoại sinh cần đặt trong sự giao thoa, cộng hưởng để tạo tính chất chỉnh thể của tác phẩm nghệ thuật. V.Dneprov và Ya.Elxberg đều thống nhất cho rằng phong cách là sự tổng hợp, là hệ thống các phương tiện miêu tả và biểu đạt. Phong cách Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 được coi là hình thức toàn vẹn có tính chất nội dung. Cùng quan điểm này Pospelov cho rằng: “Phong cách chỉ có ở hình thức hình tượng và biểu cảm của tác phẩm, biểu hiện một cách hoàn thiện và trọn vẹn nội dung của nó, hoàn toàn phù hợp với nội dung ấy”. Tác giả khẳng định: “Sự thống nhất thẩm mĩ của mọi chi tiết hình tượng biểu cảm của hình thức tác phẩm, phù hợp với nội dung của nó, đó là phong cách” [67,145]. Phong cách thường gắn liền với sự tiến triển về mặt sáng tạo hình tượng nghệ thuật của nhà văn. Những yếu tố thế giới quan, tư tưởng nghệ thuật, cảm hứng sáng tác… là những yếu tố quan trọng trong việc hình thành phong cách của nhà văn. Gớt viết: “Phong cách nằm trong những căn cứ sâu xa của nhận thức, nằm trong chính bản thân của sự vật chừng nào ta có thể xác định nó trong những hình tượng có thể nhìn thấy và sờ thấy được” [51,128]. M.B.Khrapchenko đã đưa ra nhiều ý kiến quan trọng về phong cách nghệ thuật. Theo ông, khi nghiên cứu về cội nguồn và tính chất của sự thống nhất những hiện tượng văn học cần thấy rằng phong cách là sự biểu hiện của những đặc điểm của cá tính sáng tạo của nhà văn, sự hoàn chỉnh của nhận thức nhà văn và cuộc sống và cái nhìn của nhà văn đối với thế giới. Với quan niệm như vậy yêu cầu nhà văn thực sự có tài năng khi xây dựng tác phẩm của mình phải đi tìm những biện pháp và phương tiện độc đáo để thể hiện những tư tưởng và hình tượng nghệ thuật. Vì lẽ đó làm cho tư tưởng và hình tượng nghệ thuật của nhà văn trở nên độc đáo, hấp dẫn, lôi cuốn, gần gũi với đọc giả. Điều đó đồng nghĩa với việc nhà văn đã tạo ra một phong cách riêng của mình. Theo ông có thể định nghĩa ngắn gọn thì phong cách: “như thủ pháp biểu hiện cách khai thác hình tượng đối với cuộc sống, như thủ pháp thuyết phục và thu hút độc giả” [51,154]. Về vấn đề thống nhất hai mặt nội dung và hình thức tạo nên phong cách nghệ thuật nhà văn, ông khẳng định: “Trong sự xây dựng phong cách của tác phẩm nghệ thuật không chỉ thể hiện về đặc thù Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 của hình thức mà còn thể hiện cả về đặc thù của những mặt nhất định của nội dung”. Quan điểm này được các nhà nghiên cứu văn học ở Việt Nam đồng tình. Vấn đề phong cách nghệ thuật là tổng hợp nhiều yếu tố cấu thành tác phẩm chứ không chỉ một vài yếu tố đơn lẻ, vụn vặt. Tính độc đáo của sự sáng tạo văn học và sự cảm thụ tinh nhạy, năng động của nhà văn đã hun đúc thành phong cách nghệ thuật. Các yếu tố thế giới quan, cảm hứng sáng tạo, ngôn ngữ, giọng điệu, sự độc đáo trong xây dựng hình tượng nghệ thuật đều tạo nên sự riêng biệt của phong cách nghệ thuật nhà văn và những yếu tố đó là căn cứ để phân biệt phong cách nhà văn này với phong cách nhà văn khác. Lí luận văn học đưa ra định nghĩa về phong cách “phong cách là chỗ độc đáo về tư tưởng cũng như nghệ thuật có phẩm chất thẩm mĩ thể hiện trong sáng tác của những nhà văn ưu tú”. Tính độc đáo của tác phẩm văn học được đề cao ở đây đó là vẻ riêng, cái ít thấy ở các nhà văn khác nhưng lại xuất hiện thường xuyên trong nhà văn và có tính chất bền vững nhất quán. Phong cách mang tính độc đáo, nhất quán bền vững nhưng phải hay. Do đó “phong cách phải có phẩm chất thẩm mĩ, nghĩa là nó đem lại cho người đọc một sự hưởng thụ thẩm mĩ dồi dào. Chính vì thế mà không phải nhà văn nào cũng có phong cách mặc dù nhà văn nào cũng có đặc điểm riêng” [53,125]. Cuốn “Từ điển thuật ngữ văn học” định nghĩa phong cách: “Phong cách nghệ thuật là một phạm trù thẩm mĩ chỉ sự tương đối ổn định của hệ thống hình tượng của các phương tiện biểu hiện nghệ thuật, nói lên cái nhìn độc đáo trong sáng tác của một nhà văn, trong tác phẩm riêng lẻ, trong trào lưu văn học hay trong văn học dân tộc”[15]. Nhà nghiên cứu Văn học Nguyễn Văn Hạnh khi nói đến phong cách cũng đề cao tính độc đáo của hiện tượng văn học, dó là một yêu cầu quan trọng trong sáng tác nghệ thuật. Mỗi nhà văn cần phải có “khuôn mặt riêng”, “giọng điệu riêng” để tạo nên một phong cách không lẫn vào đâu được. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 “Phong cách luôn gắn với tài năng, với sức mạnh, chiều sâu sự suy nghĩ cảm nhận của người nghệ sĩ để thể hiện dược vào tác phẩm cái gì là đặc sắc,sâu xa nhất của mình. Phong cách thể hiện cá tính, tính cách, đặc điểm tài năng,tâm hồn, cách nghĩ, cách cảm của người nghệ sĩ.” [16,64] Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh cũng thừa nhận tính độc đáo trong sự kết hợp các yếu tố hình thành phong cách nhà văn. Ông cho rằng: “nói đến phong cách nghệ thuật, trước hết phải nói tính thống nhất của nó. Điều khó khăn trong việc xác định phong các của một nhà văn, tác phẩm văn học, không phải là xem nhà văn ấy có những đặc sắc gì về tư tưởng và hình thức nghệ thuật ,mà là phát hiện ra tính độc đáo của sự kết hợp nét đặc sắc ấy” [56] Quan điểm thừa nhận phong cách là sự kết hợp giữa hai yếu tố hình thức và nội dung nghệ thuật, được nhiều nhà văn nhà nghiên cứu ở Việt Nam tâm đắc. Nhà văn Sơn Tùng cho rằng: “Những tác phẩm của nhà văn thường có những đặc điểm về tư tưởng và nghệ thuật khác nhau. Những đặc điểm này biểu hiện sự lựa chọn và đánh giá những sự việc và nhân vật miêu tả ở bản thân sự miêu tả, ở cách kết cấu tình tiết, khắc họa tính cách , vận dụng ngôn ngữ thể tài tất cả những đặc điểm ấy tổng hợp lại thành phong cách của nhà văn”. Ông khẳng định thêm: “phong cách của mỗi nhà văn là hiện tượng cố định nó luôn phát triển và cải tiến, trở nên phong phú hơn với sự trưởng thành về vốn sống tư tưởng nghệ thuật của nhà văn” [75]. Tôn Thảo Miên trong “Về khái niệm phong cách cá nhân của nhà văn” thừa nhận: “phong cách là một hệ thống mà tất cả các yếu tố nằm lẫn nhau trong sự thống nhất. Sự thống nhất của nội dung và hình thức là đặc trưng cơ bản của phong cách”. Như vậy, phong cách luôn là vấn đề thời sự trong phê bình và được các nhà văn, nhà nghiên cứu văn học rất mực quan tâm đến. Phong cách có thể được hiểu theo nhiều cách tùy theo đặc điểm và hướng nghiên cứu của mỗi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 nhà nghiên cứu. Nó có thể được hiểu theo sự quan hệ với phương pháp sáng tác và thế giới quan của nhà văn, có thể được hiểu thêm về yếu tố hình thức cấu tạo nên tác phẩm văn học, hoặc là sự kết hợp, thống nhất hai yếu tố nội dung và hình thức nghệ thuật. Quan điểm phong cách là sự kết hợp hai yếu tố nội dung và hình thức nghệ thuật có sức thuyết phục và được nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nước tán đồng hơn cả. Bởi vì nói đến phong cách là nói đến khả năng chinh phục bạn đọc của nhà văn. Trong khi để tạo nên một tác phẩm văn học có giá trị thực tế thì cần đến sự kết hợp, thống nhất của nhiều yếu tố chứ đâu chỉ cực đoan một vài yếu tố riêng lẻ, vụn vặt. Chính vì vậy các nhà nghiên cứu đều thống nhất phong cách là quy luật thống nhất các yếu tố của chỉnh thể nghệ thuật, là một biểu hiện của tính nghệ thuật.Trong luận văn này cúng tôi xem xét văn học theo quan điểm lí thuyết này. Bên cạnh đó phải thừa nhận rằng không phải nhà văn nào cũng có phong cách mặc dù nhà văn nào cũng có nét riêng. Chỉ những nhà văn lớn có sự độc đáo trong cá tính sáng tạo nghệ thuật mới có phong cách. Mặt khác, nói đến phong cách của nhà văn, vai trò thế giới quan, phương pháp sáng tác riêng, tư tưởng nghệ thuật có ảnh hưởng lớn tới phong cách nhà văn. Những vấn đề như tâm lí, khí chất, cá tính, tính dân tộc, tính thời đại, đều là những nhân tố quyết định đến sự hình thành phong cách nhà văn. 1.2. SÁNG TÁC NGUYỄN KHẢI TRƢỚC 1975: “SẢN PHẨM CỦA MỘT THỜI LÃNG MẠN” Nguyễn Khải đến với cách mạng, được cách mạng cho làm người, làm nghề. Trong bài “Nhìn lại những trang viết của mình”, ông đã thừa nhận “Đã nhiều lần tôi tự hỏi nếu không có Cách mạng tháng Tám thì đời mình sẽ ra sao nhỉ? Chắc chắn tôi vẫn là người lao động lương thiện nhưng tầm thường, xoàng xĩnh hơn bây giờ nhiều”. Nguyễn Khải cũng công khai thừa nhận rằng mình là người gặp thời, nhờ thời “Tôi là người có chí nhưng kém tài, may mà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 được gặp thời, rồi được gặp thầy, gặp bạn mà nên sự nghiệp” [25]. Như vậy, Nguyễn Khải đến với nhà văn, đến với cách mạng dường như không có sự phiền phức nào. Với những yêu cầu của Đảng, của nhà nước, của cách mạng được ông tiếp nhận một cách tự nguyện. Các sang tác trước 1980 Nguyễn khải tập trung vào các chủ đề mang tính thời sự phục vụ dường lối cách mạng của Đảng và dân tộc. Trong bài “Con đường dẫn tôi đến nhà văn” ông viết: “Đối với mỗi con người viết về nghề viết hiện nay, thì người đỡ đầu quan trọng nhất, có tác dụng quyết định nhất là cuộc sống (…) và Đảng cộng sản thân yêu, nơi nương tựa vững chắc, tin cậy về đời sống tinh thần, phương hướng của mọi suy nghĩ và hành động, là lẽ sống, là cội nguồn của những đức tính tốt đẹp nhất của mỗi chúng ta”. Tiểu thuyết Xung đột được viết từ tháng 3 năm 1957 đến tháng 4 năm 1961, đó là thời điểm đời sống xã hội có những xáo trộn phức tạp. Xung đột đã đưa ra được nhiều vấn đề có ý nghĩa. Đó là vấn đề mê tín dị đoan và niềm tin tôn giáo trong người nông dân bị lợi dụng. Mối quan hệ giữa tôn giáo và chính trị, con đường mà tôn giáo chân chính và chủ nghĩa xã hội phải đi qua. Một vấn đề được đặt ra là lực lượng nào sẽ đứng lên chi phối xã hội? Nông thôn sẽ đi về đâu? Tiếp tục đi theo con đường đã đi trong kháng chiến hay trở lại con đường u tối do thực dân và các thế lực tôn giáo phản động khống chế? Đó là tất cả những vấn đề được Nguyễn Khải đặt ra trong tác phẩm này. Năm 1958 - 1960, đề tài xây dựng quê hương mới và hàn gắn vết thương chiến tranh, với lời kêu gọi của Đảng “xây dựng Tây Bắc thành một hòn ngọc giàu đẹp của tổ quốc”. Nguyễn Khải cũng đã có mặt ở nông trường Điện Biên vào những ngày ấy, và chính nơi từng là bãi chiến trường đẫm máu, ngòi bút nhạy cảm của Nguyễn Khải đã cho ra đời những tác phẩm: Mùa lạc, Đứa con nuôi, Ngƣời tổ trƣởng máy kéo… Trong những truyện này, Nguyễn Khải phản ánh cuộc sống của những con người ở nông trường Điện Biên. Đó là Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14 những hình ảnh mới nhất, điển hình nhất của miền Bắc nước ta thời kì ấy. Tại đây, những con người đã vượt lên trên mọi gian khổ khó khăn, hi sinh, nay lại chung sức xây dựng cuộc sống mới xã hội chủ nghĩa. Những người chiến sĩ cách mạng năm xưa cùng hàng ngàn hàng vạn thanh niên miền xuôi đang ra sức xây dựng một xã hội mới bình đẳng, thân thiện. Những mối quan hệ tốt đẹp giữa người với người đang từng ngày nảy nở hồi sinh. Tầm nhìn xa lại là một vấn đề khác nữa trong phong trào Cách mạng xã hội chủ nghĩa được Nguyễn khải thể hiện kịp thời. Cốt truyện giản dị xoay quanh công việc của đội ngũ lãnh đạo xã Đồng Tiến trong khoảng thời gian thật ngắn ngủi từ khi công trường xây dựng hoàn thành. Thông qua nhận thức và quan điểm chỉ đạo làm ăn của hợp tác xã mà thực ra là chủ nhiệm Biền và ông phó chủ nhiệm phụ trách ngành nghề của hợp tác xã Tuy Kiền. Nguyễn Khải đã đưa người đọc thấy con đường đi lên xây dựng hợp tác xã không chỉ là công việc khó khăn của nông thôn miền Bắc đi vào làm ăn tập thể mà còn thấy cả một quá trình đấu tranh với những cái lạc hậu, cái xấu xa cố hữu trong mỗi con người. Đó là chủ nghĩa cá nhân, là thói hám lợi trước mắt, thấy lợi và giành lấy cái lợi về cá nhân, gia đình, hợp tác xã mình, còn cái lợi tập thể, cái lợi của nhà nước thì không phải ai cũng nhìn thấy và hi sinh vì nó. Truyện tuy không nhiều những chi tiết nhưng đã có giá trị nhận thức lớn, nó là bài học cho một giai đoạn cách mạng miền Bắc, giai đoạn xây dựng lối sống tập thể đi lên chủ nghĩa xã hội. Tầm nhìn xa không còn là tên của một truyện ngắn, của một tập truyện mà trở thành nhận thức tư tưởng của một thời đại. Tiếp theo là một thời kỳ mới của lịch sử, cũng là một đề tài mới rất thời sự của ngòi bút Nguyễn Khải. Các tác phẩm Họ sống và chiến đấu, Đƣờng trong mây (1970), Ra đảo (1971), Chiến sĩ (1973)… là những tác phẩm tiếp theo của Nguyễn Khải viết về đề tài người chiến sĩ trên mặt trận chống đế quốc Mĩ giải phóng Miền nam và công cuộc hợp tác hóa nông nghiệp ở miền Bắc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn